Jain_Satyaprakash 1953 03 04

Author(s): Jaindharm Satyaprakash Samiti - Ahmedabad
Publisher: Jaindharm Satyaprakash Samiti Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/521697/1

Page #1

[TI[
SI] ||||||-
AAG -
}
તંત્રી ચીમનલાલ ગોકળદાસ શાહ
તા. ૧૫-૪-૫૩ : અમદાવાદ વર્ષ ૧૮: અ'ક ૬-૭ ] [ ક્રમાંક : ૨૧૦-૨૧૧
ACHARYA SRI KAILASSAGARSURI GYANMANDIRI SHREE MAHAVIR JAIN ARADHANA KENDRA
Koba, Gandhinagar - 382 007. p. : (079) 23275252, 2327 620.05
e F& 0*5) 232762
TIT

Page #2

विषय-दर्शन
ૐ
વિષય :
લેખકઃ
૧. અહિંસાને પ્રભાવ ૩
શ્રીમંત સયાજીરાવ :
૨. ચાર મહાપુરુષ–એક તુલનાત્મક અધ્યયનઃ ૫. શ્રીયુત બલભદ્રજી જૈન :
૩. વૈશાલી સંધ :
૪. સમરાઇચ્ચકહા–પરિચય :
૫. જાત્ય'ધ પુરુષોં દ્વારા હસ્તિસ્વરૂપ કે વર્ણ ન–
વાલા દાંત કયા બૌદ્ધ-ગ્રંથસે લિયા ગયા હૈ?
૬. પૂર્વીદેશ ' ચૈત્યપરિપાટી
૭. ગર્દભી વિદ્યાકા વૈજ્ઞાનિક આવિષ્કાર : ૮. જૈન દર્શનના ક્રમ' સિદ્ધાંત અને એનુ તુલનાત્મક અવલાકન
૯. નવી મદદ:
શ્રીયુત મેાહનલાલ દી. ચાકસી :
પૂ. ૫. શ્રીર‘ધરવિજયજી :
શ્રીયુત અગરજી નાહટા : શ્રીયુત ભવરલાલજી નાહટા : ડૉ. શ્રોચુત બનારસીદાસ જૈન :
ૐ જય.
૧૦૭
૧૦૯
૧૧૩
પ્રા॰ શ્રીયુત હીરાલાલ ર. કાપડિયા : ૧૧૫ ટાઈટલ પેજ ત્રીજી

Page #3

-
-
- -
| » અ ા ___ अखिल भारतवर्षीय जैन श्वेताम्बर मूर्तिपूजक
मुनिसम्मेलन संस्थापित श्री जैनधर्म सत्यप्रकाशक समितिनुं मासिक मुखपत्र जेशिंगभाईनी वाडी : पीकांटा रोड : अमदावाद (गुजरात)
વર્ષ : ૨૮ | વિક્રમ સં. ૨૦૦૯: વીર નિ.સં. ૨૪૯ ઈ. સ. ૧૯૫૩ માં સંવ : ૬-૭ | પ્રવ વૈશાખ સુદિ ૨: બુધવાર: ૧૫ એપીલ ૨૦-
અહિંસાનો પ્રભાવ
અહિંસા પરમો ધર્મ:'ના ઉદાર સિદ્ધાંતે બ્રાહ્મણધર્મ ઉપર ન ભૂંસી શકાય તેવી છાપ પાડી છે. અર્થાત પહેલાં યજ્ઞયાગાદિમાં પશુઓની હિંસા થતી હતી, તે આજકાલ થતી નથી તેનું કારણ બ્રાહ્મણધર્મ ઉપર પડેલ જૈનધર્મની ઊંડી છાપ છે. પૂર્વ કાળમાં માટે અસંખ્ય પશુઓની હિંસા થતી હતી તેની સાબિતી
મેઘતૂત કાવ્ય” અને બીજા અનેક ગ્રંથમાં મળે છે. રંતિદેવ નામના રાજાએ યજ્ઞ કર્યો હતે તેમાં એટલા બધા પશુઓને વધ થયે હતો કે, નદીનું પાણી પણ લાલ થઈ ગયું હતું અને પશુઓનાં ચામડાંઓથી તે નદી ઢંકાઈ ગઈ હતી. તે સમયથી એ નદીનું નામ ચર્મણવતી પ્રસિદ્ધ થયું. આ પ્રકારની ઘેર હિંસાને બ્રાહ્મણધર્મમાંથી તિલાંજલી મળી તેનું પુણ્ય શ્રેય: જૈનધર્મને જ ઘટે છે.
બ્રાહ્મણધર્મમાં માંસભક્ષણ અને મદિરાપાન બંધ થઈ ગયું તે પણું જૈનધમને જ પ્રતાપ છે......દયા અને અહિંસાની સત્યપ્રીતિ વડે જ જૈનધર્મ વિકાસ પામે છે, સ્થિર રહ્યો છે અને લાંબા કાળ સુધી સ્થિર રહેશે. આ અહિંસાધર્મની છાપ જ્યારે બ્રાહ્મણધર્મ પર પડી અને હિંદુઓને અહિંસાધર્મનું પાલન કરવાની આવશ્યકતા જણાઈ ત્યારે યજ્ઞમાં પિષ્ટ પશુઓનું વિધાન કરવામાં આવ્યું. આ રીતે મહાવીરસ્વામી વડે ઉપદેશાવેલ ધર્મતત્ત્વ સર્વ માન્ય થયું અને બ્રાહ્મણધર્મમાં અહિંસા સર્વમાન્ય થઈ ગઈ. '
–શ્રીમંત સરકાર સયાજીરાવ મહારાજાના પ્રવચનમાંથી,

Page #4

ચાર મહાપુરુષ
[ એક તુલનાત્મક અધ્યયન ] લેખક :–૫' શ્રીયુત ખલભદ્રજી જૈન
રામ-કૃષ્ણ અને મહાવીર-બુદ્ધ
ભારતીય ધર્મોમાં જે મહાપુરુષોની સર્વાધિક માન્યતા છે, તેમાં રામ-કૃષ્ણુ, મહાવીર અને બુદ્ધ પ્રમુખ છે. આ ચાર મહાપુરુષોની જન્મ ભારતમાં થયા છે. તેમના પ્રતિપાતિ અથવા ષ્ટિ ધર્મના આવિર્ભાવ પણ ભારતમાં જ થયા છે. આ ચારે મહાપુરુષામાં પ્રથમના એ વૈદિક સંસ્કૃતિના પ્રતિનિધિ છે અને છેવટના એ શ્રમણુ સસ્કૃતિના પ્રથમના અને મહાપુરુષા ભગવાન હોવા છતાં મનુષ્યરૂપે ઉત્પન્ન થયા અને છેવટના એ મહાપુરુષા મનુષ્ય હોવા છતાં પણ પેાતાના પ્રયત્નોથી ભગવાન બન્યા એમ એમના ધર્મોનુયાયીઓ માટે છે. રામ અને કૃષ્ણના જન્મનું પ્રયાજન અધમના વિનાશ અને ધર્મની હતું અને એ પ્રયેાજન માટે તેમણે દુષ્ટોના નિગ્રહ અને શિષ્ટોના અનુગ્રહ કર્યાં; અર્થાત્ ધર્મના માર્ગોમાં આડે આવનારા અધમી દુષ્ટાને વિનાશ કરીને તેમણે ધર્મની સ્થાપના કરી પર'તુ મહાવીર અને બુદ્ધના માર્ગે એનાથી ભિન્ન હતા. તેમણે ધર્મની સ્થાપના અને અધમના વિનાશ કર્યો પરંતુ એને માટે તેમણે ન તે દુષ્ટોના નિદ્ધ કર્યું કે ન શિશ્નોના પક્ષ લીધો; પરંતુ જે દુષ્ટ હતા, અધામિક હતા—તેમનુ હૃદયપરિવર્તન કર્યું', તેમણે તેમનાં દુષ્કૃત્યને સમજાવ્યાં અને તે દુષ્કૃત્ય પ્રત્યે તેમના હૃદયમાં ઘૃણા ઉત્પન્ન કરી, જેના કારણે તેઓએ એવા કુમાગ છેાડી ધર્મ અંગીકાર કર્યાં.
સ્થાપના
તેમનું
કંઇક વધુ ઊ'ડાણથી વિચાર કરીએ તા આપણે જોઈ શકીએ કે રામ જે કંઈ કર્યુ. તે ગૃહસ્થીમાં રહેતાં જ ગૃહસ્થાની વચ્ચે ગૃહસ્થાના માટે કર્યું, ગી તેથી © ક્રાર્યક્ષેત્ર ગૃહસ્થ બની રહ્યું. આને જ ખીજા શબ્દોમાં કહીએ તે કહેવુ" પડશે કે તેમનુ કાર્યક્ષેત્ર પ્રવૃત્તિના માર્ગ હતું, પરંતુ મહાવીર અને બુદ્ધે સ્વય' ગૃહસ્થીના ત્યાગ કરી, તપશ્ચરણુ કરી, સૌથી પહેલાં આત્મશુદ્ધિ કરી અને ત્યારે જ જે તેમણે કર્યું" તેના ઉદ્દેશ ગૃહસ્થ માને ત્યાગની તરફ અને નિવૃત્તિની તરફ લગાવાતા રહ્યો હતા. અર્થાત તેમના માગ નિવૃત્તિપ્રધાન હતા. રામ અને કૃષ્ણે મુનિઓની રક્ષા કરી, ધર્માંના પક્ષ લીધેા, તેને માટે મુહ ક્યું અને તે એટલા માટે કર્યું કે ગૃહસ્થને માગ દુષિત રહે.

Page #5

: ė-૭ ]
ચાર મહાપુરુષ
[ & જ્યારે મહાવીર અને મુદ્દે ગૃહસ્થમાગના પણ ઉપદેશ આપ્યા, તેની વ્યવસ્થા પણ કરી પરંતુ તેમને ઉદ્દેશ ગૃહસ્થને દષ્ટિકાણુ પ્રવૃત્તિ તરફથી બદલવાના હતા.
રામ અને કૃષ્ણ દુષ્ટોના સંહાર કરી અને એ રીતે ધમ'ની સ્થાપના કરીને એક તરફથી અલગ થઈ ગયા, પરંતુ મહાવીર અને શુદ્ધ પાતાની અહિંસક પદ્ધતિથી તે દુષ્ટોને ધર્માત્મા બનાવીને અલગ થઇ ગયા નહાતા. તેમણે તેમનું પણુ સંગઠન કર્યું અને મુનિઓનું પણ સગઠન કર્યુ. રામ અને કૃષ્ણે સ્વય' ઉપદેષ્ટા નહોતા. તેમના આદર્શને સાહિત્યિક રૂપમાં તેમની પછી તેમના વિદ્વાન અનુયાયીઓએ લખ્યા. પરતુ મહાવીર અને યુદ્ધ સ્વય' ઉપદેષ્ટા હતા; પેાતાના આદર્શોના સ્વય. વ્યાખ્યાતા હતા. આથી તેમના ઉપદેશા અને સિદ્ધાંત તેમના જ શબ્દોમાં આજે પણ મળે છે. રામ અને કૃષ્ણુ જે સંસ્કૃતિ સાથે સંબધિત હતા, તે મનુષ્ય અને સ્ત્રીઓમાં, ત્યાં સુધી કે મનુષ્ય મનુષ્ય વચ્ચે ભેદ માનતી, અને સમાજ પર એક નિશ્ચિત વર્ગના શાસનની સમર્થક હતી. એથી તેમના આદર્શો જે ભાષામાં લખાયા, તે સ` સાધારણુની ભાષા ન રહેતાં એ વગની જ ભાષા (સસ્કૃત) હતી, પરંતુ મહાવીર અને યુદ્ધ મનુષ્ય અને સ્ત્રીઓની વચ્ચે અથવા મનુષ્ય મનુષ્યની વચ્ચે ધમના ક્ષેત્રમાં ક્રાઈ ભેદભાવ કરવાને વિરુદ્ધ હતા. તેમને કાઇ વર્ગ વિશેષનું નહી પરંતુ બધાનું કલ્યાણુ ટ્ટિ હતુ. પરિણામે તેમણે જે કઈ ઉપદેશ આપ્યા તે બધાની ખેલીમાં અમાગધી અને પાલીમાં આપ્યા. વૈદિક અને શ્રમણુ સંસ્કૃતિના મૌલિક મતભેદ આ વાતો ઉપર જ આધારિત છે.
મહાવીર અને બુદ્ધ
મહાવીર અને બુદ્ધ સમકાલીન હતા. અને બિહારમાં ઉત્પન્ન થયા હતા, અને ગણુ રાજ્યાના અધિપતિના પુત્ર હતા. તેના ઉપદેશનું ક્ષેત્ર-ત્યાં સુધી કે શ્રોતા પણુ પ્રાયઃ એક જ હતા. અને જે ભાષામાં ઉપદેશ આપતા હતા તે પણ લેાકભાષા જ હતી, વૈદિક સંસ્કૃતિના જે નિયમાએ મુખ્યતા મેળવી તત્કાલીન સમાજ રચનાને વિકૃત બનાવી દીધી હતી અને ઊંચ નીચની ભાવનાને પ્રશ્રય આપી સ'ધ' ઉત્પન્ન કરી દીધા હતા તે પરિસ્થિતિના લાભ આ બંને મહાપુરુષોએ ઊાવ્યા અને બંનેએ સમાજના માનસમાં એ વિચારધારાને વિરોધ કરીને અને સર્વજીવ સમાનતાના ઉપદેશ આપીને મહત્ત્વપૂર્ણ સ્થાન ખનાવી લીધું હતું. આ સજીવ સમાનતાના સિદ્ધાંતમાંથી અહિંસાનું તત્ત્વ ઉત્પન્ન થયું જે આ મહાપુરુષાના વ્યક્તિત્વના આધારે ફળવાન બની વૈદિક સંસ્કૃતિને અભિપ્રેત ધ મર્યાદા અને સમાજવ્યવસ્થાના નિયમાને છિન્નભિન્ન કરવામાં આશાતીત સફળતા મેળવી.
આ બધી સમાનતાઓ હાવા છતાં અને સ ંસ્કૃતિ વિભિન્ન દિશામાં અગ્રેસર ખતી, તેનુ‘ કારણ એ હતું કે, બને મહાપુરુષાની પરિસ્થિતિ જ્યાં સુધી સમાન હતી, ત્યાં સુધી અંતે એક જ દિશામાં ચાલ્યા, પરંતુ જ્યાં આદર્શાના પ્રશ્ન આવ્યો ત્યાં નૈના દષ્ટિક્રાણુ જુદા જુદા બની ગયા. મહાવીર્ ધ માની કઠાર સાધના અને તપશ્ચર્યાને અનિવાય માનતા હતા. તેમણે સ્વય' એ માર્ગે ચાલીને સફળતા મેળવી હતી. પર`તુ બુદ્ઘ તપશ્ચરણને ધર્મ માટે અનિવાર્ય માનતા નહોતા, કે તેને કાયલેશ સમજીને તેની ઉપેક્ષા કરતા, તેઓ સ્વયં તપશ્ચર્યાં કરતાં કરતાં જ્યારે કુશ બની ગયા અને સફળ ન થયા ત્યારે તેમણે એ મા'ના

Page #6

૧૦૦ ]
શ્રી. જૈન સત્ય પ્રકાશ [વર્ષ : ૧૮ જ ત્યાગ કરી દીધો. એ માર્ગ તજવાને જ્યારે નિશ્ચય કર્યો ત્યારે એ નિશ્ચયને જ બેધિ. પ્રાપ્તિની સંજ્ઞા આપી દીધી. આ જ દૃષ્ટિકોણથી મહાવીર પિતાના જીવનમાં સાધુ રહેવા છતાં પણ તપસ્વી રહ્યા અને બુદ્ધ પિતાના જીવનમાં કેવળ સાધુ બની રહ્યા.
મહાવીર સાધુતાની નિશ્ચિત મર્યાદામાં માનતા હતા. પરિણામે તેઓ એ મુજબ ચાલતા હતા. પરંતુ બુદ્ધ પિતાને કોઈ બંધનમાં બાંધી ન શક્યા. પરિણામે તેઓ ભજનને માટે નિમંત્રિત બનીને ચાલતા હતા. મહાવીરને દષ્ટિકોણ ધર્મને સનાતન સત્ય માનવાને હતો. આથી તેઓ ધર્મને તેના અસલ સ્વરૂપમાં જ રાખવાને ઇચ્છતા, તેમાં કોઈ બાંધછોડને પસંદ કરતા નહેતા. છે. પરંતુ બુદ્ધનો દષ્ટિકોણ પિતાના ધર્મને પ્રચાર કરવાનું હતું. પરિણામે જ્યારે પરિસ્થિતિ આવી પડતી ત્યારે તેઓ પિતાના નિયમોમાં તે ફેરફાર કરી લેતા. સત્યનિષ્ઠાના કારણે જ મહાવીરને ધર્મ રાષ્ટ્રધર્મ બની શક્યો નહિ, જ્યારે લેફરજનના કારણે બુદ્ધને ધર્મ વિશેષ પ્રસાર પામી ગયે.
વૈદક ધમ ધમના ક્ષેત્રમાં અને લૌકિક છવનમાં પણ અહિંસાને એવી હળવી બનાવી દીધી કે માંસભક્ષણ બંને ક્ષેત્રોમાં ઉપાદેય બની ગયું. બુદ્દે ધાર્મિક ક્ષેત્રમાં જીવિત પશુએની હિંસાને વિરોધ કર્યો પરંતુ ક્ષત્રિયવર્ગના અભ્યાસી લેકેને માંસને ત્યાગ અરુચિકર લાગે એમ હતા તેથી બુદ્ધે મૃત માંસના ભક્ષણને એક માગ ખેલી દીધે. એ માર્ગે હિંસાએ નીકળી ધર્મ અને લોકજીવન, બંનેને વ્યાપ્ત બનાવી દીધું. ફલતઃ આજે અધિકાંશ બૌદ્ધો માંસભક્ષી જોવા મળે છે. પરંતુ મહાવીર આ વિષયમાં અત્યંત કઠોર રહ્યા. તેમણે ધાર્મિક ક્ષેત્રની સાથે જ વ્યક્તિગત અને સમષ્ટિગત જીવનની બધી હિંસાનો વિરોધ કર્યો. ફલત આજે પણ કઈ જૈન માંસભક્ષી નથી.
મહાવીર સમાજને ચતુર્વિધ સંઘ સાધુ, સાણી, શ્રાવક અને શ્રાવિકાના રૂપમાં વિભાજિત કરી તેને વ્યવસ્થિત કરવામાં પૂર્ણતઃ સફળ બન્યા. બુદ્દે સંધરચના તે કરી પરંતુ તેઓ પિતાના સંધને વ્યવસ્થિત કરી શક્યા નહિ. મહાવીરને સંધ જનતંત્રીય આધાર પર નિશ્ચિત નિયમોને આધીન સંચાલિત થતું હતું પરંતુ બુદ્ધને જનતંત્રીય પ્રણાલી પર નિર્મિત હોવા છતાં પણ નિશ્ચિત નિયમ ન હોવાથી વ્યવસ્થિત ન બની શકો. ફલતઃ જેન સંધ આજે પણ એટલે વ્યવસ્થિત છે, તેટલ વ્યવસ્થિત બૌદ્ધ સંધ નથી.
બુહ મહાવીરને પોતાના પ્રતિબંધી માનતા હતા. પરિણામે તેમના બધાયે કાર્યક્ષા. મહાવીરને જોઈને પિતાના ધર્મના પ્રચાર માટે જ બનતા. પરંતુ મહાવીરને ઉદ્દેશ ધર્મપ્રચાર હોવા છતાં પણ કેવળ અનુયાયીઓની વૃદ્ધિ કરવા માત્ર નહે. પરિણામે તેમની દષ્ટિ કેવળ ધર્મ તરફ રહેતી હતી. સંભવતઃ એ જ કારણ છે કે, બૌદ્ધ શાસ્ત્રોમાં નાતપુરા (મહાવીર)ને જેટલે ઉલ્લેખ મળે છે એટલે જેનશામાં બુદ્ધ માટે મળતો નથી.
સૈદ્ધાંતિકરૂપે બુદ્ધ એકાંતવાદી હતા, પરંતુ મહાવીર, સમન્વયવાદી હતા, બુદ્ધની સ્થિતિ એકપક્ષીય હતી અને મહાવીરની સ્થિતિ બને પક્ષોના નિર્ણાયક જેવી હતી. જેન વેતાંબર માંથી ]
[ અનુવાદિત
t
"
1
- -
.
. મક

Page #7

વિશાલી સંઘ
લેખક –શ્રીયુત મેહનલાલ દીપચંદ ચોકસી
છેલ્લા કેટલાક વર્ષોથી બિહાર પ્રાંતમાં શોધખોળનું જે ખાતું ચાલે છે અને એ દ્વારા જે સામગ્રી ઉપલબ્ધ થઈ છે એ ઉપરથી પ્રાંતના અધિકારી વર્ગમાં એક મોટી ભાવનાએ જન્મ લીધો છે. પોતાના પ્રાંતમાં જ ભગવંત શ્રીમહાવીર અને ભગવાન બુદ્ધ જમ્યા છે અને તેમના ઉપદેશથી જ ભારતવર્ષમાં જે હિંસાનું તાંડવ નૃત્ય ચાલી રહ્યું હતું તે અટકવા પામ્યું છે. ઈતિહાસના અભ્યાસથી આ વાત અજાણી નથી. “અહિંસા” અંગે જે વર્ણન જૈન તેમજ બૌદ્ધ ગ્રંથમાં દૃષ્ટિગોચર થાય છે તેવું વૈદિક સાહિત્યમાં નથી દેખાતું, એમાંયે મહાત્મા ગાંધીજીએ જ્યારથી અહિંસાને પ્રયોગ રાજકારણમાં કરી બતાવ્યું ત્યારથી તે માત્ર ભારતમાં જ નહીં પણ દુનિયાના અન્ય દેશોમાં એ. અદ્દભુત વસ્તુના ઊંડાણમાં ઉતરવાની અને સંપૂર્ણ પણે એનું સ્વરૂપ અવધારવાની જિજ્ઞાસા જોરશોરથી પ્રગટી ઉઠી છે. વળી, બારિકાઈથી નિહાળવામાં આવે તે “અહિંસા અંગે જેટલી વિચારણા જૈન ગ્રંથમાં કરવામાં આવી છે તેટલી અન્યત્ર લખ્ય નથી જ. વિશ્વની શાંતિમાં પણ જે કોઈ તત્ત્વ અગ્રભાગ ભજવે તેવું જણાતું હોય તે તે અહિંસાતત્ત્વ છે. આ કારણથી ઉપરોક્ત સંધની સ્થાપના થયેલ છે અને એમાં સંસ્થાનના વડાપ્રધાન આદિ ઉચ્ચ અધિકારીઓ જોડાયા છે અને પ્રતિવર્ષ એકત્ર થઈ એ કાર્યને વેગ મળે તેવાં સાધન ઊભા કરવાના પ્રયત્નો કરી રહ્યા છે. આપણું વેતાંબર સંપ્રદાય કરતાં દિગંબર સંપ્રદાયના વિદ્વાનો તરફથી આ કાર્યમાં વધુ ઉત્સાહ દેખાડવામાં આવ્યું છે. ફેબ્રુઆરી તા. ૯ના ટાઈમ્સ પત્ર'માં “Studies in Jainism' નામા મથાળા હેઠળ જે લેખ પ્રગટ થયે છે અને એનું અવતરણ મરાઠી ભાષામાં “જૈન-જ્યોતિ’ પાક્ષિકે તા. ૧-૩-૫૩ના અંકમાં પ્રથમ પાન પર કર્યું છે એ વેતાંબર સમાજની આગેવાન સંસ્થાઓએ ધ્યાનમાં લેવા જેવું છે. વિશેષમાં સાધુસમાજમાં જે વિદ્વાને મનાય છે, તેઓને તેમજ જૈનધર્મના અભ્યાસી પંડિતને આ વિષયમાં રસ લેવા ખાસ વિનંતી છે.
દિલગીરી પૂર્વક લખવું પડે છે કે આપણે ત્યાં પ્રતિવર્ષ ખર્ચાતી રકમ પાંચ ભી!વાળા કે વટાવી જાય છે અને દાન કરવાને ગુણ આપણને શિખવો પડે તેમ નથી જ છતાં દેશ-કાળની નજરે આપણે એ ગુણ નથી તે દેશનેતાઓના કાને પહોંચતો કે નથી તે વિચારશીલ વર્ગ એની નોંધ લેત. આત્મશ્રેયની દષ્ટિએ વિચારીએ તે પણ આજે હરકોઈને કબૂલવું પડશે કે--તીર્થ કરની મૂર્તિઓના પ્રમાણમાં તેઓશ્રીના કહેલા આગમઅંશે કે કીમતી વચને વા અણુમૂલા તરવાળા સૌ કોઈ જિજ્ઞાસુની તૃષ્ણને છીપાવે તેવી રીતે તૈયાર કરાયેલા પુસ્તકે નહીંવત છે. ખુદ ભગવંત શ્રીમહાવીર દેવનું વચન છે કે
મૃત જ્ઞાન” તે પર પ્રકાશક છે. તો પછી આપણી ફરજ એ જ ગણાય છે. આજે ઠેર ઠેર સાહિત્ય મંદિરે ઊભાં કરી, જેઓ જિનેશ્વરદેવના વચને કે ઉપદેશા વાંચવા

Page #8

૧૦૨ ]
શ્રી. જૈન સત્ય પ્રકાશ
[દ વર્ષ : ૧૮
:
વિચારવા આતુર હોય, તેને સામગ્રી પૂરી પાડીએ. આજના કાળમાં જૈનધમ 'ની પ્રભાવના માટેનું આ અંગ અતિમહત્ત્વનું છે. વધુ નહીં તે નિમ્ન લેખ વાંચી, એમાં જે માગણી કરી છે એ તરફ આપણે ચિત્ત બનીએ.
The Vaisali Sangh is to be complimented on its decision to start an Institute of Postgraduate Studies and Research in Prakrit and Jainology. Jainism, unlike Buddhism, did not travel beyond the country of its birth but, judged by the number of adherents. Jainism has proved a stronger force in India than Buddhism. Even if it had proved itself to be less vital, the importance of research in its doctrines and literature as part of Indological studies would have ramained equally great. The Sangha has appropriately decided to establish the Institute at Vaisali, birthplace of Mahavira, the last of the Tirthankaras, in the Muzaffarpur district of Bihar. Specialisation usually implies bigatry and a narrow outlook and it is gratifying to note that in order to avoid this danger the Sangha proposes to invite for work in the Institute pandits and scholars with a modern outlook. The centre will also work in collaboration with the few small bodies that have already been promoting research in Jainism. This should minimise overlapping and duplication.
—વૈશાલી સધે જૈન વિદ્યાએ અને પ્રાકૃતના અનુસ્નાતક સંશોધન અને અધ્યયન માટે એક સંસ્થા શરૂ કરવાના જે નિય કર્યાં છે તે માટે એને અભિનંદન લ છે. બૌદ્ધ ધર્મ જેમ પાતાની જન્મભૂમિ ઉપરાંત બહારના દેશોમાં ફેલાયા તેમ, જૈન ધમ પેાતાની જન્મભૂમિની ઉપરાંત બહાર ફૈન્નાયેા ન હોવા છતાં અનુયાયીઓની સંખ્યાની દૃષ્ટિએ વિચારતાં, હિંદુસ્થાનમાં જૈનમ બૌદ્ધધર્મ કરતાં વધારે શક્તિશાળી બળ તરીકે પુરવાર થયેલ છે. કદાચ એણે પોતાની જાતને ઓછી પ્રાણવાન પુરવાર કરી હાત તા પણ ભારતીય વિદ્યા એના અધ્યયનના એક અંગ તરીકે એના સિદ્ધાંતા અને સાહિત્યના સશોધનની અગત્ય તા એટલી જ માટી રહેવાની હતી. સધે બિહાર પ્રાન્ત મુજફ્ફરપુર જિલ્લામાં આવેલ વૈશાલી– કે જે છેલ્લા તીથ'કર મહાવીરની જન્મભૂમિ છે—ત્યાં એક સ’સ્થાની સ્થાપના કરવાના નિણૅય કર્યાં છે તે વાજબી કર્યું છે. વિશિષ્ટતા (અમુક વિશિષ્ટ ઉદ્દેશ માટે કરવામાં આવેલ વ્યવસ્થા) સામાન્ય રીતે અધશ્રદ્ધા અને સ'કુચિત દૃષ્ટિનુ' સૂચન કરે છે, અને એ જાણીને સંતાય થાય છે કે, આ ભયનું નિવારણ કરવા માટે સધ આ સસ્થામાં કામ કરવા માટે આધુનિક દૃષ્ટિ ધરાવતા પડિતા અને વિદ્વાનાને આમંત્રણ આપવાને વિચાર ધરાવે છે. જે થોડીઘણી નાની નાની સસ્થાએ જૈનધમસબંધી સશોધનકાર્યને વેગ આપી રહેલી છે તેના પણ સહકાર મેળવીને આ મુખ્ય સંસ્થા પાતાનુ કામ કરશે. આમ થવાથી કાઈ પણ ક્રામ ઢંકાઈ જવાની કે ખેવડાઈ જવાના સોગામાં ઘટાડા થઈ જશે.

Page #9

સમરાઈશ્ચકહા
[ પરિચય]. લેખકઃ-પૂજ્ય પં. શ્રી. ધુરંધરવિજયજી
[ ગતાંકથી ચાલુ ] પાંચમે ભવનીચેની ગાથાથી પૂર્વનું અનુસંધાન કરીને કથા આગળ વધે છે.
वक्खायं जं भणियं धणधणसिरिमो य एत्थ पइभज्जा।
जयविजया य सहोयर, एत्तो एयं पवक्खामि॥१॥ કાકેદી નામે નગરી છે. સૂરજ નામે રાજા રાજ્ય કરે છે. લીલાવતી પટરાણી છે. ધનને આત્મા તે રાજાને ત્યાં જન્મ લે છે. જયકુમાર એવું નામ સ્થાપન કરવામાં આવે છે. અનેક કળાઓ શીખે છે તેમાં ધર્મકળા તે તેને સ્વાભાવિક વરી છે. ધનશ્રીનો જીવ પરિબમણુ કરતાં કર્મસંગે જયકુમારને ભાઈ તરીકે જન્મ લે છે ને તેનું નામ વિજયકુમાર રાખવામાં આવે છે. રાજાના મરણ પામ્યા બાદ રાજા તરીકે જયકુમારને અભિષેક કરવામાં આવે છે. આ પ્રસંગ વિજયકુમારના સ્વાભાવિક ઠેષમાં અભિવૃદ્ધિ કરે છે અને તે રાજ્યના પ્રતિપક્ષી માણસ સાથે સમાગમ કર્યા કરે છે. મહારાણી લીલાવતી જયકુમારને કહે છે કે વિજયકુમારને સંતોષ થાય એવું કઈક કરો-એટલે રાજા જયકુમાર આત્મકલ્યાણમાં પ્રબલ અંતરાયભૂત રાજ્ય છે એમ જે સ્વભાવથી જ માને છે તેને પ્રસંગ મળે છે એટલે સ્વયંપિતે જ વિજયકુમારને બોલાવીને તેને રાજ્યાભિષેક કરે છે, માતા અને પ્રધાન પુરુષ સહિત જયકુમાર સનકુમાર આચાર્ય મહારાજ પાસે સંયમ સ્વીકારે છે. જેને સતત મારી નાખવાની ઈચ્છા રાખતા હતા–તે આમ સુંદર રીતે દીક્ષા લઈને લોકચાહના સાથે જીવતે ચાલ્યો જાય છે એ વાત વિજયકુમારને રુચતી નથી પણ હવે શું થાય? છતાં જ્યારે ત્યાંથી મુનિએએ વિહાર કર્યો ત્યારે જયકુમારને મારવા માટે મારા મેકલ્યા પણ વિના કારણે આવું પાપાચરણ કરવું એ સર્વથા અકરણીય છે એમ સમજીને મર્યા વગર જ મારાઓએ રાજાને મારી નાખ્યાનું કહીને સંતોષ પમાડ્યો. વર્ષો વીતી ગયાં ને એકદા જયકુમાર મુનિ કાકદી પધાર્યા. લેકે ખુશ થયા ને વિજયકુમાર ફરી બળવા લાગ્યો. તેણે મારાઓને બોલાવ્યા ને પૂછયું કે તમે તે તેને મારી નાખ્યો હતો ને આ જીવતા ક્યાંથી આવ્યો ? તેઓએ પેટે ખોટું કહ્યું કે અમને કાંઈ ખબર ન પડી કે કોણ જયકુમાર છેઅમે તે ગમે તે સાધુને જયકુમાર માનીને હણ્યો હતો. સાધુ તે બધા સરખા લાગતા હતા. પછી વિજયકુમાર જયકુમાર મુનિ પાસે જઈને વાંદી ધર્મશ્રવણુ કરીનેતેઓ કયાં રહે છે ઈત્યાદિ સર્વ ધ્યાનમાં રાખીને આવે છે. રાત્રિએ એકલે જઈને જયકુમાર મુનિને તરવારથી હણે છે. બીજા મુનિએ તેને ઓળખી જાય છે ને સવારે વિહાર કરી જાય છે. કાળધર્મ પામીને જયકુમાર આનત દેવલેકે ૧૮ સાગરોપમના આયુષ્યવાળા દેવ થાય છે. દુષ્ટ પરિણામે મરીને વિજયકુમાર પંકપ્રભા નારકીમાં દસ સાગરોપમની સ્થિતિવાળા ઘર નારક થાય છે.
આ પાંચમા ભવમાં જય-વિજયની કથા તે આમ તદ્દન નાની છે પણ સનતકુમાર આચાર્યશ્રીનું આત્મવૃત્ત વિસ્તારથી છે. સાહિત્યશાસ્ત્રના અનેક પ્રકારે સમજાવતું અને સ્થાને રસ જમાવતું એ વૃત્ત અનેક રસમાં તરબોળ કરે છે. કામની પરવશતા, યુવતિવર્ણન,

Page #10

૧૦૪] શ્રી. જેન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ : ૧૮ સાત્વિક આત્માઓની સવિતા, કર્મ જનિત સુખદ અને દુઃખદ પ્રસંગોની પરંપરા, શૃંગાર, અદ્ભુત, વીર, કરુણ રસ અંગગીભાવ ધારણું કરતા કરતા છેવટે શાંત રસમાં એવી સુન્દર રીતે પર્યવસાન પામ્યા છે કે જેનું ચિત્રણ ચિત્ત ફલક ઉપર ચિરસ્થાયી બની જાય છે. સ્વલ્પ પણ દુષ્કત કેવા કટુ વિપાકને આપે છે એ વાત આ વૃત્ત જાણ્યા પછી દઢ થઈ જાય છે. આ વિભાગમાં જાણે સનત્કમારાચાર્ય-નાયક રૂપે આવી ગયા હોય એમ ક્ષણભર લાગ્યા કરે છે. છો ભવ
जयविजया य सहोयर, जं भणियं तं गयमियाणि ।
वोच्छामि पुत्वविहियं, घरणो लच्छी य पइभज्जा ॥१॥ એ ગાથાથી પૂર્વનુસંધાન કરીને કથા આગળ વધે છે.
માર્કદી નામે નગરી છે. કાલમેવ રાજા રાજ્ય કરે છે. ત્યાં બંધુદત શેઠ અને શેઠના ધર્મપત્ની હારપ્રભા વસે છે. જયને આત્મા હારપ્રભાની કુક્ષિએ જન્મ લે છે ને તેનું નામ “ધરણુ” રાખવામાં આવે છે. વિજયને જીવ પરિભ્રમણ કરતાં કરતાં કાલક્રમે તેજ નગરીમાં કાર્તિક શેઠને ત્યાં જયાની કુક્ષિએ જન્મ લે છે ને પુત્રી રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. તેનું લક્ષ્મી એવું નામ રાખવામાં આવે છે. ભવિતવ્યતા યોગે ધરણુ અને લક્ષમીના વિવાહ થાય છે. એક પ્રસંગવિશેષને લઈને ધરણને ચાનક ચડે છે ને તે સાથે લઈને પરદેશ કમાવા માટે જાય છે. અટવીમાંથી પસાર થતાં એક વિદ્યાધરને તેની આકાશગામિની વિદ્યાનું પેટ સંભારી આપવાને કારણે મૈત્રી થાય છે, વિદ્યાધર ધરણને સોહિણી વનસ્પતિ આપે છે. આગળ વધતા એક પલિપતિને આ વનસ્પતિના પ્રભાવે જીવિતદાન આપે છે. ત્યાંથી આગળ એક નગરના પાદરમાં મૌર્ય નામના ચંડાળને બચાવે છે. આમ અનેક ઉપર ઉપકાર કરવા, એ એનું વ્યસન બની જાય છે. વ્યાપારમાં સારું ધન ઉપાર્જન કરીને પિતાના નગર તરફ પાછો કરે છે. જે અટવીમાંથી પ્રથમ પસાર થયો હતો તે જ કાદંબરી અટવીમાંથી ફરી પસાર થતાં ભિલે તેના સાર્થને છે. અને સર્વ છિન્ન ભિન્ન થઈ જાય છે. ધરણું અને લક્ષ્મી સાથથી છૂટા પડી જઈને કથન કથય નાસી જાય છે.
અટવીમાં લક્ષ્મીને તૃષા અને સુધા લાગે છે. ધરણ વનસ્પતિના પ્રભાવે પિતાનું રુધિર અને અને માંસ તેને આપે છે. આ તે એક પાક્ષિક સ્નેહ છે. જે ઘરણુમાં સ્નેહ છે, તે જ સામે ઠેષ છે, પ્રતિક્ષણ ધરણના દુઃખે લક્ષ્મી રાજી થાય છે. નાસતા ભાગતા તે બન્ને એક નમરે પહેચે છે ત્યાં નગર બહાર એક દેવકુલિકામાં રાત રહ્યા છે. ત્યાં એક ચેર આવી ચડે છે. તેની સાથે લક્ષ્મી જાય છે ને ધરણને માથે ચેરીનું આળ ચડે છે. તેમાંથી મૌર્ય તેને બચાવે છે ને ફરી પાછી લક્ષ્મી તેને મળે છે. ત્યાંથી અનેક દુઃખ સહન કરતાં ફરી કાદંબરી અટવામાં આવી ચડે છે. ભિલપતિને સમાગમ થાય છે. તે ઓળખે છે ને પિતાના અકૃત્યને ખૂબ પશ્ચાત્તાપ કરતે તે ધરણને સર્વસ્વ સમપીને વિદાય આપે છે. ધરણ પોતાને નગર આવે છે.
કેટલાક સમય બાદ ફરીથી ધરણ પરદેશ કમાવા નીકળે છે. લક્ષ્મી પણ સાથે જ છે. ધનના અધિક લાભ માટે સમુદ્રયાત્રા કરે છે. વહાણ ભાંગે છે, હાથમાં પાટિયું આવે છે ને ધરણ તરતો તરતે સુવર્ણદ્વીપ પહોંચે છે. ચીન તરફથી આવતે એક સુવદન શ્રેષો પુત્ર ત્યાં આવે છે, તેની સાથે ધરણું જાય છે પણ સુવર્ણદ્વીપની દેવી કાપે છે ને ધરણું તેને ભોગ

Page #11

સમાઈગ્ન કહા
[૧૦૫ બને છે. લક્ષ્મી સવદન સાથે ભળી ગઈ છે, તે રાજી થાય છે. ત્યાંથી ધરણને પૂર્વ પરિચિત વિદ્યાધર છોડાવે છે. સારસંપત્તિ આપીને ઈચ્છતે સ્થળે પહોંચાડે છે. સુવદન અને લક્ષ્મી ત્યાં આવે છે અને તેઓ ત્યાં ધરણને જુએ છે. તે બન્નેના પેટમાં કળકળતું તેલ રેડાય છે છતાં તે પાપીઓ પાપ છોડતા નથી. રાજદરબારે વાત પહોંચે છે. છેવટે બધું ખુલ્લું પડે છે. ધરણ બન્નેને જીવતા જવા દે છે. અહીં ધરણ ઉપર ટોપ શેઠ સારી સજજનતા દાખવે છે. છેવટે ધરણું પોતાને ગામ આવે છે. સંસારની અનેક વિચિત્રતાઓ જોઈને તેનું મન સ્વાભાવિક રીતે સંવેગ તરફ વળે છે. તેમાં અહહૃદત્ત આચાર્યશ્રીને સંયોગ સાંપડે છે. તેમની વાત સાંભળીને તે તેના સવેગની ભૂમિકા નવપલ્લવિત બને છે ને તેમની પાસે અનેક મિત્રો સાથે સંયમ લે છે. પછી વિહાર કરતા કરતા ધરણ મુનિ તામ્રલિપ્તી નગરીએ જાય છે. ત્યાં સુવદન અને લક્ષ્મી રહ્યાં છે. લક્ષ્મી ધરણ મુનિને જુએ છે ને તેના વિષ પ્રજવલી ઊઠે છે. તે મુનિ ઉપર ચેરીનું આળ ચડાવે છે. નગરરક્ષકે મુનિને પકડે છે, મુનિ મૌન રહે છે, મુનિને શૂળીએ ચડાવે છે, શુળી તૂટી પડે છે, રાજા વગેરે ત્યાં આવે છે, લક્ષ્મી નાસી છૂટે છે, સુવદન બધી વાત કરે છે. પાપને ક્ષય ને ધમને જય થાય છે. સુવદન દીક્ષા લે છે. સંયમનું યથાવિધિ પરિપાલન કરતા ધરણ મુનિ કાળધર્મ પામીને આરણ દેવલેકે એક વીસ સાગરોપમ સ્થિતિવાળા દેવ થાય છે. ખૂરે હાલે મરીને લક્ષ્મી ધૂમપ્રભા નારકીમાં ૧૭ સાગરોપમના લાંબા આયુષ્યવાળા નારક તરીકે ઉપજે છે.
આ પ્રસંગ જરા વિસ્તારથી જણાવ્યો છે પણ આ કથા આ વિભાગમાં એટલી ખીલી છે કે આ વિસ્તાર પણ ઘણો જ ટૂંકા હોય એમ લાગે છે. આચાર્ય અહંદૂદત્તનું ચરિત્ર તે ઘણું જ રમ્ય અને ભવનિર્વેદની ભારોભાર મહત્તા સમજાવતું રસમય બન્યું છે. તેમાં આવતાં રૂપકે તે વાંચ્યા પછી મનમાં રમી રહે છે. સંસારનું ખેંચાણ કેટલું છે તેમાંથી છુટવું કેટલું મુશ્કેલ છે તેને ચિતાર આ ચરિત્ર કરાવે છે. સજજની સજજનત અને દુર્જનની દુર્જનતા કેવી હોય છે તે આ વિભાગમાં જણાવી છે.
આપત્તિમાં આવેલે સજજન અધિક સુજનતા દાખવે છે. અગ્નિમાં પડેલ કાલાગુ ધૂપ અપૂર્વ સુગધ પ્રસરાવે છે. તેને સાક્ષાત્કાર ધરણ કરાવે છે?
आपद्गतः खलु महाशयचक्रवर्ती, विस्तारयत्यकृतपूर्वमुदारभावम् ॥ ___ कालागरुर्दहनमध्यगतः समन्ताःल्लोकोत्तरं परिमलं प्रकटीकरोति ॥१॥ સાતમે ભવઃપૂર્વનુસંધાન ગાથા આ પ્રમાણે છે:
वक्खायं जं भणिय, धरणो लच्छी य तह य पइभज्जा ।
एत्तो सेणविसेणा, पित्तियपुत्त त्ति वोच्छामि ॥१॥ ચંપા નામે નગરી છે. અમરસેન રાજા છે. જયસુન્દરી મહારાણી છે. જયસુન્દરીની કુક્ષિએ ધરણ જન્મે છે, ને તેનું નામ સેન” રાખવામાં આવે છે. વખત જતાં લક્ષ્મીને જીવ મહારાજાના નાના ભાઈ યુવરાજ હરિને ત્યાં તારપ્રભાની કુક્ષિએ પુત્ર પણે જન્મ લે છે તેનું નામ વિષેણ રાખવામાં આવે છે. એક કેવલી સાધ્વીજીની આત્મકથા સાંભળીને ઘણાએ પૌરજન સહિત રાજા અમરસેન પુરુષચંદ્રગણુ પાસે દીક્ષા લે છે ને હરિણુ રાજા થાય છે. પરમ સજજન સ્વભાવે અને પ્રકૃષ્ટપુદયને લઈને સેનકુમાર રાજ્ય પ્રજા અને સકલ પરિવારને પૂર્ણ પ્રીતિપાત્ર છે,

Page #12

૧૦૬ ]
શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ : ૧૮ ફક્ત વિષેણુને છેડી દઈ તે જેમ જેમ સેન તરફનું આણું સતુ વધતું જાય છે તેમ તેમ વિષેણુના વિપરીત ભાવ પણ વધતા જાય છે. વિષેણુ સેનને મારી નાખવા મારા મેાકલે છે પણ તેઓ પકડાઈ જાય છે તે ખાજી ઊંધી વળે છે. રાજા હરિષેણુને પેાતાના જ પુત્ર પર ઘણા ક્રોધ આવે છે પણ સેતકુમાર પેાતાના અપૂર્વ સૌજન્યથી એ સર્વનું સાત્ત્વન કરે છે. કેટલાએક કાળ પછી જાતે જ વિષેણુકુમાર સેતકુમારને મારવા ઉદ્યત થાય છે પણુ તે ફાવી શકતા નથી. સ્વચ્છ હૃદયના સેનકુમારને વિષેણુ શા કારણે આમ કરતા હશે તે સમજાતું નથી. તે પોતાની પ્રિયા સાથે રાજ્ય છેાડી ચાલી તીકળે છે. પ્રવાસના અનેક ક્રુષ્ણને અનુભવતા તે આગળ વધે છે. પ્રિયતમાના વિયેાગ થાય છે ને છેવટે પ્રિયમેલકતીથ તેમને સમાગમ કરાવે છે તે પર રાજ્યમાં પણ પરમ આહ્લાદ અનુભવે છે. પેાતાના રાજ્યની સ્થિતિ વિષેણુના હાથે વિષમ બની છે. તે સુધારવા પ્રયત્ન કરે છે છતાં પ્રયત્નો કાગૃત નિવડતા નથી. હરષણ આચાય કે જેમા સ'સાર પક્ષે પેાતાના કાકા થાય છે. તેએને સુખે કમ અને સ'સારની વિચિત્રતાઓ સાંભળીને સેતકુમાર, શાન્તિમતી પ્રિયા અને 'ત્રી આદિ પરિવાર સહિત પ્રવ્રજ્યા સ્વીકારે છે. વિહાર કરતા કાલ્લાક ગામે રાતે પ્રતિમાધ્યાને સૈનમુનિ રહ્યા છે ત્યાં રાજ્યભ્રષ્ટ વિષેણુકુમાર પોતાના કેટલાએક દુષ્ટ મિત્રા સહિત આવે છે તે સેનમુનિને મારવા ઉદ્યત થાય છે પણ ક્ષેત્રદેવતા તેને વારે છે ને છેવટે ત્યાંથી દૂર અવગ્રહ બહાર મૂકી આવે છે. જિલ્લાને હાથે ભયંકર અટવીમાં ભૂંડે હાલે મરીને વિષેણુ ખાત્રીસ સાગરના આયુવાળે તમપ્રભા નારકીમાં નારક થાય છે, તે સેનમુનિ અનશન કરી નવમે ગ્રેવયકે ત્રીસ સાગરના આયુષ્યવાળા દેવ થાય છે.
આ વિભાગમાં એક સાધ્વીનું તથા હરષેણુ આચાર્ય શ્રીનુ કથાનક ટૂકમાં છતાં સચેાઢ છે. ક્રાઈના પર આળ ચડાવવાનાં પરિણામ કેવાં સહન કરવાં પડે છે તે અને નાના અપરાધા દંડ કેવા વિચિત્ર મળે છે તેના ચિતાર એ કથાના કરાવે છે. આ વિભાગમાં નૈમિ નિકતા જ્ઞાનનું સામર્થ્ય, વૃક્ષ અને તીર્થાંના પ્રભવા, મણિનું માહાત્મ્ય, યેાગીએના આશ્રમા વગેરે વર્ણન આક છે. નૈસર્ગિક ને પ્રાસંગિક વર્ણનાના મિશ્રણથી આ વિભાગની કથા જાણે કુદરતને ચિતરતી ન હેાય એવા ભાવ જગતી આગળ ને આગળ લઈ જાય છે. આઠમા ભવ
वक्खायं जं भणियं, सेण-विसेणा उपित्तियसुयत्ति । મુળ શ્વેતુવાળમંતર, પત્તો 5 વવવામિ ! ? ॥ આ પૂર્વાનુસધાન કરતી આ ગાથા છે.
યેાધ્યા નગરીમાં મૈત્રીબલ રાજાને ઘેર પદ્માવતી મહારાણીની કુક્ષિએ સેનના આત્મા અવતરે છે તે તેનુ શુદ્ર એવુ નામ રાખવામાં આવે છે. સકલ કલાકલાપના અભ્યાસ કરવા છતાં કુમાર ગુણ્યનું ચિત્ત સ્વભાવતા વિષયવિમુખ રહે છે. સતત ધમાયક વૃત્તિ-પ્રવૃત્તિ તે વાત એ આચરે છે.
વિષેણુનો જીવ વિદ્યાધરાની શ્રેણિમાં જન્મ લે છે, તે વાનમ'તર નામે પ્રસિદ્ધ થાય છે. કુમારને ઉપદ્રવ આપવા વાનમંતર વિદ્યાધર ધણા પ્રયત્ન કરે છે પણ કુમારના પુણ્ય પાસે તેનુ કંઈ ચાલતું નથી, કુમાર ગુણુદ્રના વિવાહ રત્નવતી સાથે થાય છે પછી પશુ
[ જી
CO
: અનુસધાન પૃષ્ઠ : ૧૨૦ ]

Page #13

जात्यन्ध पुरुषों द्वारा हस्तिस्वरूपके वर्णनवाला दृष्टान्त क्या बौद्ध-ग्रंथसे लिया गया है ?
लेखकः-श्रीयुत अगरचन्दजी नाहटा, बीकानेर एक ही वस्तुको भिन्न भिन्न सापेक्ष दृष्टिकोणोंसे देखने व जाननेकी प्रणाली स्याद्वाद व अनेकान्त है । और एक ही दृष्टिकोणसे वस्तु स्वरूपका आग्रहपूर्वक अवलोकन या मान्यता एकान्तवाद व मिथ्यात्व है। इस बातको सरलतासे हृदयंगम करनेके लिये जैन ग्रंथोंमें अनेक दृष्टान्त दिये हुए मिलते हैं। उनमेंसे जात्यंध पुरुषों द्वारा निर्णीत हस्तिके एक एक अंगके स्पर्श द्वारा निर्णीत विभिन्न मान्यताओंकी अयुक्ततावाला दृष्टान्त भी एक है, जिसे अनेक ग्रंथों में दिया गया है और अनेक वाद भाषणो, लेखों आदिमें बतलाया जाता है। यह दृष्टान्त मूल तो कितना प्राचीन है, सबसे प्राचीन किस जैन ग्रंथमें लिखा मिलता है-यह मुझे पता नहीं। पर अभी अभी श्रीभरतसिंह उपाध्यायके 'पाली साहित्यका इतिहास' पढ़ने पर यह प्रथम वार मालूम हुआ कि यह बौद्ध-साहित्यके प्राचीन 'उदान' नामक ग्रंथके ठे वर्गमें वर्णित है। इस वर्गका नाम ही 'जचंध वग्ग' अर्थात् जात्यंध वर्ग है। श्रीभरतसिंह उपाध्यायने विश्वका धार्मिक साहित्य इस दृष्टान्तके लिये बौद्ध साहित्यका ऋणी है-लिखा है। इसलिये जैन साहित्यमें यह कबसे प्रविष्ट हुआ यह जाननेकी सहज इच्छा हुई और वह जिज्ञासा इस लेखके द्वारा विद्वानोंके सम्मुख रख रहा हूं। आशा है पं. सुखलालजी, दलसुखभाई, मुनि जंबुविजयजी, आचार्य विजयदर्शनसूरि आदि जैन-न्याय और दर्शनके प्रकाण्ड विद्वद्गण इस समस्याका सन्तोषजनक समाधान शीघ्र ही प्रकाशित करेंगे। ___ वैसे तो एक दूसरे धर्म-सम्प्रदाय परस्परमें समय समय पर कुछ बातें लेते देते रहते हैं। और अच्छी बातको अपनानेमें संकोच होना भी नहीं चाहिये । हमें अपने विरोधी सम्प्रदायसे भी कोई हितकी बात मिल सकती हो तो ग्रहण करने में सदा तत्पर रहना चाहिये । जैन और बौद्ध तो परस्परमें बहुत ही मिलते जुलते धर्म हैं। भगवान् महावीर और बुद्ध दोनों समकालीन महापुरुष थे । अहिंसाका प्रचार, यज्ञ एवं बलिप्रथा आदि हिंसात्मक कार्योका विरोध, जातिवादका खंडन, ईश्वरके ऐकाधिपत्य एवं सृष्टिकर्ताकी अमान्यता आदि अनेक बातें परस्परमें बहुत ही सादृश्य रखती हैं। अनेक बौद्ध कथाएं एवं दृष्टान्त यावत् कुछ धार्मिक सिद्धान्तोकी प्रतिपादक गाथाएं भी साधारण हेरफेरके साथ दोनों धौके साहित्यमें समानरूपसे मिलती हैं। परवर्ती जैन ग्रंथों में विशेष रूपसे प्रचारित मैत्री, कारुण्य, प्रमोद और माध्यस्थ्यइन चार भावनाओंको भी बौद्ध ग्रंथोंसे अपनाई प्रतीत होती हैं। दोनों धर्मोंके प्राचीन

Page #14

१०८] શ્રી. જેન સત્ય પ્રકાશ
[१:१८ साहित्यका समभावसे तुलनात्मक अध्ययन करने पर बहुत सी ज्ञातव्य बातें प्रकाशमें आ सकती हैं। पर हम दोनों धर्मों के अनुयायियोंमें वह विशाल उदार बुद्धि बहुत कम व्यक्तियोंमें आ पाई है । सम्प्रदायिक आग्रह छोड़ना बड़ा कठिन होता है। पर उसके छोड़े बिना भी चारा नहीं । सांप्रदायिक आग्रह रखते हुए विशुद्ध तथ्यको प्राप्त करना असंभव नहीं तो अत्यन्त कठिन है। श्रीभरतसिंह उपाध्यायके पाली साहित्यके इतिहासके अध्ययनसे मुझे बहुतसे नवीन तथ्योंका पता चला । मेरा प्राकृत एवं पाली भाषाका उतना अभ्यास नहीं, फिर भी मुझे हिंदी अनुवाद सहित इन ग्रंथोंको पढनेमें बड़ा रस आता है । मैं दोनों धौके विद्वानोंसे तुलनात्मक अध्ययन द्वारा ज्ञातव्य तथ्योंको प्रकाशमें लानेका आह्वान करता हूं।
जहां तक हाथीवाले दृष्टान्तका प्रश्न है, मुझे लगता है कि यह किसी सम्प्रदाय विशेषकी चीज नहीं । तत्कालीन लोकसमाजमें प्रचलित यह दृष्टान्त सभीके लिये ग्राह्य वा उपादेय था । इसे किसीने पहले लिपिबद्ध कर लिया, किसीने पीछे । बस इतनासा प्रश्न है । पर इतिहासके विद्यार्थीके लिये यह अन्वेषणीय तथ्य अवश्य है। इसीलिये इस लेख द्वारा अन्वेषणकी प्रेरणा देनेके लिये इसे उपस्थित किया जा रहा है । पाली साहित्यके इतिहासके पृ० २३०में वर्णित वक्तव्य नीचे दे रहा हूं।
'उदान 'के छठे वर्ग ‘जात्यन्ध वर्गमें ' जात्यंध पुरुषोंको हाथी दिखाये जानेकी कथा है । इस कथाका प्रवचन भगवान्ने श्रावस्तीके जेतवन आराममें दिया । अनेक अंधे हाथीको देखते हैं, किन्तु उसके पूरे स्वरूपको कोई देख नहीं पाता। जो जिस अंगको देखता है वह उसका वैसा ही रूप बतलाता है। भिक्षुओ! जिन जात्यंधोंने हाथीके सिरको पकड़ा था, उन्होंने कहा हाथी ऐसा है जैसा कोई बड़ा घड़ा। जिन्होंने उसके दांतको पकड़ा था उन्होंने कहा हाथी ऐसा है जैसा कोई खूटा । जिन्होंने उसके शरीरको पकड़ा था उन्होंने कहा हाथी ऐसा है जैसा कोई कोठी आदि । इस प्रकार अंधे आपसमें लड़ने लगे और कहने लगे हाथी ऐसा है वैसा नहीं, वैसा है-ऐसा नहीं । यही हालत मिथ्यावत् वादोंमें फंसे हुए लोगोंकी है। कोई कहते हैं लोक शाश्वत है। यही सत्य है-दूसरा बिल्कुल झूठ आदि । कितने श्रमण और ब्राह्मण इसीमें झूझे रहते हैं 'धर्मके केवल' एक अंगको देखकर वे आपसमें विवाद करते हैं । उपर्युक्त दृष्टान्त बौद्ध-साहित्यमें बहुत प्रसिद्ध है । संस्कृतमें भी अंध-गज न्याय प्रसिद्ध है । जैन साहित्यमें भी यह सिद्धान्त विदित है । मानवीय बुद्धिकी अल्पता और सर्वधर्म समन्वयकी दृष्टि से यह दृष्टान्त इतना महत्त्वपूर्ण है कि प्रसिद्ध सूफी कवि मलिक मोहम्मद जायसीने भी इसका उद्धरण अपनी ' अखदावर 'में लिया है।
[ देखो : अनुसंधान टाइटल पृष्ठ : ३]

Page #15

पूर्वदेश चैत्यपरिपाटी
लेखकः-श्रीयुत भंवरलाल नाहटा, बीकानेर जैनधर्मका प्राचीन प्रचारकेन्द्र बंगाल-बिहारादि पूर्व प्रदेश हैं । पर परिस्थितिवश पश्चिम एवं दक्षिणकी ओर पीछेसे प्रचारकेन्द्र स्थापित हो गया अतः पूर्वसे जैनधर्मका एक,तरहसे सम्बन्ध विच्छेद सा हो गया । इसीलिए वहाँके श्रावक जो वर्तमान में सराक जातिके रूपमें प्रसिद्ध हैं, जैन संस्कारोंसे संस्कारित होने पर भी जैन तत्त्वज्ञान व आचारसे अनभिज्ञ हो गये हैं। प्रचारकेन्द्रके इधर सरक जाने पर भी जैन तीर्थङ्करोंकी कल्याणकभूमि उधर ही अधिक थी अतः उन तीर्थस्थलोंकी यात्राके लिए संघ जाते रहते थे। उनके प्राचीन उल्लेख तो अब प्राप्त नहीं है पर १४वौं शतीसे इन तीर्थस्थलोंके विवरण बराबर मिलते रहते हैं । आचार्य श्रीजिनप्रभसूरिजीने अपने “ विविध तीर्थकल्प " नामक ग्रन्थमें तत्कालीन सभा जैन तीर्थोकी विशद जानकारी दी हुई है । इसके बादका वैसा महत्त्वपूर्ण ज्ञातव्य ग्रन्थ तो नहीं मिलता पर समय समय पर यात्रा करनेको जो जो गये उनमें से कईयोंने रास्तेके विहारस्थलोंके निर्देश व इन तीर्थोके सम्बन्धमें आवश्यक सूचनाएं अपनी रचनाओंमें दी है । ऐसे पूर्वदेशकी चैत्यपरिपाटियोंमें खरतरगच्छीय आचार्य जिनवर्द्धनसूरिजाकी चैत्यपरिपाटी उल्लेखनीय है । सं. १४९३ की लिखित हमारे संग्रहकी विशिष्ट प्रतिमें वह लिखित मिली है जिसे मूलरूपसे "जैन सत्य प्रकाश" के गतांकमें प्रकाशित की है। १६वीं शतीकी हंससोम रचित 'पूर्वदेशचैत्यपरिपाटी' प्राचीन तीर्थमाला संग्रहमें प्रकाशित हो ही चुकी है । १७वीं शतीकी भयख रचित 'पूर्वदेशचैत्यपरिपाटी' दो वर्ष पूर्व बीकानेरके आचार्य शाखाके ज्ञानभंडारका अवलोकन करते हुए एक गुटकेमें प्राप्त हुई। जिनका ऐतिहासिक सार प्रस्तुत लेखमें दिया जा रहा है। . ____ इसी शताब्दीके 'समेतशिखर संघवर्णन रास 'का सार हम जैन सत्य प्रकाश' व. ७, अं. १०-११ में इतः पूर्व प्रकाशित कर चुके हैं और १८वीं शतीकी कई तीर्थमालाएँ ' प्राचीन तीर्थमाला ' में प्रकाशित हैं।
एक अप्रकाशित ‘समेतशिखर बृहद्स्तवन' गा. १२७ कीर्तिसुंदर रचित (पूर्वदेश तीर्थमाला ) मुझे हाल ही में सीरोहीके एक गुटकेमें मिली हैं उसके प्रारंभिक पत्र १८ प्राप्त नहीं हुए एवं बीचके कई पत्र चिपक जानेसे कुछ अक्षर-अस्पष्ट हो गये हैं अतः इसकी अन्य प्रतिकी अपेक्षा है । मिल जाने पर उसका भी ऐतिहासिक सार प्रकाशित करनेका
१. अंचलगच्छीय महेन्द्रसूरिकी 'तीर्थमाला' (प्राकृत ) परकी वृत्तिमें और 'उपदेश सप्ततिका में कुछ श्वे. जैनतीर्थों का परिचय मिलता है।
२. विजयसागर रचित ' समेतशिखर तीर्थमाला'. जयविजय रचित 'समेतशिखर तीर्थमाला । सौभाग्यविजय रचित एवं शीलविजय रचित तीर्थमालाएं।

Page #16

११०]
શ્રી. જૈન સત્ય પ્રકાશ [ वर्ष : १८ विचार है । प्रतीक्षा करने पर यदि अन्य प्रति नहीं मिली तो प्राप्त प्रतिके आधारसे ही सार प्रकाशमें लाया जायगा।
इन तीर्थमालाओं, चैत्यपरिपाटियों एवं ऐतिहासिक स्तवनोंका जैन तीथोंके इतिहास लेखनमें बडी उपयोगिता है । हमने ऐसी छोटी बड़ी अनेक रचनाऐं जहाँ कहीं भी मिली संग्रहित की है । कोई प्रकाशित करनेको तैयार हो तो संपादन किया जा सकता है।
श्वेताम्बर जैन तीर्थोकी प्रधान व्यवस्थापिका पेढ़ी श्री. आणन्दजी कल्याणजीका कर्त्तव्य है कि लाखों रुपये पेढ़ीमें जमा पड़े हैं उनका कुछ उपयोग जीर्णोद्धारके साथ साथ उन तीर्थोंके प्रमाणिक इतिहास, एवं उन्होंके निर्माणकी सामग्रीके प्रकाशन, मन्दिरों व मूर्तियोंके लेखोंके संग्रह, उनके शिल्प स्थापत्यादि विशिष्ट कलाके फोटोंके संग्रह ग्रन्थ ( आल्बम ) के प्रकाशनादिमें भी खरच कर अपना कर्त्तव्य अदा करे । इसी प्रकार दिगम्बर तीर्थ रक्षा कमेटी दिगम्बर तीर्थोंके संबंधमें शोधपूर्ण संग्रह ग्रन्थ प्रकाशित करे ।
जिस चैत्यपरिपाटीका यहाँ सार दिया जा रहा है वह ८५ पद्योंकी है। पद्यांक ७७से अलवर सकुशल आने सकका उल्लेख कर फिर तपागच्छीय ऋषियोंको प्रणाम किया है और तदन्तर जैसलमेरके ८ चैत्योंका निर्देश है। अलवरका भैरुंशाह इसी समय तपागच्छका भक्त हो गया है अतः संभव है वही इसके रचयिता हो । उनके रचित शील सज्झायादि उपलब्ध हैं । इसके सम्बन्धमें हमारा एक लेख " ओसवाल नवयुवक" व. ७, अं. ७ में प्रकाशित हो ही चुका है ! अतः यहाँ विशेष विवरण नहीं दिया जा रहा है ।
दिगंबर साहित्यमें श्वेतांबर साहित्यकी अपेक्षा ऐतिहासिक साहित्यकी कमी है। तीयोंके इतिहासके साधन तो उनके और भी स्वल्प है। 'निर्वाणभक्ति ' नामक कुछ रचनायें प्रात हैं जिनमें तीर्थोके नामादिका उल्लेख तो मिलता है पर विशिष्ट इतिवृत्त नहीं । दिगंबर पट्टावलियां एवं निर्वाणभक्ति संज्ञक जितनी भी ऐतिहासिक रचनाएं प्राप्त हो, संग्रह कर प्रकाशित करनी आवश्यक है । भारतीय ज्ञानपीठ-बनारससे एक ऐसा संग्रह ग्रंथ पं. भुजबली शास्त्री द्वारा संपादित प्रकाशित होनेवाला ज्ञात हुआ है, जिनकी प्रतीक्षा लग रही है। उसके अतिरिक्त जो भी सामग्री प्राप्त है, प्रकाशित करनेका दिगंबर विद्वानोंको अनुरोध है ।
भयख रचित पूर्वदेश चैत्यपरिपाटीका ऐतिहासिक सार
श्री मेडता नगरके पार्श्वनाथ, शान्तिनाथ पार्श्व और नमिप्रभुको वंदन कर फलवधि पार्श्वनाथ तोर्थ आये, वहांसे डीडू, फतहपुर, झूझगुं, नहरड़, सिंघाणा नारनौल, बरड़ोदि, बेरोजिके चैत्योंकी वन्दना कर अलवरमें श्रीरावण पार्श्वनाथ, आदिनाथ, शान्ति और पार्श्वप्रभुके आठ प्रसादीके दर्शन कर कुल्ल आये, जहां तीन शिखरबद्ध प्रासाद थे यहाँसे पूर्वदेशकी कल्याणकभूमिकी तीर्थयात्राके हेतु चले । अब्राहमपुर, सिकंदराबाद, बयानाकी यात्रा कर मथुरा

Page #17

[ 6-3 : & fre
પૂર્વ દેશ ચૈત્યપરિપાટી
[११
तीर्थ पहुंचे
यहां ऋषभदेव के दो जिनालय और प्रभवस्वामीके स्तूपके दर्शन हुए। अनुक्रमसे आगरा और फिर ३२ कोशकी दूरी पर चंदवाड़िमें चन्द्रप्रभ, वहांसे २ कोश अभयपुरी में " खमणावसही " में नमन कर ८ कोश फतहपुरके प्रासादोंकी वन्दना की। वहांसे रिपड़ी आये जहां २ कोस पर खमणावसही थी, वहांसे ५ कोस नेमिनाथस्वामी की जन्मभूमि सौरीपुर स्थित आठ जिनालयों के दर्शन किये। फिर १० कोस स्थित जसराणाके चैत्यको जुहार कर ३ कोस पर नेमिप्रभुको नमन कर ७ कोस दूर सकीट गांव में " खमणाव सही" को वंदना की । वहां से सात कोस किरोड़ानगर फिर भूयग्राम में “ खमणावसहीं " में जिनवंदन किया जो कि सात कोस दूर थी । वहांसे तुरत १६ कोस चल कर कम्पिलपुर आये जो कि विमलनाथ तीर्थंकर की जन्मभूमि है । सती द्रौपदीका पोहर यहीं था, केसरीवन में गर्दभिल्ल गुरुके पास राजा संयंती व्रतधारी हुआ था । कम्पिलपुरसे तीन कोस सिकंदरपुर में छीपावसही फिर पानवाड़ीके चैत्य और भुजपरि (?) की अनुक्रमसे वन्दना की । सेरगढ़ पधार कर एक जिनालय में बहुत से जिनबिंबोंको नमस्कार किया ।
.
1
वहांसे गंगा पार उतर कर लखाणूंके जिनेश्वरका १ चैव्य था, चंदन कर, दरिआबाद में " खमणावसही " भेट कर, रतनपुरी तीर्थमें आये जहां धर्मनाथकी जन्मभूमि है और मन्दिर में प्रभपादुकाओंके दर्शन कर सात कोस पर अयोध्या तीर्थ आये। यहां ऋषभदेव, अजितनाथ अभिनंदन, सुमतिनाथ और अनंतनाथ भगवानकी जन्मभूमि है। अयोध्याजीसे बत्तीस कोस सावत्थी नगरी है यहां तीसरे तीर्थंकरको जन्मभूमि हैं पार्श्वापत्य केशी स्वामीसे गणधर गौतम यहीं मिले और मतभेद मिटाया। भगवान महावीरके श्रमणोपासक संख और पुक्खली भी यहीं हुए हैं। यहांसे लौटते हुए २० कोस पर सोढलपुर में दो जिनगृहों की वन्दना की फिर २० योजन पर स्थित जोवणपुर (जौनपुर) में श्रीपार्श्वनाथ प्रभुको नमन कर जन्ममरणका भय मिटाया। यहांसे १५ कोस चन्द्रावतीमें चन्द्रप्रभस्वामीकी चरणपादुकाओंके दर्शन किये। चन्द्रावतीसे सिंहपुरी ६ कोस है जहां श्रीश्रेयांसनाथ तीर्थंकर की चरण वंदना की ।
बनारस नगर में पार्श्वनाथ और सुपार्श्वनाथ जिनेश्वरकी जन्मभूमिमें चैत्यवंदना कर गंगा नदी पार होकर मगध जनपद में प्रवेश किया। सहसाराम में खमणावसही थी फिर सोवन ( सोनभद्रा ) नदी पार होकर झाड़के खंड ( झारखंड ? ) में २ चैत्योंकी वंदना की, भद्दिलपुरमें श्रीशीतलनाथकी जन्मभूमि की स्पर्शना कर भीलके राज्य गुंजा नामक ग्राम आये । गिरिराजकी तहटिका में वंदनाकी इच्छा की फिर रामपुर में गरम पानीके कुण्ड देख कर आगे चले । समेतशिखरकी तलहटिका में भील पल्लीपति गुंजराजके गांव पालइ (पालगंज ) में आकर जन्म सफल किया ।

Page #18

११२ ]
શ્રી. જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ वर्ष : १८
तीर्थाधिराज सम्मेतशिखरकी बन्दना करने अग्रसर हो सर्वप्रथम अचल बड़ पहुंचे, वेदिका के ऊपर तीन चैत्योंकी वंदना करके गिरिराज पर २० तीर्थंकरोंकी निर्वाणभूमिके स्तूपोंको नमन कर वापस लौटे। ऋजुवालिका नदी पर आकर वीरप्रभुकी केवलज्ञानभूमि की स्पर्शना कर गिराराज से पांच योजन मरहट ( ? ) आये; जहां श्री ऋषभदेवके प्रासादको नमन किया । कोपन चैत्यकी वन्दना कर वहांसे दस कोस राजगृह नगर आये। यहां १ वैभारगिरि, २ उदयगिरि ३ विपुलगिरि ४ हेम (स्वर्ण) गिरि, ५ वां रत्नगिरि पहाड़ हैं। वीरवसति (वर्तमान सोन भंडार), निर्माल्यकूप जिसे नागका देवल कहते हैं - शालिभद्रका कुंआ था, देखा । ३२ चैत्यको नमन कर रोहणिया की गुफा देखी । ११ गणधरोंकी चरणपादुकाओंका वंदन कर सात उष्ण और सात शीतल जलके कुण्ड देखे । नगर में एक मन्दिर और पौषधशाला थी । वीसवें तीर्थंकर मुनिसुव्रत प्रभुकी जन्मभूमि- राजगृहसे चार कोस चलकर बड़गांम (नालंदा) आये । यहां श्रीमहावीरस्वामी के मंदिर में भक्ति की । गुणसिल चैत्य में भगवान महावीर समवसृत थे । नालंदा पाड़ा में प्रभु ने चौदह चातुर्मास किये थे। यहांसे पावापुरी तीन कोस है । सोलह प्रहर तक देशन दे भगवंता यहां निर्वाण हुआ । तालाबके बीच जिनेश्वरको वन्दना कर बिहार आये । यह वही तुंगिया नगरीथी जहांके श्रावकों की प्रशंसा स्वयं भगवानने श्रीमुखसे की थी । वहां से क्षत्रियकुण्ड आये, जहां श्रीमहावीरस्वामीका जन्म हुआ था । माहणकुंड यहांसे तीन कोस पर विद्यमान है जहां प्रभुने देवानंदाकी कुक्षिमें अवतरित हो स्थानको पवित्र किया था। दो जिनालयोंको नमन कर आध कोस ऊपर जन्मभूमि स्थानमें जिनगुण स्तवना की ।
क्षत्रियकुण्ड ६ कोस काकंदी है, जहां नवें तीर्थंकर श्रीसुविधिनाथस्वामीका जन्म हुआ । भद्रानंदन धन्ना अणगार भी यहींके थे जिनकी प्रभुने प्रशंसा की थी। यहांसे २५ कोस चंपानगर है, वासुपूज्य भगवानकी जन्मभूमिमें चैत्यवंदना कर कुंभकारवेन (1) आये । भागलपुर एक कोस है, जहां खमणवसही थी । वासुपूज्यजीके चरणोंके अनुसरण कर अंबाईवन- (आम्रवन ?) में उतरे फिर राजगृह वापस आये। सहसाराम में भावना भाकर बनारस, प्रयाग आये। यहांसे १६ कोस कोसांबी है जहां महावीरस्वामीके छमासी तपका पारणा हुआ । कड़माणिक और खमणाचैत्य उत्तम स्थान है। वहांसे सौरीपुर आकर नेमिनाथस्वामीको वन्दना कर अब्राहमवादमें जिनेश्वर के चरण भेटे । भूहड़ में पार्श्वनाथ और दिल्ली में महावीर - स्वामीको वंदन किया । श्रीजिनप्रभसूरिने यहां ब्राह्मण, काजी, मुल्ला आदि अनेक मिथ्यात्वियोंको हराकर व जिनप्रतिमा द्वारा धर्मलाभ दिलाकर बादशाहको रंजित किया था। वहांसे ७ कोस हस्तिनापुर आये, शांतिनाथ, कुंथुनाथ और अरनाथ प्रभुके जन्मस्थानमें तीन स्तूपों व अंबाई व मल्लिनाथस्वामीके चैव्योंकी बन्दना कर रेवाड़ी होकर सकुशल अलवर लौटे। इस प्रकार [ देखो : अनुसंधान टाइटल पृष्ठ : ३ ]

Page #19

गर्दभी विद्याका वैज्ञानिक आविष्कार
लेखक : डॉ. श्रीयुत बनारसीदास जैन, एम्. ए., पीएच. डी. गर्दभी विद्या एक प्राचीन विद्याका नाम है जिससे ध्वनिमात्र के द्वारा शत्रु सेनाका संहार किया जा सकता था। इसको गर्दभीविद्या इसलिए कहते थे कि इसके प्रयोग में विद्याद्वारा निर्मित एक गधीके मुखसे ऐसी एक विशेष ध्वनि उत्पन्न की जाती थी कि जो कोई उसे सुनता वह तत्काल मुहसे लहु वमन करता हुआ अचेत होकर मर जाता । इस गर्दभीविद्या का उल्लेख कालकाचार्य कथानक में मिलता है ।
कालकाचार्य जैन इतिहासमें बहुत प्रसिद्ध व्यक्ति हुए हैं । इन्होंने भिक्षुवेश धारण करके अपनी बहिन सरस्वती की शीलरक्षा के निमित्त उसे कुछ कालके लिये छोड़ा और कार्यसमाप्ति पर प्रायश्चित्तके साथ उसे फिर ग्रहण किया । यही घटना उनके जीवनका प्रधान कथानक है जिसकी जैनाचार्योंने संस्कृत और प्राकृतमें गद्यपद्यमयी अनेक रचनायें की हैं । इनमें मुख्य रचनाओंको प्रो० डब्ल्यू. एन. ब्राउनने संपादित करके अपनी पुस्तक " स्टोरी ओक कालक "मैं सन् १९३३ में संगृहीत किया । इन्हीं की देवनागरी प्रतिलिपि मेरे किये हुए हिन्दी अनुवाद सहित सन् १९४४ में ओरियंटल कालिज मेगेज़ीन लाहौर में प्रकाशित हुई। संक्षेपरूपमें कथानक इस प्रकार है
विक्रमादित्य से पहले उज्जयिनी में गर्दभिल्ल नामका राजा था। उसका यह नाम इस लिये पड़ा कि वह गर्दभीविद्याको जानता था । वह बड़ा ही स्त्रीलंपट था। एक बार कालकाचार्यकी बहिन साध्वी सरस्वती, जंगल-दिशाको बाहर जा रही थी । गर्दभिल्ल उसे देखते ही उस पर मोहित हो गया और बलाकार उसे अपने अन्तःपुरमें ले गया । मन्त्रियों के समझाने और प्रजाके विनति करने पर भी राजाने सरस्वतीको न छोड़ा। लेकिन जब कालकाचार्यके कहने पर भी गर्द भिल्ल न माना तो उसे राजा पर बड़ा क्रोध आया और वह नगर में पागलों की भांति फिरने लगा । अन्त में वह उज्जयिनीको छोड़कर हिन्दुकदेश ( सिन्धु नदीके किनारेका कोई प्रदेश ) में चला गया जहांके शासक " शाही " कहलाते थे । कालकाचार्यने विद्याबलसे प्रधान शाहीको अपना भक्त बना लिया। एक दिन उचित अवसर पाकर उसे उज्जयिनी पर धावा करने की प्रेरणा की । शाही मान गया और अपनी सेनासे उज्जयिनी को आ कर घेर लिया। शत्रु सेना के संहार के लिये गर्दभिल्लने गईभीविद्याकी आराधना आरम्भ की। जब यह सूचना कालकाचार्यको मिली तो उन्होंने शाहीसेना के एक सौ धनुर्धारी योद्धाओं को बुलाकर कहा कि थोड़ी देर में किले के परकोटे पर एक गधी प्रकट होकर चीखना शुरू करेगी । जो कोई उसकी चीख़ को सुन लेगा, वह अचेत होकर मुंहसे लहू वमन करता हुआ मर जायगा। इससे बचनेका यही उपाय है कि ज्योंही गधी चोखनेके लिये अपना मुंह खोले, तुमने त्योही युगपत्

Page #20

શ્રી. જૈન મ્રુત્ય પ્રકાશ
११४ ]
[ वर्ष १८ बाण मार कर उसका मुह बाणोंसे भर देना । यदि ऐसा न किया गया, तो सब सेना नष्ट हो जायगी । अतः तुमको बड़ी सावधानी से काम लेना चाहिये । चुनांचि ऐसा ही किया गया । गर्दभिल्लको विद्या असफल रही और वह परास्त हुआ । तव शाहीलोग उज्जयिनीके राजा बन गये 1
आजकाल ऐसा कौन व्यक्ति है जो गर्दभीविद्या में विश्वास करेगा और मान लेगा कि किसी विशेष ध्वनिमात्र से समस्त सेनाका संहार किया जा सकता है ? परंतु धन्य है वैज्ञानिकोंको जिन्होंने इस दिशा में भी प्रयोग किया है। अम्बाला ( पंजाब ) से प्रकाशित होनेवाले ७. ३. ५२ के दैनिक पत्र ट्रिब्यून (Tribune ) में लंदनका एक समाचार छपा था जिसका शीर्षक था New weapon that may annihilate armies अर्थात् सेना संहारका नवीन शत्र | उस लेखका उपयोगी अंश नीचे दिया जाता है ।
New weapon that may annihilate armies
Can armies be destryoed by sound? This is the question that military scientists are asking themselves to-day.
There is little doubt that sound waves of high pitch, beyond the gamut of human ear, could prove fatal. But can a machine be perfected which would destrory whole armies by sound waves? The lethal properties of high-frequency sound waves were considered during the last war, and according to an american journal, an Englishman actually designed and ultrasonic machine, capable of destroying whole armies
**********..
American scientist have already found that sound waves of even moderate intensity could prove fatal in the case of mice and caterpillars. Laboratory tests in an american college recently sho wed that ultrasonic rays could tear animal tissue to pieces and raise body temperature to as high as 140 degrees........
It has been found that the energy of high-frequency beam, when it strikes the fur of the animals, turns into heat so intense that their body proteins coagulate. An American has discovered that diamonds could be shattered by vibrations 1,000,000 times a second. There is little doubt that sound waves of very highfrequency can prove dangerous to human beings...........
( The “ Tribune " 7-3-1952 )
........

Page #21

જૈન દર્શનને કર્મ–સિદ્ધાંત
અને એનું તુલનાત્મક અવલોકન
લેખક -. શ્રીયુત હીરાલાલ ૨. કાપડિયા પૂર્વજન્મ ને પુનર્જન્મ-દર્શન–એટલે તાત્વિક વિચારણા. એને મુખ્ય સંબંધ આત્મા સાથે છે. કેટલાકને મતે આત્મા એ ચાર કે પાંચ મહાભૂતોને એક પ્રકારનો આવિભંવ છે અને એને સંબંધ મર્યાદિત છે–એનું અસ્તિત્વ એ ભવ પૂરતું જ છે. આ માન્યતામાં આત્માના પૂર્વ જન્મ કે પુર્નજન્મ માટે સ્થાન નથી. જેઓ આત્માને દેહથી ભિન્ન સ્વતંત્ર તત્વ–પદાર્થ રૂપે રવીકારે છે તેઓ આત્માને શાશ્વત તો માને છે, પરંતુ એમાંયે અનેક પક્ષે છે. કેટલાક એક જ આત્મા માને છે. અનેક આત્મા માનનારાઓ પૈકી કેટલાકનું કહેવું એ છે કે આત્મા પૂર્વજન્મ અને પુનર્જનમની ઘટમાળથી સર્વદા મુક્ત છે. ઈન્સાફને દિવસે કયામતે ખુદા આગળ આત્મા હાજર થશે અને એ વેળા એ પ્રત્યેક આત્માને માટે એક યા બીજી સ્થિતિમાં સદાય રહેવાનું નક્ક થશે–પછી એને અન્યાન્ય ગતિમાં જવાનું નહિ રહે.
ભ અને મોક્ષ- જેને દર્શન પ્રમાણે દેહે દેહે કિન્ન ભિન્ન આત્મા છે. આમ આત્માની સંખ્યા અનંતની છે. આ દર્શન આ દેખાતા લોક ઉપરાંત સ્વર્ગ અને નરકને પણ માને છે. વળી આત્મા–મનુષ્યને આત્મા પણ ખોટાં કાર્ય કરે તે પશુ-પંખી તરીકે–એક સામાન્ય કીટક કરતાં યે વધુ અધમ સ્વરૂપે– સૂક્ષ્મ નિગોદના જીવ તરીકે પણ ઉત્પન્ન થાય એમ આ દર્શનનું કહેવું છે.
સૂક્ષ્મ નિગોદ એ દરેકે દરેક આત્માનું મૂળ વતન છે અને આત્મિક વિકાસ સાધનાર એ અધમાધમ દશામાંથી ઊંચે આવે–મનુષ્ય જન્મ જે ઉત્તમ જન્મ પણ પામે.
પુનર્જન્મ અને પરલોકની ઉપપત્તિ “કમ' પર અવલંબે છે. “કર્મ' જેવી કોઈ ચીજ જ ન હોય તો પુનર્જન્મ વગેરે સંભવે નહિ. “કર્મ' શુભ હો કે અશુભ હે– એને “પુણ્ય' કહે કે “પાપ” કહ, એને અંત ભવ્ય માટે આવી શકે તેમ છે. જોકે એ આત્મા સાથે એને સંબંધ પ્રચારરૂપે અનાદિ કાળથી છે. આ અંત આવત, એ આત્મા જન્મ-મરણના ચકરાવાથી મુક્ત બને છે અને એ નિરંજન, નિરાકાર અને સચ્ચિદાનંદમય એવી અનુપમ અવસ્થાને–એક્ષને પામે છે. આ મોક્ષ જ જૈન દર્શન પ્રમાણે ખરેખરો પુરુષાર્થ છે, ધર્માદિ તે ગૌણ છે.
વિચિત્રતાનું કારણ આપણે આ દુનિયામાં જાતજાતનાં પ્રાણીઓ જોઈએ છીએ. એ બધાં એકસરખાં સુખી, નીરોગી, દીર્ધાયુષી, જ્ઞાની, સંયમી, યશસ્વી, પ્રભાવશાળી, સમૃદ્ધ કે સુંદર નથી. અરે, એક જ માતાના પેટે અવતરેલાં જોડિયાં સંતાનમાં પણ અનેકવિધ વિષમતાઓ જેવાય છે. આમ જે આ જગતમાં વિચિત્રતાઓ છે તેનું કારણ શું? જૈન દર્શન અને ઉત્તર “ કર્મ” એમ આપે છે. જયંત ભટ્ટ ન્યાયમંજરી (ઉત્તર ભાગ, પૃ. ૪૨)માં એને “અદષ્ટ' કહે છે.

Page #22

૧૧૬ ]
શ્રી. જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ : ૧૮
પુદ્ગલ અને કાર્રણ વણા—જૈન દર્શન સમસ્ત પદાર્થાન—દ્રબ્યાને જીવ અને અજીવ એમ એ વમાં વિભક્ત કરે છે. અજીવ તરીકે એ પુદ્ગલ, આકાશ વગેરે ગણાવે છે, થ્યાકાશ અતત છે. એના બે ભાગ નિર્દેશાયા છે. એકમાં જીવ, પુદ્ગલ વગેરે છે, જ્યારે ખીજામાં કેવળ આકાશ જ છે. પહેલા ભાગને ‘લાકાકાશ ' અને ખીન્નને અલેાકાકાશ’ કહે છે. આ લાકાકાશમાં પુદ્દગલ એક યા બીજા સ્વરૂપે સર્વત્ર છે. આ પુદ્ગલ ભૂત છે— રૂપી છે—ઇન્દ્રિય દ્વારા એનુ ગ્રહણુ શકય છે. એને સ્પર્શ, રસ, ગંધ અને વણું છે. એના સૂક્ષ્મમાં સૂક્ષ્મ અંશને, જ્યાં સુધી એ એથી અલગ થયેલા ન હોય ત્યાં સુધી પ્રદેશ ’ કહે છે, અને એ અલગ થતાં એને પરમાણુ ' કહે છે. આમ જ છૂટા છૂટા એકેક પરમાણુઓ હોય એને ‘ પરમાણુ વĆણા ’ કહે છે.
વર્ષોંણા એટલે સમુદાય. પરમાણુમાં વણારૂપે પરિણમવાની ચેગ્યતા હોવાથી ‘ પરમાણુ વ'ા ' નામ સાČક ઠરે છે. બબ્બે કે એથી વધારે પરમાણુએ મળતાં જ સ્મુધ બને છે. બબ્બે પરમાણુઓના સજાતીય સ્કંધા તે ખીજી વણા' છે. એવી રીતે વધતાં વધત અનંત પરમાણુઓના બનેલા ધેાની પશુ એકેક વણુા છે. આ જાતની વિવિધ વર્ગ ણુાઓ એકેકથી સૂક્ષ્મ છે, જોકે પરમાણુઓની સખ્યામાં એક એકથી ચડે છે. આવી એક અન’તાન'ત પરમાણુથી બનેલી સૂક્ષ્મ વાને ‘ કાણુ વ ણુા ' કહે છે. એ શરીર ખનાવવા માટે કે એકલવા માટે જે વા ( ભાષા–વગા ) કામમાં લેવાય છે વિચારવા માટે જે મનેાવાના ઉપયાગ કરાય છે, તેના કરતાં પરમાણુની સંખ્યા તેમજ સમતાની દૃષ્ટિએ ડિયાતી છે.
.
કાષાયાનું નિરૂપણ–જૈન દર્શન પ્રમાણે જીવાના બે પ્રકાર છે: (૧) મુક્ત અને (૨) સ’સારી, સ’સારી જીવાને દેહ છે, જ્યારે મુક્ત વાતે દેહ નથી. દેહધારી જીવામાં જે સર્વથા અવિકારી બન્યા છે તેએ · જીવન્મુક્ત' ગણાય છે. એમના સમભાવમાં—એમની અવિકારિતામાં—વીતરાગતામાં તેમજ એમના જ્ઞાનમાં કશી મણા નથી. એમનાથી ઊતરતી કાટિના વેા વિકારી છે—એમનામાં થોડે ઘણે અંશે પણ વિકાર છે. ક'ઈ નહિ તા એમ નામાં લાભની વૃત્તિ ખૂણેખાંચરે પણુ અલ્પ પ્રમાણુમાંયે વિદ્યમાન છે. બીજા છવા તા એથી પણ નીચલી દે છે. તેમનામાં તે લેાભ સિવાયના વિકારા—ક્રોધ, માન, માયા કે એ બધાયે છે. આ ક્રોધાદિ—વિકારાને જૈન દર્શન - કષાય કહે છે:
3
'
યોગના અથ—સંસારી જીવતે દેહ છે. એ દેહ જ્યાં સુધી છે—એ પાંજરામાંથી આત્મા મુક્ત થયા નથી ત્યાં સુધી એને હાથે કાયિક, વાચિક અને માનસિક પ્રવૃત્તિ થયા કરે છે. જે ‘જીવન્મુક્ત ' છે તેમને પણ એમના જીવન~મર્યાદાની લગભગ પૂર્ણાહુતિ પર્યંત આ પ્રવૃત્તિએ હોય છે. એએ પર-મુક્ત' ખતે પછી એમને પુદ્ગલને અવલ ખીને કાઈ પ્રવૃત્તિ કરવાની રહેતી નથી તેમ હાતી પણ નથી. આત્મ-રમરણુતાના અપૂર્વ આનંદ સ્વાવલંબી જ હેાય. એને વળી કાઈ પણ કારણસર પુદ્ગલને લેવાનું કે મૂકવાનુ` હાય ખરુ? એ ‘પર-મુક્ત ’ આત્મામા તા સવથા અયાગી ' છે, કેમકે એ કાયિકાદિ પ્રવૃત્તિઓથી પર છે અને આ કાર્યકાદિ પ્રવૃત્તિઓને જૈન દર્શન ચેંગ' કહે છે, જૈનાના સત્તુ દેવા ખુદ્દ તીર્થંકરા પણ નિર્વાણુ પામવાની તૈયારીમાં હોય ત્યારે જ
4
સયેગી ' મટી અયેગી’

Page #23

અંક: -૦] જૈન દર્શનને કર્મ-સિદ્ધાંત [ ૧૧૭ બને છે. આવી પરિસ્થિતિમાં આપણા જેવા સામાન્ય મનુષ્યો અને એથી ઊતરતી કોટિના ગણાતા પશુ-પંખીઓ-તિએ “ગ' થી સદા મુક્ત જ હોય એમાં શી નવાઈ?
બંધનું કારણ-સંસારી જીવ વિકારી તેમજ અવિકારી એમ બે પ્રકારના છે. વિકારી છ યેગથી મુક્ત છે. એટલું જ નહિ પણ એઓ કષાયથી પણ મુક્ત છે જ. સંસારીના. આત્મા સુધી કામણ-વગણને લાવવામાં ‘ગ '' કારણરૂપ છે. અર્થાત એની કાયિક, વાચિક અને માનસિક પ્રવૃત્તિઓને– ક્રિયાઓને લઈને કાર્મણ-વણાનું આગમન થાય છે. આ વર્ગણાને આત્મા સાથે જોડવાનું કાર્ય કષાય કરી શકે તેમ છે, અને એ એ કાર્ય સતતપણે કરે પણ છે? આ જોડાણને જૈન દર્શને “બધ' કહે છે. એ બંધ કષાય ન હોય તે શકય નથી, આ વાત આપણે એક ઉદાહરણ દ્વારા વિચારીશું.
ઉદાહરણ દ્વારા નિરૂપણુ-ધારા કે રસ્તા પર ધૂળ પડેલી છે, અને પવન ફૂંકાય છે. એટલે એ ધૂળ આમ તેમ ઊડવા માંડે છે. રસ્તાની બાજુનાં મકાનની ભીંત સાથે એ અથકાય છે. આ ભીંત પર કોઈ જાતની ચીકાશ ન હોય તે ધૂળને ત્યાં ચોંટી રહેવાનું બને નહિ તે એ ત્યાં જરૂર ચેટી જાય, અને ભીંતને એના રંગે રંગે.
દેહધારીઓને આત્મા એ ભીંત છે, યોગ એ વાયું છે, કષાય એ ચીકાશ ઉત્પન્ન કરનારો-ચીકણો પદાર્થ છે, અને કાર્મણ-વર્ગણ એ ધૂળ છે–એની રજકણ છે. જે જીવ કષાયથી રહિત હોય તે કાર્મણ-વણારૂપ ધૂળ, ગરૂપ વાયુ દ્વારા ઉડાવાયા છતાં એ આત્મારૂપ ભીંત સાથે ચેટિી શકે નહિ–એને બંધ ન થાય; જે પરંતુ જે ઓછેવત્તે અંશે પણ કષાય જે ચીકણે પદાર્થ આત્મારૂપ ભી'તને વળગેલો હોય તે ચગરૂપ વાયુદ્વારા ઉડાવાયેથી કામણ-વર્ગણારૂપ ધૂળ એને જરૂર ચેટી જાય અને એને મલિન બનાવે.
ધૂળનું એાછાવત્તા પ્રમાણમાં ઊડવું, વાયુના વેગ ઉપર આધાર રાખે છે, વાયુ ધીરે ધીરે વાતે હેય તે એ ઓછી ઊડે. એવી રીતે ભીંત પર ચીકાસ ઓછી હોય તો ધૂળ થોડો વખત ચેટિકી રહે..
દ્રવ્ય-કર્મ ને ભાવ-કમ-જે કાર્મણ-વર્ગણું યેગ દ્વારા આવી, કષાયને લઈને આત્મા સાથે ઓતપ્રોત બને છે એને જૈન દર્શન “દ્રવ્ય-કર્મ' કહે છે અને એ બનવામાં કારણરૂપ કષાયને “ભાવ-કર્મ' કહે છે ,
નાયિકાદિનાં મંતવ્ય-પ્રત્યેક શુભ કે અશુભ પ્રવૃત્તિ સામાન્ય રીતે એની પાછળ એના સંસ્કારને મૂકતી જાય છે. આ સંસ્કારને કનૈયાયિક અને ૪ વૈશેષિકે “ધ” અને “અધર્મ ” કહે છે, પગદર્શન (૨-૧૨) એને કર્મશય' કહે છે અને બૌદ્ધ દર્શન અને અનુશય' કહે છે. કર્ણાશયના સંચયમાં આધારરૂપ અને કલેશરૂપ કારણવાળી વૃત્તિ કિલષ્ટ' ગણાય છે.
૧. આ યોગના કારણું રૂપ આત્મિક શક્તિ-ઉત્સાહ પણ “ગ” કહેવાય છે,
૨. “ઈપથિકકર્મની સ્થિતિ બે સમય જેટલી છે. એ પછી તે એ ખરી પડે છે. ઇર્યા પથિકકર્મ સિવાયનાં કમને સાંપરાયિક-કર્મ' કહે છે.
૩. જુઓ ન્યાય મંજરી ઉત્તર ભાગ, પૃ. ૪૪ ૪. પ્રશસ્તપાદની કંદલી ટીકા (પુ. ૨૭૨ ઇત્યાદિ.) ૫. જુઓ અભિધમકર (પ-૧)

Page #24

૧૧૮ ]
શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ [1 વર્ષ : ૧૮ આપણે જૈન દર્શનના દ્રવ્ય-કર્મને વેગ-દર્શનની “વૃત્તિ અને ન્યાય-દર્શનની પ્રવૃત્તિ' સાથે સરખાવી શકીએ, એવી રીતે જૈન દર્શનના ભાવ-કર્મને ઈતર દર્શનેના “સંસ્કાર' સાથે સરખાવાય.
અહીં એ ધ્યાનમાં રાખવું ઘટે કે “કમ' એ જૈન દર્શનના માટે કેવળ સંસ્કાર નથી, પણ એક મૂર્ત પદાર્થ છે.
ઓતપ્રોતતા-દૂધમાં જેમ પાણી રેડાતાં એ પાણી દૂધની સાથે કે પાણીમાં રંગની ભૂકી નાંખતાં એ ભૂકી પાણી સાથે કે અગ્નિમાં તપાવાયેલા લોખંડના ગાળામાં અગ્નિ એ લોખંડ સાથે ઓતપ્રેત બની જાય છે તેમ એ કર્મ આત્માનાં પ્રાયઃ એકે એક ભાગ સાથે ઓતપ્રોત થઈ જાય છે–આત્માના જે અસંખેય અંશો–પ્રદેશો છે તેમાંના આઠ સર્વથા અલિપ્ત રહે છે.
આત્માની મૂર્તતા–જૈન દષ્ટિએ અનાદિ કાળથી આત્મા એના કષાયોને લઈને કર્મ બાંધો આવ્યો છે અને એક કર્મ જાય અને બીજું આવે એ રીતે એની સાથે કર્મને સંબંધ પ્રવાહરૂપે ચાલુ રહ્યો છે. આને લઈને મૂર્ત સ્વરૂપે અમૂર્ત-અરૂપી આત્મા મૂર્ત છે. એ આમ મૂર્તમ છે, આને લઈને એને મૂર્ત કર્મ સાથે બંધ થઈ શકે છે. સંપૂર્ણ તથા અમૂર્ત એવા સિદ્ધના–મુક્તાના આત્મા સાથે બંધ, અરે! કઈ પણ જાતને સંબંધ નહિ થવાનું કારણ એની સર્વીશે અમૂર્તતા છે. .
છવની પ્રાથમિક દશા–પહેલાં છવ સર્વથા શુદ્ધ હતા અને કાલાંતરે એ કમરૂપ લેપથી લેપાયો–અશુદ્ધ બને એ માન્યતા યુક્તિ-સંગત નથી અને જૈન દર્શન એને, સ્વીકારતુ નથી. આ માન્યતા સ્વીકારાય તો પછી ઉદ્યમ કરવાને શે અર્થ; જે કરેલું કાવેલું ધૂળમાં મળે તેમ હોય તો એ માટે કયો સુજ્ઞજને પ્રયત્ન કરે?
બંધના ૪ પ્રકારે-કાશ્મણ-વણાઓ આત્માની સાથે જોડાતાં એને “કર્મ' તરીકે ઓળખાવાય છે. એને આત્મા સાથે બંધ થાય તે સમયે સમકાળે એમાં ચાર અંગેનું નિર્માણ થાય છે. એ અંશે તે બંધના ચાર પ્રકારો છે.
કઈ ગાય કે બકરી ઘાસ ખાય અને એ ઘાસ દૂધરૂપે પરિણમે તે જ વેળા એમાં (૧) એની મીઠાશ જે સ્વભાવ બંધાય છે, (૧) સ્વભાવ એને કયાં સુધી ટકી શકશે તે કાળમર્યાદા પણ નક્કી થાય છે, (૩) એ મીઠાશની તીવ્રતા કે મંદતા જેવી વિશેષતા પણ એ સમયે જ નિર્માય છે, અને (૪) એ દૂધનું પૌગલિક પરિણામ-એમાં કેટલા પરમાણુઓ છે તે વાત પણ સાથે સાથે જ નિર્માય છે.
એવી રીતે યોગને લઈને આવેલી કામણ-વર્ગણ કાયને લીધે આત્મા સાથે જોડાય અને કર્મરૂપે પરિણમે તે જ સમયે એમાં (1) પ્રકૃતિ યાને સ્વભાવ, (૨) સ્થિતિ યાને કાલમર્યાદા, (૭) અનુભાવ યાને વિપાક એટલે કે ફલાનુભવ કરાવનારી વિશિષ્ટતા-વિવિધ પ્રકારનાં ફળ આપવાની શક્તિ તેમજ (૪) એના સકંધ-દલિકાની-પરમાણુઓની સંખ્યા નિયત બને છે.
યેગ અને કષાયનાં કાર્ય-પ્રકૃતિ-બંધ અને પ્રદેશ -બંધ વેગથી થાય છે, જ્યારે સ્થિતિ-બંધ અને અનુભાવ-બંધ કષાયથી થાય છે. અન્ય શબ્દોમાં કહું તે કર્મના-સ્વભા

Page #25

અંક : ૬-૭ ] જૈન દર્શનને કર્મ-સિદ્ધાંત વના ઘડતરમાં અને એની સંખ્યાના પરિમાણમાં વેગને હાથ છે, જ્યારે એ કર્મ આત્મા સાથે ઓછી કે વધારે વખત એકરસ રૂપે રહી શકે તેનું તેમજ એની તીવ્ર કે મંદ ફળ આપવાની શક્તિનું એમ બેનું નિર્માણ કષાયને હસ્તક છે.
બધને પ્રદેશ–આત્મા જેટલા ક્ષેત્રને–આકાશના જેટલા પ્રદેશને વ્યાપીને રહ્યો હોય તેટલામાં જ-જીવ પ્રદેશના ક્ષેત્રમાં જ રહેલી કામણ-વર્ગણાને બંધ થાય છે. વળી એ વર્ગણ જે સ્થિર હોય તે જ બંધ થાય; ગતિવાળી વર્ગણ કામ ન લાગે. આ કાર્મણવર્ગણુઓનું ગ્રહણ આત્માના હરકઈ દિશામાં રહેલા-ચે, નીચે અને તીર છે એમ બધી દિશામાં રહેલા પ્રદેશો વડે થાય છે.
પ્રકૃતિનું વગીકરણ–આત્મપ્રદેશે સાથે કામણ-વણ બંધાતાં એમાં અનેક પ્રકૃતિનું નિર્માણ થાય છે. આ વિવિધતા આત્માના પરિણામની વિવિધતાને આભારી છે. આમ જે કે એ પ્રકૃતિઓ-સ્વભાવે અસંખ્ય છે તેમ છતાં સંક્ષેપમાં એના આઠ પ્રકાર ગણાવાય છે. એ આઠને “મૂળ પ્રકૃતિ બંધ' કહે છે. પ્રકૃતિ-બંધને બદલે “પ્રકૃતિ ' એ શબ્દ પણ વપરાય છે, અને સામાન્ય રીતે એને જે “કમ' કહેવામાં આવે છે.
મૂળ પ્રકૃતિઓ-મૂળ પ્રકૃતિઓ યાને કર્યો આઠ છે: (૧) જ્ઞાનાવરણ, (૨) દર્શનાવરણ, (૩) વેદનીય, (૪) મેહનીય, (૫) આયુષ્ય, (૬) નામ, (૭) ગોત્ર અને (૮) અંતરાય.
જ્ઞાનાવરણ કર્મ આત્માના જ્ઞાનરૂપ મૌલિક ગુણનું ઘાતક છે.
દર્શનાવરણ આત્માના દર્શનને-એના સામાન્ય બોધને આવરી લે છે-એને પ્રકટ થવા તું નથી. વળી એ જાત જાતની નિદ્રાનું કારણ છે.
વેદનીય કર્મ સુખ કે દુઃખને અનુભવ કરાવે છે. મેહનીય કર્મ આત્માને મોહ પમાડે છે.
આયુષ્ય-કર્મ જીવને એના જન્મ સમયે પ્રાપ્ત થયેલા દેહમાં રોકી રાખે છે. આ કર્મની તે ભલ પૂરતી પૂર્ણાહુતિને “મૃત્યુ' કહે છે.
નામ-કર્મ શરીર, એનાં અવય, એનો ઘાટ નક્કી કરે છે તેમજ જીવની અમુક ગતિ, જાતિ વગેરેની પ્રાપ્તિમાં કારણરૂપ છે.
ગોત્ર-કર્મને લઇને જીવનું કુળ ઊંચું કે નીચું ગણાય છે.
અંતરાય-કર્મ ઇછિત વસ્તુની પ્રાપ્તિમાં એટલે કે દાન દેવામાં, લાભ લેવામાં, પરાક્રમ કરવામાં તેમજ ભોગ અને ઉપભોગ ભોગવવામાં વિન ઊભું કરે છે.
ઉત્તર-પ્રકૃતિ –આ આઠે મૂળ પ્રકૃતિઓના ઓછાવત્તા ભેદે છે. એને ઉત્તરપ્રકૃતિ' કહે છે. જ્ઞાનાવરણ જ્ઞાનના કેવલજ્ઞાન વગેરે પાંચ પ્રકારો સાથે સંબંધ ધરાવે છે. એ દષ્ટિએ એના પાંચ ભેદ ગણાવાય છે. મેહનીય-કર્મના મુખ્ય બે ભેદે છે: (૧) દર્શનમેહનીય અને (૨) ચારિત્ર-મેહનીય દર્શન-મેહનીયને લઈને જીવને કાં તે સાચી શ્રદ્ધાને
૧ આત્માના અસંખ્ય પ્રદેશમાંથી, સદા નિલેપ રહેનારા આ પ્રદેશની વાત જુદી છે,
૨ આ સ્વભાવો આપણે જોઈ શક્તા નથી, પણ એની જે અસર થાય છે-એ જે કાર્ય કરે છે. તે ઉપરથી આપણે એ જાણું અને ગણી શકીએ.

Page #26

૧૨૦ ]
શ્રી. જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ : ૧૮ સર્વથા અભાવ રહે છે એટલે કે એને વિપરીત શ્રદ્ધા થાય છે કે કાં તે એની શ્રદ્દા અડધીપડધી સાચી હોય છે કે [ તે! એની શ્રદ્ધા કંઇક અંશે મલિન હાય છે—એ સવ થા નિમ ળ નથી હતી. ચારિત્ર -મેાહનીય ક્રમ આત્માને સન્માર્ગ ચાલતાં શકે છે. એના ક્રોધ, માન, માયા અને લેભ એ મુખ્ય પ્રકારો છે, જ્યારે ભય, શાક, વેદ યાને કામાતુરતા, હાસ્ય, ઘૃણા ( સૂગ ) ઇત્યાદિ એના ઉપપ્રકાશ છે. અતરાય-કમના દાનાઁતરાય ત્યિાદિ પાંચ ઉપ પ્રકાશ છે.
"
ઘાતિ–કમ –આત્માની ખરાબી કરવામાં માહતીય-કમ અગ્રેસર છે. એ કમ તેમજ જ્ઞાનાવરણુ, દર્શનાવરણુ અને અંતરાય આત્માના મૌલિક ગુાના ધાતક છે એટલે એને ધાતિ-કમ' ' કહે છે. બાકીનાં ચાર કર્મી અધાતિ-ક્રમ'' કહેવાય છે.
.
.
પુણ્ય અને પાપ—ધાતિ–કમાં તા અશુભ છે જ; અધાતિ–કાંમાંથી કેટલિક શુભ તે કેટલાંક અશુભ છે. શુક્ર કર્યાં તે ‘પુણ્ય' અને અશુક્ર કર્યાં તે ‘પાપ' એમ જૈત નનુ કહેવુ છે. કેટલાક દર્શનકારા આને કુશળ અને ‘અકુશળ’ અથવા ‘ શુકલ ’ કૃષ્ણ' જેવાં નામેા વડે ઓળખાવે છે. ભગવદ્ગીતા (અ૰૧૯)માં સાત્ત્વિક, રાજસ અને તામસ એમ કના ત્રણ ભેદ દર્શાવાયા છે.
*
[ અપૂર્ણ ]
[ અનુસ’ધાન પૃષ્ઠ : ૧૦૬ થી ચાલુ ]
પ્રસ ંગે પ્રસંગે વિદ્યાધર વાનમાંતર કુમારતું ખરું' કરવાના સતત પ્રયત્નો કર્યાં કરે છે. સતત વધતા પુણ્યાયને ભાગવતા કુમાર રાજા થાય છે તે પૃથ્વીનું ન્યાયપુરસ્કર પરિપાલન કરીને સયમ સ્વીકારે છે. છેવટે પણ વાનમ'તર ઉપસર કરે છે તે નરકાયુ બબંધીત અતિ રૌદ્રધ્યાને મરીને મહાતમા નામે સાતમી નારકીમાં ૩૩ સામરના આયુષ્યવાળા નારક થાય છે.
શુભ. ધ્યાન કરી આયુષ્ય સમાપ્ત કરીને મુનિવ ગુરુદ્ર સાર્થસિદ્ધ વિમાનમાં ૩૩ સાગરાપમ આયુ:વાળા દેવ થાય છે.
આ વિભાગમાં પ્રહેલિકા આદિ કૂટકાવ્યની રચના રસમય અને આકર્ષક છે. વચમાં થોડા સમય શૃંગારરસે જાણે પેાતાનું સામ્રાજ્ય જમાવ્યુ` હાય એમ લાગે છે.
આચાય વિજયધર્મ તું કથાનક ગાથાબદ્ધ પ્રવાહમાં ગુંથાયુ છે. સાધ્વીજીની કથા પણ ભાવવાહી છે. તે તે કથાઓની ખૂબી એવી છે કે જ્યારે તેનું વાચન ચાલતું હોય ત્યારે વાચક્ર તન્મય બનીને રસાસ્વાદ માણતા હોય એવા અનુભવ થાય છે. તેને વાચક ભિન્ન છે એવી વૃત્તિનું વિસ્મરણ થઈ જાય છે. કાવ્યની ખરી ખૂબી પણ તેમાં જ છે.

Page #27

www.kobatirth.org.
[ अनुसंधान पृष्ठ : १०८ से आगे ]
66
'सुनि हाथी कर नांव, अंधन टोवा धायके । जो देखा जेहिं ठांव, मोहमद सो तैसे ही कहा ।
99
विश्वका धार्मिक साहित्य इस बहुमूल्य दृष्टान्तके लिये अपने मूलरूपमें बौद्धसाहित्यका ही ऋणी है इसमें बिल्कुल भी संदेह नहीं ।
1
ऐसे अनेक दृष्टान्त लोकसाहित्यकी मूल सम्पत्ति हैं। जिन्हें सभी धर्मवालोंने माताके दूधकी भाँति समानरूपसे उपयोगी समझते हुए अपनाया है । अमृतबिन्दुवाला दृष्टान्त महाभारतमें भी आया है और जैन ग्रंथोंमें भी । ऐसे दृष्टान्तोंके संग्रहके द्वारा हम विश्वमैत्री, सर्वधर्म समभाव, सर्वजन प्रेमके महान उदेश्यों तक सहजमें ही पहुंच सकते हैं । अतः हमें इनके संग्रह, तुलनात्मक अध्ययन, और गुणग्रहणकी दृष्टिसे सत्यके विविध लिखे हुए रूपों को अपनानेमें सर्वाधिक कटिबद्ध और प्रयत्नशील रहना चाहिये ।
[ अनुसंधान पृष्ठः ११२ से आगे ]
तपागच्छके आचार्य श्रीविजयदानसूरिके शिष्य पंडित श्रीपति, ऋषि चांपा, ऋषि कुलधर, ऋषि तेजविमल, ऋषि सिवा और ऋषि रंगा सहित ६ ठाणोंसे यात्रा करके आये, उनका जो गुणवर्णन करता है, वाणी सुनता है सो धन्य है ।
जेसलमेर के पार्श्वनाथ, संभवनाथ, शांतिनाथ, अष्टापद, कुंथुनाथ, चन्द्रप्रभ (तीन चौमुख), आदीश्वर और वर्द्धमान स्वामीके २-२ चैत्य और चोवीस तीर्थंकरोंको नमस्कार कर संघके सानिध्य से और पार्श्वनाथ प्रभुके प्रसादसे "भयख "ने करबद्ध होकर यह चैत्यप्रवाड़ी रची।
चार्य भी
(
N. ३८२००९
नावीर जैन
નવી મદદ
૨૦) પૂ. આ. શ્રી વિજયજીવનતિલકસૂરીશ્વરજી મ. ના ઉપદેશથી શેડ વĆમાન કલ્યાણુજીની पेढी, लद्रेश्वर तीर्थ (कुछ)

Page #28
Shri Jaina Satya Prakasha, Regd. No. B. 3801 શ્રી જૈન સત્ય કલાના શ્રી જૈન સત્ય પ્રકારો અને સૂચના | 2. આ માસિકનું વાર્ષિક લવાજમ રૂ. 3) 1. શ્રી જૈનધર્મ સંસ્ય’, અકોણાક સમિતિ | ત્રણ રૂપિયા રાખવામાં આવ્યું છે, દ્વારા શ્રી. જે સત્ય પ્રકાશ માસિક 17 વર્ષ” | 3. માસિક વી. પી. થી ન મંગાવતાં લવાથયાં પ્રગટ કરવામાં આવે છે. | જમના રૂા. 3] મનીડરદ્વારા મોકલી આપ- રે, એ સમિતિના આજીવન સંરક્ષક તરીકે | વાથી અનુકૂળતા રહેશે. રૂા. 500] આ૦ દાતા તરીકે રૂા. 200] આ૦ સદસ્ય તરીકે રૂા. 101) રાખવામાં આવેલા 4. આ માસિકનું નવું વર્ષ દિવાળીથી છે. આ રીતે મદદ આપનારનું માસિક કાયમને | શરૂ થાય છે, પરંતુ ગ્રાહક ગમે તે અ'થી માટે મોકલવામાં આવે છે બની શકાય વિનતિ - 5 ગ્રાહકોને એક મોકલવાની પૂરી સાવન 1. પૂજ્ય આચાર્યાદિ મુનિવરો ચતુમસનું | ચેતી રાખવા છતાં અંક ન મળે તે સ્થાનિક સ્થળ નક્કી થતાં અને શેષ કાળમાં જ્યાં વિહરતા | પોસ્ટ ઑફિસમાં તપાસ કર્યા પછી અમને હાય એ સ્થળનું સરનામું માસિક પ્રગટ થાય | સૂચના આપવી એના 6 5 દિવસ અગાઉ મોકલતા રહે અને re 6. સરનામું બદલાવવાની સૂચના ઓછામાં તે તે સ્થળે આ માસિકના પ્રચાર માટે ગ્રાહકો | ઓછા 10 દિવસ અગાઉ આપવો જરૂરી છે. બનાવવાના ઉપદેશ આપતા રહે એવી વિનંતિ છે. - 2. તે તે સ્થળામાંથી મળી આવતાં પ્રાચીન લેખકોને સૂચના અવશેષે કે ઐતિહાસિક માહિતીની સૂચના | આપવા વિનંતિ છે. 1. લેખે કાગળની એક તરફ વાંચી શકાય 3. જૈનધર્મ ઉપર આક્ષેપાત્મક લેખ | તેવી રીતે શાહીથી લખી મોકલવા, આદિની સામગ્રી અને માહિતી આપતા રહે | 2. લેખે ટૂંકા, મુદ્દાસર અને ક્તિગત એવી વિનતિ છે. ટીકાત્મક ન હોવા જોઈએ. ગ્રાહુકાને સૂચના 3. સ્મા પણ કરવા ન કરવા અને તેમાં - 1. " શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ " માસિક પ્રત્યેક | પત્રની નીતિને અનુસરીને સુધારાવધારા કરવાના અંગ્રેજી મહિનાની ૧૫મી તારીખે પ્રગટ થાય છે. | હક તત્રી આધીન છે. ' મુદ્રક : ગેવિંદલાલ જગશીભાઈ શાહ, શ્રી શારદા મુદ્રણાલય પાનકૈાર ના ક્રા, અમદાવાદ. પ્રકાશક : ચીમનલાલ ગાકેળદાસ શાહ શ્રી, જૈનધર્મ સત્ય પ્રકાશક સમિતિ કાર્યાલય, જેશિ'મભાઈની વાડી, ઘીકાંટા રોડ-અમદાવાદું. For Private And Personal Use Only