Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ ========== ahama jainAcAyA~kA zAsanabheda / (jainatIrthaMkaroMke zAsanabhedasahita) - OOO lekhaka jugalakizora mukhtAra sarasAvA ji0 sahAranapura AH 0:0:0:0DDDDDD09D00:0 [graMthaparIkSA, jinapUjAdhikAramImAMsA, upAsanAtattva, vivAhasamuddezya, vivAhakSetraprakAza, vIrapuSpAMjali, svAmI samantabhadra (itihAsa) Adi aneka pranyoMke racayitA, tathA jainahitapI Adi patroMke bhUtapUrva smpaadk| prakAzaka chaganamala vAkalIvAla mAlika-jaina-grantha-ratnAkara kAryAlaya hArAbAga, po0 giragAMva-bambaI / OOOOOOOO Azvina, vi0 saMvat 1985 prathama saMskaraNa ] [mUlya pA~ca Ane x9:0000DODO:Ok
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka chaganamala bAkalIvAla mAlika-jaina-anya-rakhAkara kAryAlaya hIrAvAga, po. giragA~va-bambaI / maMgeza nArAyaNa kulakarNI kanATaka presa . 318 e, ThAkuradvAra, vambaI 2.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakake do zabda jaina samAjake suprasiddha vidvAn paM0 jugalakizorajI mukhtArakI lekhanIse prakaTa huA yaha anya jaina sAhityameM eka bilakula hI naI cIz2a hai-mukhtAra sAhabake gahare anusaMdhAna, vicAra tathA parizramakA phala hai| isameM bar3I khojake sAtha jainAcAryoMke pArasparika zAsanabhedako dikhalAte hue, zrAvakoMke aSTa mUlaguNoM, paMca aNuvrato, tIna guNavatoM, cAra zikSAvratoM aura rAtribhojanatyAga nAmaka vratapara acchA prakAza DAlA gayA hai / sAtha hI, jainatIrthaMkaroMke zAsanabhedakA bhI, usake kAraNa sahita, kitanAhI sapramANa digdarzana karAyA gayA hai aura usameM mUlottara guNoMkI vyavasthAko bhI kholA gayA hai| yaha grantha jainazAsanake marma, rahasya athavA usakI vastusthitiko samajhaneke lie bar3A hI upayogI hai aura eka prakArase jinavANIke rahasyodghATanakI kuMjI prastuta karatA hai| isase vivekajAgRtike sAtha sAtha, bahutoMkA jinavANI-viSayaka bhrama dUra hogA--galataphahamI miTegI--vicAra dhArA palaTegI, kadAgraha naSTa hogA aura unheM jainazAstroMkI prakRtikA saccA bodha ho sakegA; aura taba ve unase ThIka lAbha bhI uThA sakeMge / grantha vidvAnoM ke par3hane tathA vicAra karane yogya hai| pratyeka jainIko ise jarUra par3hanA cAhiye aura samAjameM isakA pracAra karanA cAhiye / mukhtArajIkA vicAra dUsare bhI kitane hI viSayoMpara jainAcAryoMke zAsanabhedako dikhalAnekA hai| usake likhe jAnepara pranthakA dUsarA bhAga prakaTa kiyA jAyagA / prakAzaka
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya 1 prakAzakake do zabda 2 prAstAvika nivedana vipaya-sUcI (kha) 7 zuddhipatra sooch 33 1000 3 aSTa mUlaguNa 4 aNuvrata aura rAtribhojanavirati 5 guNavata aura zikSAnata.... 6 pariziSTa .... 8.00 **** .... 9.3. .... .... 21 41 65 .... 65 (ka) jaina tIrthaMkaroM kA zAsanabheda ( digamvarapranthoMpara se ) ( zvetAmbara pranthoMpara se ) 76 80 .... .... .... .... .... .... **** (ga) 1 .... 9
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ aham jainAcAryoMkA zAsanabheda prAstAvika nivedana kacha samaya huA jaba maiMne 'jainatIrthaMkaroMkA zAsanabheda' nAmakA eka lekha likhA thA, jo agasta san 1916 ke jainahitaipImeM prakAzita huA hai * ! isa lekhameM zrIvaTTakerAcAryapraNIta 'mUlAcAra graMthake AdhArapara yaha pradarzita aura siddha kiyA gayA thA ki samasta jaina tIrthaMkaroMkA zAsana eka hI prakArakA nahIM rahA hai| balki samayakI AvazyakatAnusAra-lokasthitiko dekhate hue usameM kucha na kucha parivartana jarUra hotA rahA hai| aura isa liye jina logoMkA aisA khayAla hai ki jaina tIrthaMkaroMke upadezameM raMcamAtra bhI bheda yA parivartana nahIM hotA-jo vacanavargaNA eka tIrthakarake mukhase khiratI hai vahI, a~cI tulI, dUsare tIrthakarake muMhase nikalatI hai, usameM jarA bhI pheraphAra nahIM hotA-vaha khayAla nirmUla jAna par3atA hai| sAtha hI, mUlaguNa-uttaraguNoMkI prarUpaNAke kucha rahasyakA digdarzana karAte hue, yaha bhI batalAyA thA ki sarvaM samayoMke mUla-guNa kabhI eka prakA - - ___ * yaha lekha kucha parivartana aura parivarghanake sAtha, antameM bataura pariziSTake de diyA gayA hai|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAcAryokA zAsanameda rake nahIM ho skte| kisI samayake ziSya saMkSepapriya hote haiM aura kisI samayake vistaarrucivaale| kabhI logoMmeM prAjujaDatAkA adhika saMcAra hotA hai, kabhI vakrajaDatAkA aura kabhI ina donoMse atIta avasthA hotI hai| kisI samayake manuSya sthiracitta, dRDhavuddhi aura balavAn hote haiM aura kisI samayake calacitta, vismaraNazIla aura nirbl| kabhI lokameM mUDhatA bar3hatI hai aura kabhI usakA hAsa hotA hai| isa liye jisa samaya jaisI jaisI prakRti aura yogyatAke ziSyoMkIupadezapAtroMkI-bahulatA hotI hai, usa samaya usa vaktakI janatAko lakSya karake tIrthaMkaroMkA usake upayogI vaisA hI upadeza tathA vaisA hI vrataniyamAdikakA vidhAna hotA hai| usIke anusAra mUlaguNoMmeM bhI heraphera huA karatA hai| : Aja maiM antima tIrthaMkara zrImahAvIrasvAmIke pazcAt honevAle jainAcAryoka paraspara zAsanabhedako dikhalAnA cAhatA huuN| yaha parasparakA zAsanabheda digambara aura zvetAmbara donoM hI saMpradAyoMmeM pAyA jAtA hai| aMtaH, isa lekhameM, digambarAcAryoMki zAsana-bhedako prakaTa karate hue zvetAmbarAcAryoke zAsanabhedako bhI yathAzakti dikhalAnekI ceSTA kI jaaygii| isa zAsana-bhedako pradarzita karanemeM merA abhiprAya kevala itanA hI hai ki jainiyoMko vastu-sthitikA yathArtha parijJAna ho jAya, ve apane vartamAna AgamakI vAstavika sthiti aura usake yathArtha svarUpakobhale prakAra samajhane lageM aura isa tarahase pravuddha hokara apanA vAstavika hitasAdhana karanemeM samartha ho ske| sAtha hI, bheda-viSayoMke sAmane Anepara vidvAnoMdvArA unake kAraNoMkA gaharA anu. saMdhAna ho sake aura phira isa anusaMdhAna-dvArA tattatkAlIna sAmAjika
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvika nivedana / tathA daizika paristhitiyoMkA bahuta kucha patA calakara aitihAsika kSetrapara eka acchA prakAza par3a sake / hamAre jainI bhAI, Amataurapara, abhItaka yaha samajhe hue haiM ki hindU dharmake AcAryoM meM hI paraspara mata-bheda thaa| isIse unake zruti-smRti Adi graMtha vibhinna pAye jAte haiN| jainAcArya isa matabhedase rahita the| unhoMne jo kucha kahA hai vaha saba sarvajJoMdita athavA mahAvIra bhagavAnakI divyadhvani-dvArA upadezita hI kahA hai| aura isa liye, una sabakA eka hI zAsana aura eka hI mata thaa| parantu yaha saba samajhanA unakI bhUla hai| jainAcAryoM meM bhI carAvara mata-bheda hotA AyA hai| yaha dUsarI bAta hai ki usakI mAtrA, apekSAkRta, kucha kama rahI ho, parantu matabheda rahA jarUra hai / mata-bhedakA honA sarvathA hI koI burI bAta bhI nahIM hai, jise ghRNAkI dRSTise dekhA jAya / saduddezya aura sadAzayako liye hue mata-bheda bahuta hI unnatijanaka hotA hai aura use dharma tathA samAjakI jIvanIzakti aura pragatizIlatAkA dyotaka samajhanA caahiye| java, thor3e hI kAla x bAda mahAvIra bhagavAnako zrIpArzvanAtha tIrthaMkarake zAsanase apane zAsanameM, samayAnusAra, kucha vibhinnatAe~ karanI par3I-jaisA ki 'mUlAcAra Adi graMthoMse prakaTa hai-taba do DhAI hajAra varSake isa lambe caur3e samayake bhItara, dezakAlakI AvazyakatAoM Adike anusAra, yadi jainAcAryoMke zAsanameM paraspara kucha bheda hogayA hai-vIra bhagavAnake zAsanase bhI unake zAsanameM kucha vibhinnatA AgaI hai--to isameM kucha bhI AzcaryakI bAta -athavA aprAkRtikatA nahIM hai| jainAcArya deza-kAlakI paristhitiyoMke x koI 220 varSake bAda hI; kyoMki pArzvanAthake nirvANase mahAvIrake tIrthakA prAraMbha prAyaH itane hI voMke bAda kahA jAtA hai|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAcAryoMkA zAsanabheda zAsanase bAhara nahIM ho sakate * / inhIM saba bAtopara prakAza DAlaneke liye yaha jainAcAryoMki zAsana-bhedako pradarzita karanekA prayatna kiyA jAtA hai| ___ yahA~para maiM itanA aura bhI prakaTa kara denA jarUrI samajhatA hU~ ki jainatIrthaMkaroMke vibhinna zAsanameM paraspara uddezyabheda nahIM hotaa| samasta jainatIrthaMkaroMkA vahI mukhyatayA eka uddezya 'AtmAse karmamalako dUra karake use zuddha, sukhI, nirdopa aura svAdhIna banAnA' hotA hai| dUsare zabdoMmeM yoM kaha sakate haiM ki saMsArI jIvoMko saMsAra-roga dUra karaneke mAgepara lagAnA hI jainatIrthakaroMke jIvanakA pradhAna uddezya hotA hai|. eka rogako dUra karaneke liye jisa prakAra aneka oSadhiyA~ hotI haiM aura ve aneka prakArase vyavahArameM lAI jAtI haiM; rogazAntike liye unameMse jisa vakta jisa jisa oSadhiko jisa jisa vidhise denekI jarUrata hotI hai vaha usa vakta usI vidhise dI jAtI hai. isameM na kucha virodha hotA hai aura na kucha bAdhA hI AtI hai, usI prakAra saMsAraroga yA karmarogako dUra karaneke bhI aneka sAdhana aura upAya hote haiM aura jinakA aneka prakArase prayoga kiyA jAtA hai, unameMse tIrthaMkara deva apanI apanI samayakI.sthitike anusAra jisa jisa upAyakA jisa jisa rItise prayoga karanA ucita samajhate haiM usakA usI 'rItise prayoga karate haiN| unake isa prayogameM kisI prakArakA virodha yA bAdhA upasthita honekI saMbhAvanA nahIM ho sktii| parantu * indranandine apane 'nItisAra' graMthameM, yaha prakaTa karate hue ki paMcama kAlameM mahAvIra bhagavAnakA zAsana isa bharatakSetra meM nAnAsaMghoMse Akula (pIDita) ho gayA hai, khedake sAtha likhA hai 'vicitrAH kAlazaktayaH -kAlakI zaktiyA~ bar3I hI, vicitra haiN| unakA zAsana sabhIpara hotA hai; koI usase vacaH nahIM sktaa|
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvika nivedana jainAcAryoMke sambandhameM unake vibhinna zAsanake viSayameM aisA koI niyama nahIM ho sakatA; vaha paraspara viruddha, bAdhita aura uddezya-bhedako liye hue bhI ho sakatA hai| kyoMki jainAcArya, tIrthaMkaroM athavA itara kevalajJAniyoMke samAna, jJAnAdikakI carama sImAko pahu~ce hue nahIM hote / unakA jJAna parimita, parAdhIna aura parivartanazIla hotA hai / ajJAna aura kapAyakA bhI unake udaya pAyA jAtA hai / ve rAga-dveSase sarvathA rahita nahIM hote| sAtha hI, unheM Agama-jJAnakI jo kucha prApti hotI hai vaha saba guruparamparAse hotI hai| guruparamparAmeM kevaliyoMke pazcAt jitane bhI AcArya hue haiM ve saba kSAyopazamika jJAnake dhAraka hue haiM -savoMkA buddhivaibhava samAna nahIM thA, unake jJAnameM bahuta kucha taratamatA pAI jAtI thI-isa liye ve sabhI AgamajJAnako apane apane mativibhavAnurUpa hI grahaNa karate Ae haiN| dhAraNAzakti aura smRtijJAna bhI 'savoMkA varAvara nahIM thA, balki usameM uttarottara kamIkA ullekha pAyA jAtA hai, isalie unhoMne khakIya guruoMse jo kucha AgamajJAna prApta kiyA use jyoMkA tyoM hI apane ziSyAdikoMke prati pratipAdana kara diyA, aisA koI niyama nahIM ho sktaa| yaha bhI nahIM kahA jA sakatA ki, jo upadeza aneka ajJAnavAsita aura kapAyAnuraMjita hRdayoMmeMse hokara pratikUla paristhitiyoMkI kar3I dhUpameM vAhara AtA hai vaha jyoMkA tyoM hI banA rahatA hai, usameM bhinna prakArake gaMdha-varNake saMsargakI saMbhAvanA hI nahIM ho sakatI, 'athavA vaha bAhya paristhitiyoMke tApase uttapta hI nahIM hotaa| aisI hAlata hote hue AcAryoMke zAsanameM-unake vartamAna graMthoMmeM yadi kahIM paraspara virodha, bAdhA aura asamIcInatAkA bhI darzana hotA hai to isameM kucha bhI AzcaryakI bAta nahIM hai|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAcAryoMkA zAsanabheda AzcaryakI bAta to taba hogI yadi koI vidvAn isa bAtake kahanekA sAhasa kare ki saMpUrNa jainAcAryoMne--jinameM bhaTTAraka loga bhI zAmila haiM--jo kucha bhI, viruddhAviruddharUpase, kathana kiyA hai vaha saba mahAvIra bhagavAnke dvArA hI pratipAdita huA hai| vAstavameM mahAvIra bhagavAnke dvArA ina saba vibhinna matoMkA pratipAdana honA nahIM bntaa| saMbhava hai ki unhoMne inameMse kisI eka matakA pratipAdana kiyA ho, athavA yaha bhI saMbhava hai ki unheM ina vibhinna matoMmeMse kisI bhI matake pratipAdana karanekI jarUrata hI paidA na huI ho, aura ye saba vibhinna kalpanAe~ AcAryoMke mastiSkoMse hI utpanna huI hoM / kucha bhI ho, AcAryoMke mastakoMse dezakAlAnusAra navIna kalpanAoMkA utpanna honA bhI koI burI bAta nahIM hai, yadi ve kalpanAe~ jainadharmake mUla siddhAntoMke viruddha na hoN| aisI kalpanAe~ kabhI kabhI bahuta hI kAryasAdhaka aura upayogI siddha hotI haiN| parantu dekhanA yaha hai ki aisI vibhinna kalpanAoM athavA vibhinna zAsanoMkI hAlatameM hamArA kyA kartavya hai| hamArA kartavya hai ki hama sAmpradAyika moha, vyaktigata moha tathA pakSapAtako chor3akara apanI buddhise unakI jA~ca kareM aura jA~ca karanepara unameM se jo kalpanA tathA mata hameM yukti-pramANase siddha, jainasiddhAntoMke aviruddha aura sAtha hI samayAnusAra upayogI pratIta ho usako grahaNa kareM, zeSakA sAdara parityAga kiyA jAya / yadi hamArI sadasadvivekavatI buddhimeM, dezakAlakI vartamAna sthitiyoMke anusAra, kisI aisI kalpanA tathA matameM kucha aviruddha parivartana karanekI jarUrata ho to use ukta parivartanake sAtha svIkAra kreN| aura yadi ekase adhika mata tathA kalpanAe~ hameM yuktiyukta, aviruddha aura upayogI pratIta hoM to unameMse cAhe jisako grahaNa kareM aura cAhe jisapara AcaraNa kreN| parantu nya hai ki buddhisakti -mAtIta hA
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTa mUlaguNa ina sabhI avasthAoMmeM parityakta, aparivartita aura anAcarita mata tathA kalpanAke dhArakoMke sAtha hameM kisI prakArakA dveSa rakhane yA unheM ghRNAkI dRSTise dekhanekI jarUrata nahIM hai| bana sake to unheM premapUrvaka samajhAnA aura yathArtha vastusthitikA jJAna karAnA cAhiye / vyarthaka sAmpradAyika moha, vyaktigata moha aura pakSapAtake varzAbhUta hokara vAdavivAdake jhaMDe khar3e karanA, ApasameM baira-virodha bar3hAnA, eka dUsareko ghRNAkI dRSTise dekhanA aura isa tarahapara apanI sAmAjika tathA Atmika zaktiko nirbala banAkara unnatimeM bAdhaka honA aura sAtha hI aneka vipattiyoMko janma denekA kAraNa bananA kadApi ThIka nahIM hai| aise hI sadAzayoMko lekara yaha jainAcAryoMke zAsana-bhedako dikhalAnekA yatna kiyA jAtA hai| aSTa mUlaguNa nadharmameM jisa prakAra muniyoMke liye mUlaguNoM aura uttaraguNoMkA javidhAna kiyA gayA hai usI tarahapara zrAvakoM-jainagRhasthoMke liye bhI mUlottaraguNoMkA vidhAna pAyA jAtA hai / mUlaguNoMse abhiprAya una vrataniyamAdikase hai jinakA anuSThAna sabase pahale kiyA jAtA hai aura jinake anuSThAna para hI uttaraguNoMkA athavA dUsare vrataniyamAdikakA anuSTAna avalambita hotA hai| dUsare zabdoMmeM yoM kahanA cAhiye ki jisaprakAra mUlake hote hI vRkSake zAkhA, patra, puSpa aura phalAdikakA udbhava ho sakatA hai usI prakAra mUlaguNoMkA AcaraNa hote hI uttara guNoMkA AcaraNa yatheSTa bana sakatA hai / zrAvakoMke liye ve mUlaguNa
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAcAryokA zAsanabheda ATha rakkhe gaye haiM / paraMtu ina ATha mUlaguNoMke pratipAdana karanemeM AcAyoMke paraspara mata-bheda hai / usI mata-bhedako yahA~para, sabase pahale, dikhalAyA jAtA hai: (1) zrIsamantabhadrAcArya, apane 'ratnakaraMDazrAvakAcAra meM, ina guNoMkA pratipAdana isa prakArase karate haiM madyamAMsamadhutyAgaiH sahANuvratapaMcakam / aSTau mUlaguNAnAhuhiNAM zramaNottamAH / arthAt-~-madya, mAMsa aura madhuke tyaagshit| paMca aNuvratoMke pAlanako, zramaNottama, gRhasthoMke aSTa mUlagUNa kahate haiN| paMca aNuvratoMse abhiprAya sthUla hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha nAmake paMca pApoMse virakta honekA hai| ina vratoMke kathanake anantara hI AcAryamahodayane ukta padya diyA hai| (2) AdipurANa' ke praNetA zrIjinasenAcArya samantabhadrake isa uparyukta kathanameM kucha parivartana karate haiM / arthAt , ve 'madhu-tyAga' ko mUlaguNoMmeM na mAnakara usake sthAnameM 'dhUta-tyAga' ko eka judA mUlaguNa vatalAte haiM aura zeSa guNoMkA, samantabhadrake samAna hI, jyoMkA tyoM pratipAdana karate haiM / yathAHhiMsA'satyasteyAdabrahmaparigrahAca vaadrbhedaav| dyUtAnmAMsAnmadhAdviratigRhiNo'STa santyamI mUlaguNAH // nahIM mAlUma jinasenAcAryane ' madhutyAga' ko mUlaguNoMse nikAla kara usake sthAnameM 'dhUtatyAga' ko kyoM praviSTa kiyA hai / saMbhava hai ki dakSiNa dezakI, jahA~ AcArya mahArAjakA nivAsa thA, usa samaya
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTa mUlaguNa aisI hI paristhiti ho jisake kAraNa unheM aisA karaneke liye bAdhya honA par3A ho-vahA~ dhUtakA adhika pracAra ho aura usase janatAkI hAni dekhakara hI aisA niyama banAnekI jarUrata par3I ho-athavA sAtoM vyasanoMkA mUlaguNoMmeM samAveza kara denekI icchAse hI yaha parivartana svIkAra kiyA gayA ho| aura 'madhuvirati' ko isa vajahase nikAlanA par3A ho ki usake rakhanese phira mUlaguNoMkI prasiddha ' aSTa' saMkhyA vAdhA AtI thii| athavA usake nikAlanekI koI dUsarI hI vajaha ho| kucha bhI ho, dUsare kisI bhI pradhAnAcAryane, jisane aSTa mUlaguNoMkA pratipAdana kiyA hai, 'madhuvirati' ko mUlaguNa mAnanese inakAra nahIM kiyA aura na 'yUtavirati' ko mUlaguNoMmeM zAmila kiyA hai| (3) 'yazastilaka' ke kartA zrIsomadevasUri madya, mAMsa aura madhuke tyAgarUpa samantabhadrake tIna mUlaguNoMko to svIkAra karate haiM paraMtu paMcANuvratoMko mUlaguNa nahIM mAnate, unake sthAnameM paMca udumbara phaloMke-lakSa, nyagrodha, pippalAdike--tyAgakA vidhAna karate haiM aura likhate haiM ki AgamameM gRhasthoMke ye ATha mUlaguNa kahe haiM / yathA: madyamAMsamadhutyAgAH sahodumbarapaMcakaiH / aSTAvete gRhasthAnAmuktA mUlaguNAH zrute // 'bhAvasaMgraha' ke kartA devasena AcArya bhI isI matake nirUpaka haiN| nyathAH mahumajjamaMsaviraI cAo puNa uMvarANa paMcaNhaM / ahede mUlaguNA havaMti phuDDu desaviraMyammi // 356 // .
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ / jainAcAryoMkA zAsanabheda 'paMcAdhyAyI' ke kartA *mahodayakA bhI yahI mata hai| aura ve yahA~ taka likhate haiM ki ina ATha mUlaguNoMke binA koI nAmakA bhI. zrAvaka nahIM hotA / yathAH madyamAMsamadhutyAgI tyaktodumbarapaMcakaH / nAmataH zrAvakaH khyAto nAnyathApi tathA gRhii| u0-726|| puruSArthasiddhayupAyake nirmAtA zrIamRtacaMdrasUri bhI isI matake popaka haiM / yadyapi unhoMne, apane graMthameM, ahiMsA vratakA varNana karate hue inakA vidhAna kiyA hai aura inheM spaSTarUpase 'mUlaguNa' aisI saMjJA nahIM dI hai, to bhI 'hiMsAke tyAgakI icchA rakhanevAloMko pahale hI ina madyamAMsAdikako chor3anA cAhie,' ' ina ATha pApake ThikAnoMko tyAga kara hI zuddhabuddhijana jinadharmakI dezanAke pAtra hote haiN|' ina vacanoMse aSTa mUlaMguNakA hI sAfa Azaya pAyA jAtA hai / yathAH mayaM mAMsaM kSaudraM paMcodumbaraphalAni yatnena / hiMsAvyuparatakAmairmoktavyAni prathamameva / / 61 / / * aSTAvaniSTadustaraduritAyatanAnyamUni parivarya / jinadharmadezanAyA bhavaMti pAtrANi zuddhadhiyaH // 74 // uparyukta cAroM graMthoMke avataraNoMse yaha vilakula spaSTa hai ki inake kartA AcAryoMne 'paMca aNuvratoM' ke sthAnameM 'paMca udumbara phaloMke tyAga' kA vidhAna kiyA hai aura isalie ina AcAryokA zAsana samantabhadra aura jinasena donoMke zAsanase ekadama vibhinna jAna par3atA * paMcAdhyAyI'ke kartA kavirAjamalla hue haiM, jinakA banAyA huA 'lATIsaMhitA' nAmakA eka zrAvakAcAra graMtha bhI hai| usameM bhI Apane apanA yaha mata isI zlokameM diyA hai|
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTa mUlaguNa hai| kahA~ paMcANuvrata aura kahA~ paMcodumbara phaloMkA tyAga ! donoMmeM jamIna bhAsamAnakAsA antara pAyA jAtA hai| vastutaH vicAra kiyA jAya to paMca udumbara phaloMkA tyAga mAMsake tyAgameM hI A jAtA hai; kyoMki ina phaloMmeM calate phirate trasajIvoMkA samUha sAkSAt bhI dikhalAI detA hai, - inake bhakSaNase mAMsabhakSaNakA spaSTa dopa lagatA hai, isIse inake bhakSa NakA niSedha kiyA jAtA hai| aura isaliye jo mAMsabhakSaNake tyAgI haiM ve prAyaH kabhI inakA sevana nahIM kara skte| aisI hAlatameM-mAMsa-- tyAga nAmakA eka mUlaguNa hote hue bhI-paMca udumbara phaloMke tyAgako, jinameM paraspara aisA koI vizeSa bheda nahIM hai, pA~ca alaga alaga mUlaguNa karAra denA aura sAtha hI paMcANuvratoMko mUlaguNoMse nikAla DAlanA eka bar3I hI vilakSaNa vAtamAlUma hotI hai / isa prakArakA. parivartana koI sAdhAraNa parivartana nahIM hotaa| yaha parivartana kucha vizeSa artha rakhatA hai| isake dvArA mUlaguNoMkA viSaya bahuta hI halakA kiyA gayA hai aura isa tarahapara unheM adhika vyApaka banAkara unake kSetrakI sImAko bar3hAyA gayA hai / vAta asilameM yaha mAlUma hotI hai ki mUla aura uttara guNoMkA vidhAna vratiyoMke vAste thaa| ahiMsAdika paMcavratoMkA jo sarvadeza ( pUrNatayA ) pAlana karate haiM ve mahAvratI, muni athavA yati Adika kahalAte haiM aura jo unakA ekadeza (sthUla rUpase ) pAlana karate haiM unheM dezavatI, zrAvaka athavA dezayati kahA jAtA hai| jaba mahAvratiyoMke 28 mUlaguNoMmeM ahiMsAdika paMca mahAvratoMkA varNana kiyA gayA hai taba dezavatiyoMke mUlaguNoMmeM paMcANuvratoMkA vidhAna honA svAbhAvika hI hai aura isalie samantabhadrane paMca aNuvratoMko lie hue zrAvakoMke aSTa mUlaguNoMkA jo pratipAdana kiyA hai vaha yuktiyukta hI pratIta hotA hai / paraMtu bAdameM aisA jAna par3atA hai ki jaina gRhasthoMko parasparake.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAcAyA~kA zAsanabheda .isa vyavahArameM ki 'Apa zrAvaka haiM,' aura 'Apa zrAvaka nahIM haiN| kucha bhArI asamaMjasatA pratIta huI hai| aura isa asamaMjasatAko dUra karaneke lie athavA dezakAlakI paristhitiyoMke anusAra sabhI jainiyoMko eka zrAvakIya jhaMDeke tale lAne Adike liye jainacAryoMko isa vAtakI jarUrata par3I hai ki mUlaguNoMmeM kucha pheraphAra kiyA jAya aura aise mUlaguNa sthira kiye jAyeM jo vratiyoM aura avratiyoM donoMke liye sAdhAraNa hoN| ve mUlaguNa madya, mAMsa aura madhuke tyAgarUpa tIna ho sakate the, paraMtu cUMki pahalese mUlaguNoMkI saMkhyA ATha rUr3ha thI, isa liye usa saMkhyAko jyoMkA tyoM kAyama rakhaneke liye ukta tIna mUlaguNoMmeM paMcodumbara phaloMke tyAgakI yojanA kI gaI hai aura isa taraha para ina sarvasAdhAraNa mUlaguNoMkI sRSTi huI jAna par3atI hai| ye mUlaguNa vratiyoM aura avratiyoM donoMke liye sAdhAraNa hai, isakA spaSTIkaraNa paMcAdhyAyIke nimna padyase bhale prakAra ho jAtA hai: * tatra mUlaguNAcASTau gRhiNAM vrtdhaarinnaaN| . kacidavratinAM yasmAt sarvasAdhAraNA ime // u0-723 // paraMtu yaha bAta dhyAnameM rakhanI cAhiye ki samantabhadra-dvArA pratipAdita mUlaguNoMkA vyavahAra avatiyoMke liye nahIM ho sakatA, ve vratiyoMko hI * lakSya karake likhe gaye haiM, yahI donoMmeM paraspara bheda hai| astu; isa prakAra sarvasAdhAraNa mUlaguNoMkI sRSTi honepara, yadyapi, ina guNoMke dhAraka avatI bhI zrAvakoM tathA dezavatiyoMmeM parigaNita hote haiM-somadevane, yazastilakameM, unheM sApha taurase 'dezayati' likhA hai-to bhI vAstavameM unheM nAmake hI zrAvaka (nAmataH zrAvakA) athavA * yaha padya : lATIsaMhitA meM bhI pAyA jAtA hai|
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13. aSTa mUlaguNa dezayati samajhanA cAhiye, jaisA ki Upara uddhRta kiye hue paMcAdhyAyIke padya naM0 726 se prakaTa hai| asila zrAvaka to ve hI haiM jo paMca aNuvratoMkA pAlana karate haiN| aura isa saba kathanakI puSTi zivakoTiAcAryake nimna vAkyase bhI hotI hai, jisameM paMca-aNuvratoMke pAlanasahita madya, mAMsa, aura madhuke tyAgako 'aSTamUlaguNa' likhA hai aura . sAthahI yaha batalAyA hai ki paMca udambaravAle jo aSTa mUlaguNa haiM ve arbhako-cAlakoM, mUrtI, choToM athavA kamajoroM ke liye haiN| aura isase unakA sAfa tathA khAsa sambandha avatiyoMse jAna par3atA hai yathA:---. madyamAMsamadhutyAgasaMyuktANuvratAni nuH / aSTau mUlaguNAH paMcodumbaraizcArbhakeSvapi // 19 // -ratnamAlA (4) ' upAsakAcAra 'ke kartA zrIamitagati AcArya somadevAdi AcAryoMke uparyukta mUlaguNoMmeM kucha vRddhi karate haiM / arthAt , ve' 'rAtribhojana-tyAga' nAmake eka mUlaguNakA, sAthameM, aura vidhAna karate haiM / yathA:madyamAMsamadhurAtribhojana-kSIravRkSaphalavarjanaM tridhaa| kurvate vratajighRkSayA budhAstanna puNyati nipevite vrataM // 5-1 // __ amitagatike isa kathanase mUlaguNa AThake sthAnameM nau ho jAte haiN| aura yadi 'kSIravRkSaphalavarjana'ko, eka hI mUlaguNa mAnA jAya to mUlagu-- NoMkI saMkhyA phira pA~ca hI raha jAtI hai| zAyada isI khayAlase AcArya mahArAjane apane graMthameM mUlaguNoMkI koI saMkhyA nirdiSTa nahIM kii| sirpha antameM itanA hI likha diyA hai ki 'AdAvete sphuTamiha guNA
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAcAryoMkA zAsanabheda nirmalA dhaarnniiyaaH|' arthAt sabase pahale ye nirmala guNa dhAraNa karane caahiye| isa 'rAtribhojana-tyAga ke viSayameM AcAryoMkA bahuta kucha mata-bheda hai, jisakA kucha digdarzana Ageke pRSThoMmeM karAyA jAyagA aura isa liye yahA~para usako chor3A jAtA hai| yahA~ sirpha itanA hI samajhanA cAhiye ki ina AcArya mahAzayakA zAsana isa viSa-yameM, dUsare AcAryoMke zAsanase bhinna hai| (5) paM0 AzAdharajIne, apane 'sAgAradharmAmRta' meM, yadyapi unhIM 'aSTa mUlaguNoMkA 'svamata' rUpase ullekha kiyA hai jinakA somadeva AcAryane pratipAdana kiyA hai, aura sAtha hI samantabhadra tathA jinasenA-cAryoMke matoMko 'paramata' rUpase sUcita kiyA hai, to bhI unakA isa "viSayameM koI nizcita ekamata mAlUma nahIM hotA / unhoMne prAyaH sabhIko apanAyA aura sabhIpara apanA hAtha rakkhA hai / ve uparyukta (svamatarUpase pratipAdita) mUlaguNoMke nAma aura unakI saMkhyAkA nirdeza karate hue bhI TIkAmeM likhate haiM ki 'ca' zabdase navanIta, rAtribhojana, agAlita jala AdikA bhI tyAga karanA cAhiye aura isase ukta ' aSTa' kI saMkhyAmeM bAdhA AtI hai, isakI kucha parvAha nahIM krte| parantu kucha bhI sahI, paM0 AzAdharajIne, apane ukta prathameM, kisI zAstrake AdhArapara, jisakA nAma nahIM diyA, eka dUsare prakArake mUlaguNoMkA bhI ullekha kiyA hai jinheM maiM yahA~para uddhRta karatA hU~: mdyplmdhunishaasnpNcphliivirtipNckaapsnutii| jIvadayAjalagAlanamiti ca kacidaSTamUlaguNAH // 2-18 // mAlUma nahIM mUla guNoMkA yaha kathana kaunase AcAryake matAnusAra likhA gayA hai aura unakA athavAM unake graMthakA nAma, samaMtabhadrAdike
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTa mUlaguNa nAmake sadRza, kyoM sUcita nahIM kiyA gayA / paraMtu ise chor3iye, UparakeM isa padyadvArA jina mUlaguNoMkA ullekha kiyA gayA hai unameMse zurUke pA~ca mUlaguNa to vahI haiM jo Upara 'amitagati' AcAryake kathanameM dikhalAye gaye haiM / hA~, unameM itanI bAta noTa kiye jAnekI jarUra hai ki yahA~para paMca udumbaraphoMke samudAyako spaSTarUpase 'paMcaphalI' zabda-dvArA eka mUlaguNa mAnA gayA hai aura isaliye isase mere usa kathanakI ki ina pA~coM udumbaraphaloMmeM paraspara aisA koI vizeSa bheda nahIM hai ki jisase inake tyAgako alaga alaga mUlaguNa karAra diyA jAya, bahuta kucha puSTi hotI hai| bAkI rahe tIna guNa Aptanuti, jIvadayA aura jalagAlana, ye tInoM yahA~ vizeSa rUpase varNana kiye gaye haiN| inameM Aptanutise abhiprAya paramAtmAkI stuti adhavA devavaMdanAkA hai| paraMtu 'jIvadayA' zabdase kaunasA kriyAvizepa abhimata hai yaha kucha samajhameM nahIM AyA; vaise to mUlaguNoMkA yaha sArA hI kathana prAyaH jIvadayAkI pradhAnatAko liye hue hai, phira * jIvadayA' nAmakA alaga mUlaguNa rakhanese kaunase AcaraNavizeSakA grahaNa kiyA jAya, yaha vAta abhI jAnane yogya hai / saMbhava hai ki isase ahiMsANuvratakA, abhiprAya ho / paraMtu kucha bhI ho, itanA jarUra kahanA par3egA ki yaha mata dUsare AcAryoMke matoMse vibhinna hai / paM0 AzAdharajIne bhI, isa matakA ullekha karate hue, eka pratijJAvAkya-dvArA ise dUsare AcAryoMke matoMse vibhinna batalAyA hai| vaha vAkya isa prakAra haiM " atha pratipAdyAnurodhAddharmAcAryANAM sUtrAvirodhena dezanAnAnAtvopalaMbhAgyantareNASTamUlaguNAnuddeSTumAha / "
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAcAryoMkA zAsanabheda isa vAkyase yaha bhI spaSTa hai ki pratipAdyoMke anurodhase arthAt , jisa samaya jaise jaise ziSyoM athavA upadezapAtroMkI bahulatA hotI hai usa samaya unakI AvazyakatAoM aura paristhitiyoMko lakSya karakedharmAcAryoMkA upadeza-unakA zAsana-bhinna huA karatA hai| aura, isa liye, isase mere usa kathanakA bahuta kucha samarthana hotA hai jise maine isa lekhake zurUmeM prakaTa kiyA hai / sAtha hI, ukta vAkyase yaha bhI dhvanitaM hotA hai ki dharmAcAryoMkI vaha bhinna dezanA satroMsesiddhAntavAkyoMse-aviruddha honI cAhiye / tabhI vaha grAhya ho sakatI hai, anyathA nahIM / yaha vilakula satya hai / merI rAyameM mUlaguNoMkA jo kucha zAsana-bheda Upara prakaTa kiyA gayA hai usameM paraspara siddhAntabheda nahIM hai--jaina siddhAntoMse koI virodha nahIM AtA-aura na ina bhinna zAsanoMmeM jainAcAryoMkA paraspara koI uddezyabheda hI pAyA jAtA hai| saboMkA uddezya kramazaH sAvadyakarmoko tyAga karAnekA mAlUma hotA hai / hA~, dRSTibheda, apekSAbheda, viSayabheda, saMkhyAbheda aura pratipAghoMkI sthiti AdikA bheda jarUra hai jisake kAraNa ukta zAsanoMko bhinna jarUra mAnanA par3egA / aura isa liye yaha kabhI nahIM kahA jA sakatA ki mahAvIra bhagavAnane hI ina saba bhinna zAsanoMkA vidhAna kiyA thA-unakI vANImeM hI ye sava mata isI rUpase prakaTa hue the-aisA mAnanA aura samajhanA nitAnta bhUla hogA / vAstavameM ye saba zAsana pAparogakI zAMtike nusakhe ( Prescrip tions) haiM oSadhikalpa haiM jinheM AcAryoMne apane apane dezoM tathA samayoMke ziSyoMkI prakRti aura yogyatA Adike anusAra tayyAra kiyA hai| aura isa liye sarvadezoM, sarvasamayoM aura sarva prakArakI prakRtike vyaktiyoM ke liye amuka eka hI nusakhA
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ M - aSTa mUlaguNa upayogI hogA, aisA haTha karanekI jarUrata nahIM hai| jisa samaya aura jisa prakArakI prakRti Adike vyaktiyoMke liye. jaise oSadhikalpoMkI jarUrata hotI hai, buddhimAna vaidya, usa samaya aura usa prakArakI prakRti Adike vyaktiyoMke liye vaise hI oSadhikalpoMkA prayoga kiyA karate haiN| aneka naye naye oSadhikalpa gar3he jAte haiM, purAnoMmeM pheraphAra kiyA jAtA hai aura aisA karanemeM kucha bhI Apatti nahIM hotI, yadi ve. sava rogazAMtike viruddha na hoN| isI taraha para dezakAlAnusAra kiye hue AcAryoMke uparyukta bhinna zAsanoMmeM bhI koI Apatti nahIM kI jA sktii| kyoM ki ve saba jainasiddhAntoMse aviruddha haiN| hA~, ApekSika dRSTise unheM prazasta aprazasta, sugama durgama, alpaphalasAdhaka bahuphalasAdhaka ityAdika jarUra kahA jA sakatA hai, aura isa prakArakA bheda AcAryoMkI yogyatA aura unake tattatkAlIna vicAroMpara nirbhara hai / astu, isI siddhAntAvirodhakI dRSTise yadi Aja koI mahAtmA, vartamAna deza kAlakI sthitiyoMko lakSyameM rakhakara, uparyuktaM mUla guNoMmeM bhI kucha pheraphAra karanA cAhe aura udAharaNake taurapara 1 mAMsavirati, 2 madyavirati, 3 paMceMdriyaghAtavirati, 4 hastamaithunavirati, 5 zAstrA'dhyayana 6 Aptastavana, 7 AlokitapAnabhojana, aura 8 svavacanapAlana nAmake aSTa mUlaguNa sthApita kare to vaha khuzIse aisA kara sakatA hai, usameM koI Apatti kiye jAnekI jarUrata nahIM hai, aura na yaha kahA jA sakatA hai ki usakA aisA vidhAna jinendradevakI AjJAke viruddha hai athavA mahAvIra bhagavAnake zAsanase bAhara hai; kyoMki ukta prakArakA. vidhAna jainasiddhAntoMke viruddha nahIM hai| aura jo vidhAna jainasiddhAntoMke viruddha nahIM hotA vaha saba mahAvIra bhagavAnake anukUla hai| use prakArAntarase jainasiddhAntoMkI vyAkhyA . athavA unakA vyAva
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAcAryoMkA zAsanabheda hArika rUpa samajhanA cAhiye aura isa dRSTise use mahAvIra bhagavAnakA zAsana bhI kaha sakate haiN| paraMtu bhinna zAsanoMkI hAlatameM mahAvIra bhagavAnane yahI kahA, aisA hI kahA, isI kramase kahA, ityAdika mAnanA mithyA hogA aura use prAyaH mithyAdarzana samajhanA cAhiye / ataH usase bacakara yathArtha vastusthitiko jAnane aura usapara dhyAna rakhanekI koziza karanI cAhiye / isImeM zreya aura isImeM sarvakA kalyANa hai| ___ yaha to huI digambara jainAcAryoMke zAsana-bhedakI vAta, aba zvetAmbarAcAryoMke zAsana-bhedako lIjiye / zvetAmbaramaMthoMke dekhanese mAlUma hotA hai ki unhoMne isa prakArake mUlaguNoMkA koI vidhAna nahIM kiyA aura isaliye, isa viSayameM, unakA zAsanabheda bhI kucha dikhalAyA nahIM jA sakatA / zvetAmbaraprandhoMmeM madyamAMsAdikake tyAgarUpa ukta mUlaguNoMkA prAyaH sArA kathana 'bhogopabhogaparimANa' nAmake dUsare guNavatameM pAyA jAtA hai| jaisA ki zrIhemacaMdrAcAryapraNIta yogazAstra' ke ninna vAkyoMse prakaTa hai: madyaM mAMsaM navanItaM madhUdumbarapaMcakam / / anaMtakAyamajJAtaphalaM rAtrau ca bhojanaM / / 3-6 // . AmagorasasaMpRktaM dvidalaM puSpitodanaM / . dadhyahadvitIyAtItaM kuthitAnnaM vivarjayet // 3-7 // . . paraMtu . ' zrAvakaprajJapti' nAmake mUla granthameM, jo umAkhAti AcAryakA banAyA huA kahA jAtA hai, aisA koI kathana nahIM hai / arthAt , usake kartA AcArya mahArAjane ' bhogopabhogaparimANa' nAmake 'guNavratameM ukta madyamAMsAdikake tyAgakA koI vidhAna nahIM kiyaa| hA~, TIkAkArane ukta guNavratadhArI zrAvakake liye niravadya ( nirdoSa ) AhA
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTa mUlaguNa 19 rakA vidhAna jarUra kiyA hai| sAtha hI, ' vRddhasaMpradAya ' rUpase kucha prAkRta gadya bhI uddhRta kiyA hai jisameM ukta vratI ke madya-mAMsAdika aura paMcodumbarAdikake tyAgakI sUcanA pAI jAtI hai / paraMtu ' vRddhasaMpradAya' se abhiprAya kaunase saMpradAya - vizeSase hai yaha kucha mAlUma nahIM huA / zrAvakadharmake pratipAdana viSayameM, zvetAmvarasampradAyakA sabase prAcIna graMtha ' uvAsagadasAo' (upAsaka - dazA) sUtra hai, jise ' upAsakAdhyayana' tathA dvAdazAMgavANIkA 'saptama aMga' bhI kahate haiM aura jo mahAvIra bhagavAna ke sAkSAt ziSya 'sudharmAsvAmI' gaNadharakA canAyA huA kahA jAtA hai| isa graMthameM bhI, ukta guNatratakA kathana karate hue, madya-mAMsAdikake tyAgakA spaSTa rUpase koI vidhAna nahIM kiyA gayA / zrAvakadharma-vipayaka unake isa sarvapradhAna granthameM, kathAoMko chor3akara, zrAvakIya vAraha vratoMke prAyaH atIcAroMkA hI varNana pAyA jAtA hai, vratoMke svarUpAdikakA aura kucha bhI vizeSa varNana nahIM hai / dUsare zabdoMmeM yoM kahanA cAhie ki isa graMthameM zrAtrakadharmakA pUrA vidhividhAna nahIM hai / isIse zAyada ' zrAvakaprajJapti ' ke TIkAkAra zrI haribhadrasUrine, zrAvakake liye niravadya AhArAdikakA : vidhAna karate hue, yaha sUcita kiyA hai ki 'sUtrameM ( upAsaka dazA meM ) dezaviratike sambaMdha meM niyamita rUpase 'idameva idameva ' aisA koI kathana nahIM hai, kyoMki vahA~ sirpha aticAroMkA ullekha kiyA gayA hai| isa liye dezaviratikI vidhi vicitra hai aura use apanI buddhise pUrA karanA cAhie / ' haribhadrasUrike ve vAkya isa prakAra haiM: " vicitratvAcca deza viratevitrotrApavAdaH ityata evedameve - dameveti vA sUtre na niyamitamaticArAbhidhAnAcca vicitrastadvidhiH svadhiyAvaseya iti / "
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAcAryAMkA zAsanabheda ina vAkyoMse yaha bhI bhale prakAra spaSTa hai ki zvetAmbara-sampradAyameM 'upAsakadazA' sUtrase bAhara zrAvakadharmakA jo kucha bhI vizeSa kathana pAyA jAtA hai vaha saba pIchese AcAryAdvArA apanI apanI buddhike anusAra nirdhArita tathA pallavita kiyA huA kathana hai| aura isa liye use bhI siddhAntAvirodhakI dRSTi se hI grahaNa karanA cAhie aura usameM bhI deza-kAlAnusAra yathocita pheraphAra kiyA jA sakatA hai / yahA~para yaha bAta bar3I hI vicitra mAlUma hotI hai ki zvetAmbara AcAryoMne, madyamAMsAdikake tyAgakA yadi vidhAna kiyA bhI hai to vaha dUsare guNavratameM jAkara kiyA hai| aura isa liye isase pahalI avasthAoMvAle zrAvakoM-ahiMsAdika aNuvratoMke pAlane vAloM-athavA vyAvahArika dRSTise jainImAtrake liye unake sevanakA koI niSedha nahIM hai / aisA kyoM kiyA gayA ? kyoM zrAvakamAtra athavA jainagRhasthamAtrake liye madyamAMsAdikake tyAgakA niyama nahIM rakkhA gayA ! aura unake tyAgako mUlaguNa nahIM banAyA gayA ? java sakalaviratiyoMke. liye mUlottaraguNoMkI vyavasthA hai tava dezaviratiyoMke liye vaha kyoM nahIM rakkhI gaI ? kyoM aisA kamase kama AcaraNa nirdiSTa nahIM kiyA gayA jisakA pAlana karanA sabake liye-jainImAtrake liye jarUrI ho aura jisake pAlanake vinA koI bhI 'jainI' athavA 'mahAvIrabhagavAnakA upAsaka' hI na kahalA sakatA ho ? ye saba bAteM aisI haiM jinapara vicAra kiye jAnekI jarUrata hai| saMbhava hai ki aisA karanemeM zvetAmbara AcAryoMkA. kucha uddezyabheda ho / bandhanoMko DhIlA rakhakara, bauddhoMke sadRza samAja- vRddhikA unakA Azaya ho / parantu kucha bhI ho, isa viSayameM, nizcita rUpase, abhI meM kucha kaha nahIM sktaa| avasara milanepara, isa sambandha apane vizeSa vicAra phira kisI samaya prakaTa kiye jaayeNge|
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata aura rAtribhojanavirati aNuvrata aura rAtribhojanavirati -->rotock-- jainadharmameM, hiMsAdika pApoMkI dezataH nivRtti (sthUlarUpase tyAga) . kA nAma 'aNuvrata' aura usakI prAyaH sarvataH nivRttikA * nAma ' mahAvata' hai| vratoMkI ye aNu aura mahat saMjJAe~ paraspara sApekSika haiN| vAstavameM, sarvasAvadhayogakI nivRttiko 'vrata' kahate haiN| vaha nivRtti ekadeza honese 'aNuvrata' aura sarvadeza honese 'mahAvrata' kahalAtI hai| gRhastha loga samasta sAvadyayogakA-hiMsAkarmoMkA-pUrI taurase tyAga nahIM kara sakate isa liye unake liye AcAryoMne aNurUpase kucha vratoMkA vidhAna kiyA hai, jinakI saMkhyA aura viSaya-saMbaMdhameM kucha AcAryoMke paraspara mata-bheda hai / usI mata-bhedako sthUlarUpase dikhalAnekA aba yatna kiyA jAtA hai| sAtha hI, rAtribhojanaviratike sambandhameM jo AcAryoMkA zAsanabheda hai use bhI kucha dikhalAnekI ceSTA kI jAyagI:. svAmIsamantabhadrAcAryane ratnakaraMDazrAvakAcArameM, kundakundamunirAjane cAritrapAhur3ameM, umAsvAtimunIndrane tattvArthasUtrameM, somadevasUrine yazastilakameM, vasunandIAcAryane zrAvakAcArameM, amitagatimunine upAsakAcArameM aura zvetAmbarAcArya hemacaMdrane yogazAstrameM aNuvratoMkI saMkhyA pA~ca dI hai jinake nAma prAyaH isa prakAra haiM: 1 ahiMsA, 2 satya, 3 acaurya, 4 brahmacarya 5 parigrahaparimANa / ye pA~coM vrata apane pratipakSI sthUla hiMsAdika pApoMse viratirUpa varNana kiye gaye haiN| yaha dUsarI bAta hai ki kisI kisI graMthameM inakA dUsare paryAyanAmoMse ullekha kiyA gayA hai, paraMtu nAmaviSayaka Azaya sabakA eka hai, isameM koI vipratipatti nahIM hai| zvetAmbareMke : upAsakadazA'
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAcAryoMkA zAsanabheda sUtrameM bhI inhIMkA ullekha hai aura unakA 'zrAvakaprajJapti' nAmakA graMtha bhI inhIMkA vidhAna karatA hai / ina vratoMkI saMkhyAke viSayameM zrIkundakundAcArya likhate haiM ki 'paMcevaNuvvayAI' (paMcaiva aNuvratAni ) --arthAt , aNuvrata pA~ca hI haiM / vasunandI AcArya bhI apane zrAvakAcArameM yahI vAkya dete haiN| somadevane isakA saMskRtAnuvAda diyA hai aura zrAvakaprajJaptimeM bhI yahI (paMcevaNunvayAI) vAkya jyoMkA tyoM . pAyA jAtA hai| zrAvakaprajJaptike TIkAkAra zrIharibhadrasUri isa vAkyapara likhate haiM"paMceti saMkhyA / evakAro'vadhAraNe / paMcaiva na catvAri pdd'aa|" ' arthAt--pA~cakI saMkhyAke sAtha 'eva' zabda avadhAraNa arthameM hai jisakA Azaya yaha hai ki aNuvrata pA~ca hI haiM, cAra athavA chaha nahIM haiN| . isa tarahapara bahutase AcAryoMne aNuvratoMkI saMkhyA sirpha pA~ca dI hai aura ukta pA~coM hI vratoMko aNuvrata rUpase varNana kiyA hai| paraMtu samAjameM kucha aise AcArya tathA vidvAn bhI ho gaye haiM jinhoMne ukta pA~ca vratoMko hI aNuvrata rUpase svIkAra nahIM kiyA, balki 'rAtribhojanavirati' nAmake eka chaThe aNuvratakA bhI vidhAna kiyA hai| jaisA ki nIce likhe kucha pramANoMse prakaTa haika-" asya (aNuvratasya) paMcadhAtvaM bahumatAdiSyate / ___kacitturAjyabhojanamapi aNuvratamucyate / tathA bhvti|" -sAgAradharmAmRtaTIkA / . . ina vAkyoMdvArA paM0 azAdharajIne, jo 13 vIM zatAbdIke vidvAn haiM, yaha sUcita kiyA hai ki 'aNuvratoMkI yaha paMca saMkhyA bahumatakI apekSAse hai| kucha AcAryoMke matase 'rAtribhojanavirati' bhI eka aNuvrata hai, so vaha aNuvrata ThIka hI hai|'
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata aura rAtribhojanavirati 23: kha-vratatrANAya kartavyaM rAtribhojanavarjanam / sarvathAnAnivRttestatproktaM paSThamaNuvratam // 5-70 // , -aacaarsaarH| yaha vAkya zrIvIranandI AcAryakA hai, jo Ajase AThasau varSa pahale, vikramakI 12 vIM zatAbdImeM, ho gaye haiN| isameM kahA gayA hai. ki ' (muniko ) ahiMsAdika vratoMkI rakSAke liye sarvathA rAtribhojanakA tyAga karanA cAhiye aura annakI nivRttise vaha rAtribhojanakA tyAga chaThA aNuvrata kahA jAtA hai, athavA kahA gayA hai|' ga-"rAtrAvanapAnakhAdyalehyebhyazcatubhyaH satvAnukaMpayA viramaNaM ' rAtribhojanaviramaNaM SaSThamaNuvratam / " "vadhAdasatyAcauyAMccakAmAdagraMthAnivarttanam / paMcadhANuvrataM rAjyabhuktiH SaSThamaNuvratam // " -caaritrsaarH| ye vacana zrInemicaMdra siddhAntacakravartIke ziSya cAmuNDarAyake haiM, jo Ajase lagabhaga eka hajAra varSa pahale, vikramakI 11 vIM zatAbdIke zurUmeM, ho gaye haiM / ina vacanoMdvArA spaSTarUpase yaha batalAyA gayA hai ki rAtribhojanatyAgako chaThA aNuvrata kahate haiM aura yaha una paMca prakArake aNuvratoMse bhinna hai jo hiMsAvirati Adi nAmoMse kahe gaye haiN| yahA~para itanA vizepa aura hai ki vIranandI AcAryane to annase nivRtta honeko chaThA aNuvrata batalAyA hai paraMtu cAmuMDarAya anna, pAna, khAdya aura lehya, aise cAroM prakArake AhArake tyAgako chaThA aNuvrata pratipAdana karate haiN| donoM vidvAnoMke kathanoMmeM yaha paraspara bheda kyoM ? isameM jarUra koI gupta rahasya jAna par3atA hai| jaba mahAvratI muniyoMko bhI rAtri
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 jainAcAryoMkA zAsanabheda bhojanake tyAgakA vratoMse pRthakarUpa upadeza diyA gayA hai aura unase bhojanakA sarvathA tyAga-cAroM prakArake AhArakA tyAga karAyA gayA hai tava aNuvratI gRhasthoMko-khAsakara vratapratimAghArI zrAvakoMko isa viSayameM unake vilakula samakakSa rakhanA- unase bhI barAvarakA tyAga karAnA-kahA~ taka nyAyya hai, aura isase aNuvrata aura mahAvratake tyAgameM paraspara kucha vizeSatA rahatI hai yA ki nahIM, yaha bAta hRdayameM jalara khaTakatI hai| prAyaH aisA mAlUma hotA hai ki jina vidvAnoMne zrAvakakI chaThI pratimAko divAmaithunatyAgarUpase varNana kiyA hai-rAtribhojanatyAgarUpase nahIM--unhoMne dUsarI vratapratimAmeM yA usase bhI pahale rAtribhojanakA sarvathA tyAga karA diyA hai| aura jinhoMne chaThI pratimAko rAtribhojanatyAgarUpase pratipAdana kiyA hai una vidvAnoMne yA to rAtribhojanatyAgakA usase pahale apane graMthameM upadeza hI nahIM diyA aura yA usakA kucha moTe rUpase tyAga karAyA hai| yahA~para donoMke kucha udAharaNa pAThakoMke sAmane rakkhe jAte haiM jisase rAtribhojanatyAga-viSayameM AcAyau~kA mata-bheda aura bhI spaSTatAke sAtha unheM vyakta ho jAyaH. 1 vasunandI AcAryane, apane zrAvakAcArameM, chaThI pratimA 'divAmaithunatyAga (dinameM maithuna nahIM karanA) karAra dI hai aura rAtribhojanakA tyAga Apa pahalI pratimAvAleke vAste Avazyaka ThaharAte haiN| Apane likhA hai ki rAtribhojanakA karanevAlA gyAraha pratimAoMmeMse pahalI pratimAkA dhAraka bhI nahIM ho sktaa|' yathAH:: eyAdasesu paMDhagaM vi jado NisibhoyaNaM kuNaMtassa / - ThANaM Na ThAi tamhAM NisibhuttaM parihare NiyamA // 314 //
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvata aura rAtribhojanavirati 25 2 amitagati AcAryane bhI, apane upAsakAcArameM, chaThI pratimAko 'divAmaithunatyAga' varNana kiyA hai aura ve rAtribhojanatyAgakA vidhAna vratoMke upadezate bhI pahale karate haiM, jisase mAlUma hotA hai ki ve pAkSika tathA darzanika zrAvakake liye usakA niyama karate haiM; jaisA ki pahale aSTamUlaguNa-saMbaMdhI lekhameM prakaTa kiyA gayA hai| ___3 paM0 vAmadeva bhI, apane 'bhAvasaMgraha' meM, darzanika zrAvaka arthAt pahalI pratimAdhArakake liye rAtribhojanakA tyAga Avazyaka batalAte haiM yayAH darzanikaH prakurvIta rAtribhojanavarjanam / 4 paM0 AzAdharajIkA bhI mata chaThI pratimAke vipayameM 'divAmaithunatyAga' kA hai| unhoMne apane sAgAradharmAmRtameM rAtribhojanake tyAgakA vidhAna pAkSika zrAvakase prAraMbha kiyA hai aura use kramase bar3hAyA hai| pAkSika zrAvakase sAmAnyatayA bhojanakA-annakA-tyAga karAkara darzanika zrAvakake tyAgameM kucha vizeSatA kI hai usake liye dinake prathama muhUrta aura antima muhUrtameM bhI bhojanakA niSedha kiyA hai, aura sAtha hI, roganivRtti tathA svAsthyarakSAke liye rAtriko jalaphala-ghRta-dugvAdikakA sevana bhI dUpita ThaharAyA hai-aura antameM phira vratika zrAvakase cAroM prakArake bhojanakA sadAke liye tyAga karAkara isa rAtribhojanake kathanako pUrA kiyA hai| 5 zrIcAmuMDarAya bhI isI prakArake vidvAnoM meM hue haiN| unhoMne bhI cAritrasArameM chaThI pratimA 'divAmaithunatyAga' sthApita kI hai| aura isaliye ve dUsarI pratimAmeM hI pUrI taurase rAtribhojanake tyAgakA. vidhAna karate haiN.| unake ve vidhivAkya Upara uddhRta kiye jA cuke haiN|
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAcAryoMkA zAsanabheda ___ ye to hue prathama prakArake vidvAnoMke udAharaNa, aba dUsare prakArake vidvAnoMke bhI kucha udAharaNa, lIjiye: 6 svAmIsamantabhadrAcAryane, ratnakaraMDakameM 'rAtribhojanavirati' ko chaThI pratimA batalAyA hai, aura usase pahale graMthabharameM kahIM bhI rAtribhojanake tyAgakA vidhAna nahIM kiyA hai| ve cAroM prakArake AhArakA isI pratimAmeM tyAga karAte haiM / yathAH-- annaM pAnaM khAdya leAM nAnAti yo vibhAvaryAm / sa ca rAtribhuktivirataH stvessvnukmpmaanmnaaH|| 7 brahmanemidattane bhI apane dharmopadezapIyUSavarSa ' nAmake zrAvakAcArameM, samantabhadrake sadRza 'rAtribhojanavirati' ko hI chaThI pratimA karAra diyA hai aura usI tarahapara cAroM prakArake AhArakA usameM tyAga karAyA hai / yathA:-- annaM pAnaM tathA khAdyaM lehya rAtrau hi srvdaa| - naiva suMkte pavitrAtmA sa SaSThaH zrAvako mataH // . paraMtu nemidattane isase pahale bhI apane graMthameM rAtribhojanakA kucha tyAga karAyA hai| likhA hai ki 'rAtrimeM yadi sAmAnyatayA jala, tAmbUla aura auSadhakA grahaNa karate ho to karo parantu phalAdikako grahaNa na karanA cAhiye' aura isake samarthanameM eka prAkRta vAkya bhI diyA hai / yathAH-- "sAmAnyato nizAyAM ca jalaM tAmbUlamauSadhaM / ', gRhanti caiva gRhNantu naiva grAhya phalAdikaM // yaduktaM / tambolo sahu jalamuivi, jo aMthavie sari / bhoggAsaNi phala ahilasai, te kiu daMsaNu dUri / / "
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ | aNuvrata aura rAtribhojanavirati kavirAjamalla bhI isI prakArake vidvAnoMmeM hue haiN| unhoMne 'lATIsaMhitA' nAmaka apane zrAvakAcArameM 'rAtribhojanavirati' ko chaThI pratimA karAra dekara, yadyapi rAtribhojanakA sarvAgatyAga usImeM karAyA hai parantu pahalI pratimAmeM bhI usake ekadeza tyAgakA vidhAna kiyA haijise Apa 'digmAtra' tyAga vatalAte hai--aura likhA hai ki 'pahalI pratimAmeM rAtriko annamAtrAdi sthUla bhojanakA niSedha hai kintu jalAdikake pIne aura tAmbUlAdikake khAnekA niSedha nahIM hai| inakA tathA auSadhAdikake lenekA sarvathA niSedha chaThI pratimAmeM hotA hai|' yathAH-- nanu rAtribhuktityAgo nAtroddezyastvayA kacit / paSThasaMjJikavikhyAtapratimAyAmAste yataH / / 41 // satyaM sarvAtmanA tatra nizAbhojanavarjana / hetoH kiMvatra digmAtraM siddhaM svAnubhavAgamAt // 42 // asti kazcidvizeSotra svalpAbhAso'rthato mahAn / sAticArotra digmAtre tatrAtIcAravarjitaH // 43 // niSiddhamannamAtrAdisthUlabhojyaM vrate dRshH| na niSiddhaM jalAyatra tAmbUlAdyapi vA nizi // 44 // tatra tAmbUlatoyAdi niSiddhaM yAvadaMjasA / prANAntepi na bhoktavyamaupadhAdi manIpiNA // 45 // -dvitIyaH srgH| vIranandI AcAryakA zrAvakAcAra-vipayaka koI graMtha mujhe upalabdha nahIM huaa| parantu cUMki Apane, rAtribhojanake tyAgameM, sirpha annakI nivRttise hI chaThe aNuvratakA honA sUcita kiyA hai isaliye Apa isa - dvitIyavargake hI vidvAn mAlUma hote haiM aura saMbhavataH yahI vajaha hai ki.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 jainAcAryoMkA zAsanabheda Apake aura cAmuMDarAyake chaThe aNuvratake svarUpakathanameM paraspara bheda 'pAyA jAtA hai| yadi aisA nahIM hai-arthAt, vIranandI prathama vargaka vidvAnoMmeM zAmila haiM to kahanA hogA ki Apake uparyulikhita padyameM 'annAt ' pada upalakSaNa hai aura isaliye usakI nivRttise chaThe aNuvratameM rAtrike samaya anna, pAna khAdyAdika sabhI prakArake AhArakA tyAga karAyA gayA hai| aisI hAlatameM phira mahAvrata aura aNuvratake tyAgameM koI vizeSatA nahIM rhegii| paraMtu vizeSatA raho athavA mata raho, aura vIranandI prathama vargake vidvAn hoM athavA dUsare vargake, para isameM sandeha nahIM ki Uparake ina saba avataraNoMse rAtribhojana-viSayaka AcA-au~kA zAsanabheda bahuta kucha vyakta ho jAtA hai aura sAtha hI chaThI pratimAkA nAma aura svarUpasaMbandhI kucha matabheda bhI 'pAThakoMke sAmane A jAtA hai / astu / ___ aba maiM phira apane usI chaThe aNuvratapara AtA hU~, aura dekhatA hU~ ki usakA kathana kitanA purAnA hai gha-vikramakI 10 vIM zatAbdIke vidvAn zrIdevasena AcArya, apane 'darzanasAra' nAmaka graMthameM, kumArasena nAmake eka munike dvArA vikramarAjAkI mRtyuse 753 varSavAda kASThAsaMghakI utpattikA varNana karate hue, likhate haiM ki kumArasenane chaThe aNuvratakA (chaThaM ca aNuvvadaM .NAma) vidhAna kiyA hai| isase mAlUma hotA hai ki rAtribhojanatyAga * nAmakA chaThA aNuvrata Ajase bArahasau varSase bhI adhika samaya pahale mAnA jAtA thaa| paraMtu isa kathanase. kisIko yaha nahIM samajha lenA cAhiye ki kumArasena nAmake AcAryane hI isa aNuvratakI IjAda kI hai-unhoMne hI sabase pahale isakA upadeza diyA hai / aisA nahIM hai| .
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata aura rAtribhojanavirati unase pahale bhI kucha AcAryodvArA yaha aNuvrata mAnA jAtA thA; jaisA ki, isa lekhameM, isake bAda hI dikhalAyA jAyagA aura isaliye kumArasenake dvArA isa vratake vidhAnakA sirpha itanA hI Azaya lenA cAhiye ki unhoMne ise apane siddhAntoMmeM svIkAra kiyA thaa| ha-zrIpUjyapAda svAmIne, apane ' sarvArthasiddhi' nAmaka graMthake sAtaveM adhyAyameM, prathama sUtrakI vyAkhyA karate hue, 'rAtribhojanaviramaNa' nAmake chaThe aNuvratakA ullekha isa prakArase kiyA hai: "nanu ca paSThamaNuvratamasti rAtribhojanaviramaNaM tadihopasaM-- khyAtavyaM / na bhAvanAsvantarbhAvAt / ahiMsAvatabhAvanA hi vkssyte| tatra AlokitapAnabhojanabhAvanA kAryeti / " ___ isase mAlUma hotA hai ki zrIpUjyapAdake samayameM, jinakA astitvakAla vikramakI chaThI zatAbdIkA prAyaH pUrvArdha* mAnA jAtA hai, rAtri-. bhojanaviramaNa nAmakA chaThA aNuvrata pracalita thaa| parantu cUMki umAsvAti AcAryane tatvArthasUtrameM isa chaThe aNuvratakA vidhAna nahIM kiyA isaliye, AcArya pUjyapAdane apane prathameM isakA eka vikalpa uThAkara arthAt, yaha prazna khar3A karake ki 'jaba rAtribhojanaviramaNa nAmakA chaThA aNuvrata bhI hai taba yahA~ vratoMke pratipAdaka isa sUtrameM usakA bhI sammelana aura parigaNana __ * devasenAcAryane 'darzanasAra' graMyameM likhA hai ki zrIpUjyapAdake ziSya vajranandIke dvArA vi0 saM0 526 meM drAvisaMghakI utpatti huI hai| pUjyapAdasvAmI gaMgarAjA 'duvinIta, ke samayameM hue haiN| durvinIta rAjA unakA ziSya thA, jisakA rAjyakAla I0 san 482 se 522 taka kahA jAtA hai| isase pUjyapAdakA rakta samaya prAyaH ThIka mAlUma hotA hai /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 jainAcAryoMkA zAsanabheda honA cAhiye thA'. uttarameM batalAyA hai ki 'isa vratakA ahiMsAvratakI AlokitapAnabhojana nAmakI bhAvanAmeM aMtarbhAva hai' isaliye -yahA~ pRthaka rUpase kahane aura ginanekI jarUrata nahIM huii| aura isa tarahapara ukta praznake uttarakI bharapAI karake sUtrakI anupapatti athavA truTikA parihAra kiyA hai / yadyapi isa kathanase AcAryamahodayakA 'chaThe aNuvratake viSayameM koI viruddha mata mAlUma nahIM hotA-balki kathana zailIse unakI isa viSayameM prAyaH anukUlatA hI pAI jAtI hai to bhI prAyaH mUla graMthake anurodhAdise usa samaya unhoMne ukta prakArakA uttara denA hI ucita samajhA aisA jAna par3atA hai / akalaMkadevane bhI, apane rAjacArtikameM pUjyapAdake vAkyoMkA prAyaH anusaraNa aura uddharaNa karate hue, rAtribhojanaviratiko chaThA aNuvrata prakaTa kiyA hai (tadapi SaSThamaNuvrataM) aura usake viSayameM ve hI vikalpa uThAkara use AlokitapAnabhojana nAmakI bhAvanAmeM antarbhUta kiyA. hai * / sAtha hI, AlokitapAnabhojanameM pradIpAdike vikalpoMko uThAkara aura nAnAraMbhadoSAdikake dvArA unakA samAdhAna karake kucha vizeSa kathana bhI kiyA hai| parantu vastutaH rAtribhojanavirati nAmake chaThe aNuvratakA AlokitapAnabhojana nAmakI bhAvanAmeM antarbhAva hotA hai yA nahIM, yaha bAta abhI vicAraNIya hai| aura isake liye sabase pahale hameM ahiMsANuvratakA svarUpa dekhanA cAhiye / arthAt , yaha mAlUma karanA cAhiye ki ahiMsANuvratake dhArakake vAste kitanI aura kisaprakArakI hiMsAke tyAgakA vidhAna kiyA gayA hai| yadi ahiMsA aNuvatake svarUpameMahiMsA mahAvratake svarUpameM nahIM-rAtribhojanakA tyAga niyamase * yathAH syAnmatamiha rAtribhojanaviratyupasaMkhyAnaM kartavyaM tadapi SaSThamaNuvratamiti / tanna / kiM kAraNaM bhAvanAntarbhAvAt / / / : ... rAjavArtikam /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata aura rAtribhojanavirati AjAtA hai taba to usakI bhAvanAmeM bhI usakA samAveza ho sakatA hai aura yadi mUla ahiMsA aNuvratake svarUpameM hI rAtribhojanakA tyAga nahIM banatA-lAjamI nahIM AtA-taba phira usakI bhAvanAmeM hI usakA samAveza kaise ho sakatA hai| kyoMki bhAvanAe~ vratoMkI sthiratAke liye kahI gaI haiN| jo bAta mUlameM hI nahIM usakI phira sthiratA hI kyA kI jA sakatI hai ? ataH sabase pahale hameM ahiMsANuvratake svarUpako sAmane rakhanA cAhiye aura taba usaparase vicAra karanA cAhiye ki usakI AlokitapAnabhojana ( dekhakara khAnApInA) nAmakI bhAvanAmeM rAtribhojanaviratikA antarbhAva hotA hai yA nahIM / ahiMsANuvratakA svarUpa svAmIsamaMtabhadrAcAryane isaprakAra batalAyA hai. saMkalpAtkRtakAritamananAyogatrayasya crstvaan| . na hinasti yattadAhuH sthUlavadhAdviramaNaM nipuNAH // . __isa svarUpameM aNuvratIke liye sthUlarUpase trasajIvoMkI sirpha saMkalpI hiMsAke tyAgakA vidhAna kiyA gayA hai / AraMbhI* aura virodhI hiMsAkA vaha prAyaH tyAgI nahIM hotaa| zrIhemacaMdAcArya bhI apane yogazAstrameM 'nirAgastrasajaMtUnAM hiMsAM saMkalpatastyajet' isa vAkyake dvArA saMkalpase niraparAdhI trasa jIvoMkI hiMsAke tyAgakA vidhAna karate haiN| rAtribhojanameM dinakI apekSA hiMsAkI adhika saMbhAvanA .jarUra hai parantu vaha ukta saMkalpI hiMsA nahIM hotI jisake tyAgakA vratI zrAvakake liye. niyaMma kiyA gayA hai aura * . * gRhavAsasevanarato mNdkssaayprvrtitaarNbhH| . AraMbhajAM sa hiMsAM zaknoti na rakSituM niyatam // 6-7 // ... . . . . . . ... -upAsakAcAre, amitgtiH||
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ i ra jainAcAryoMkA zAsanabheda isaliye ahiMsANuvrata kI pratijJAmeM rAtribhojanakA tyAga nahIM AtA / usake liye judA hI niyamAdika karanekI jarUrata hotI hai / isI liye gRhasthoM ko rAtribhojanake tyAgakA pRthak upadeza diyA gayA hai| kucha AcAryAMne ahiMsANutratake vAda, kuchane pA~coM aNuvratoMke bAda, kuTane bhogopabhogaparimANa nAmake guNavratameM aura kuchane aNutratoM ke kathanase bhI pahale isakA varNana kiyA hai / aura aneka AcAryoMne spaSTa taurapara ise chaThA aNuvrata hI karAra diyA hai jaisA ki Upara dikhalAyA gayA hai / ataH yaha eka pRthak vrata jAna par3atA hai aura rakta AlokitapAnabhojana nAmakI bhAtranAmeM isakA antarbhAva nahIM hotaa| hA~, mahAvratiyoMke tyAgakI dRSTise, jisameM saba prakArakI hiMsAko chor3A jAtA hai aura gocarIke bhI kucha vizeSa niyama haiM, AlokitapAnabhojana nAmakI bhAvanA meM rAtribhojanake tyAgakA samAveza jarUra ho sakatA hai / aura saMbhavataH isIpara lakSya rakhate hue zrIpUjyapAda aura akalaMkadevane apane apane graMthoMmeM ukta prakArake uttarakA vidhAna kiyA jAna par3atA hai / aisA mAlUma hotA hai ki vikalpako uThAkara usakA uttara dete samaya unakI dRSTi ahiMsANutratake svarUpapara nahIM pahu~cI -unake sAmane usa samaya ahiMsA mahAtratake svarUpakA nakzA aura muniyoMke caritrakA citra hI rahA hai, aura isa liye, unhoMne usIke dhyAnameM rAtribhojanaviramaNa nAmake chaThe aNuvratako ahiMsAvratakI AlokitapAnabhojana nAmakI bhAvanA meM antarbhUta kara diyA hai / merA yaha khayAla aura bhI dRDha hotA hai jaba maiM rAjavArtikameM una vizeSa vikalpoMke uttara- pratyuttaroMko dekhatA hU~ jo AlokitapAnabhojanake sambandhameM uThAe gaye haiM; ve saba muniyoMse hI sambaMdha rakhate haiM / jaise ki, dIpAdikake prakAzameM dekhabhAlakara rAtriko bhojanapAnakaranemeM jo AraMbha dopa hotA hai use yadi parakRtapradIpAdi hetuse haTAyA bhI jAya to bhI bhojanake
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata aura rAtribhojanavirati / vAste muniyoMkA rAtriko vihArAdika nahIM bana sakatA, kyoMki AcArazAstrakA aisA upadeza hai: "jJAnA''dityasveMdriyaprakAzaparIkSitamArgeNa / mAtrapUrvA pekSI dezakAle paryavya yatiH bhikSAM zuddhAmupAdIyate ityaacaaropdeshH|" __ AcArazAstrakI yaha vidhi rAtriko nahIM bana sakatI-isake liye Aditya (sUrya) ke prakAzakI khAsa jarUrata hai| ataH parakRtapradIpAdike kAraNa AraMbhadopa na hote hue bhI, vihArAdika na bana sakanese, muniyoMke rAtriko bhojana nahIM bntaa| isI tarahapara Age aura bhI, dinako bhojana lAkara use rAtriko khAne Adike vikalpa uThAe gaye haiM aura unakA phira muniyoMke sambandhameM hI parihAra kiyA gayA hai, jina sabase yaha bilakula spaSTa ho jAtA hai ki munidharmako lakSya karake hI rAtribhojanaviramaNakA AlokitapAnabhojana nAmakI bhAvanAmeM antarbhAva kiyA gayA hai| zrAvakadharma athavA ukta chaThe aNuvratako lakSya karake nhiiN| vAstavameM hiMsAdika vratoMkI pA~ca pA~ca bhAvanAe~ bhI prAyaH muniyoMko-mahAvratiyoMko---lakSya karake hI kahI gaI . haiM; jaisA ki zAstroMmeM diye hue IryAsamiti, bhaikSyazuddhi, zUnyAgArAvAsa Adi unake nAmoM tathA svarUpase prakaTa hai aura jinake viSayameM yahA~ vizeSa likhanekI jarUrata nahIM hai| mahAvratoMkI asthiratAmeM muniyoMke eka bhI uttaraguNa nahIM bana sakatA, ataH vratoMkI sthiratA saMpAdana karaneke liye hI muniyoM ke vAste ina saba bhAvanAoMkA khAsa taurase vidhAna kiyA gayA hai, jaisA ki 'zlokavArtika' meM zrIvidyAnaMda AcAryake nimna vAkyase prakaTa hai
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 jainAcAryoMkA zAsanabheda tatsthairyArtha vidhAtavyA bhAvanA paMca paMca tu / tadasthairya yatInAM hi saMbhAvyo nottaro guNaH / aNuvratI zrAvakake liye ina bhAvanAoMmeMse AlokitapAnabhojana nAmakI bhAvanAkA prAyaH itanA hI Azaya ho sakatA hai ki, moTe rUpase acchI taraha dekha bhAlakara bhojanapAna kiyA jAya--vaise hI vinA dekhe bhAle andhere AdimeM anApazanApa bhojana na kiyA jAya / isase adhika, rAtribhojanake tyAgakA artha usase nahIM liyA jA sktaa| usake liye judA pratijJA karanI hotI hai| yaha bhAvanA hai, ise vrata athavA pratijJA nahIM kaha sakate / vrata kahate haiM 'abhisaMdhikRta niyama' ko-arthAta , yaha kAma mujhe karanA hai athavA yaha kAma meM nahIM karU~gA, isa prakArake niyamavizeSako; aura bhAvanA nAma hai 'punaH punaH saMcintana aura samIhana' kaa| AlokitapAnabhojana nAmakI bhAvanAmeM isa prakArakA cintana aura samIhana kiyA jAtA hai ki 'mere ahiMsAvratakI zuddhike liye dekha bhAlakara bhojana huA kare / ' isase pAThaka samajha sakate haiM ki yaha cintana aura samIhana kahA~ taka usa rAtribhojanavirati nAmake vrata athavA aNuvratakI koTimeM AtA hai, jisameM isa prakArakA niyama kiyA jAtA hai ki maiM rAtriko amuka amuka prakArake AhArakA sevana nahIM karU~gA / astu; yahA~ maiM apane pAThakoMparaM itanA aura prakaTa kiye detA hUM ki zrIvidyAnaMda AcAryane, apane 'zlokavArtika' ke isI prakaraNameM, chaThe aNuvratakA ullekha nahIM kiyA hai| balki rAtribhojanaviratiko ahiMsAdika pA~coM vratoMke anantara hI astitva rakhanevAlA eka pRthaka vrata sUcita karate hue use ukta prakArake praznoM tathA vikalpoMke sAtha, AlokitapAnabhojana nAmakI bhAvanAmeM aMtarbhUta kiyA hai / jaisA ki unake nimna vAkyoMse prakaTa hai:
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvata aura rAtribhojanavirati "nanu paMcasu vrateSvanaMtarbhAvAdiha rAtribhojanaviratyupasaMkhyAmiti cenna, bhAvanAntarbhAvAt / tatrAnirdezAdayukto'ntarbhAva iti cenna, AlokitapAnabhojanasya vacanAt / " ___ isase mAluma hotA hai ki vidyAnanda AcAryakI dRSTi zrIpUjyapAda aura akalaMkadevakI usa sadoSa ukti para pahuMcI hai, jisake dvArA unhoMne ukta chaThe aNuvratako AlokitapAnabhojana nAmakI bhAvanAmeM aMtarbhUta kiyA thA; aura isa liye unhoMne usakA uparyukta prakArase saMzodhana karake kathanake pUrvApara saMbaMdhako eka prakArase ThIka kiyA hai| vAstavameM vArtikakAroMkA kAma bhI prAyaH yahI hotA hai / ve, apanI samajha aura zaktike anusAra, ukta, anukta, aura durukta tInoM prakArake arthokI cintA, vicAraNA aura abhivyakti kiyA karate haiN| uktAryoMmeM jo upayogI aura ThIka hote haiM unakA saMgraha karate haiM, zepako chor3ate haiM; anuktAoMko apanI orase milAte haiM aura duruktArthIkA saMzodhana karate hai-jaisA ki zrIhemacaMdrAcArya-pratipAdita 'vArtika' ke nimna lakSaNase prakaTa hai: "uktAnuktaduruktArthacintAkAri tu vArtikam / " akalaMkadeva bhI vArtikakAra hue haiN| unhoMne bhI apane rAjavAtikameM aisA kiyA hai| parantu unakI dRSTi pUjyapAdakI ukta sadoSa ukti para nahIM pahuMcI, aisA mAluma hotA hai / athavA kucha pahu~cI bhI hai, yadi unake 'tadapi paSThamaNuvrataM' isa vAkyakA 'vaha (rAtribhojanavirati) bhI chaThA aNuvrata hai' aisA artha na karake 'vaha chaThA aNuvrata bhI hai' -yaha artha kiyA jAya / aisI hAlatameM kahA jAyagA ki unhoMne pUjyapAdakI usa duruktikA sirpha AMzika saMzodhana kiyA hai| kyoMki chaThe
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAcAryAMkA zAsanabheda a meM usakI bhojanavirati hetu prayukta unake nahIM kI gayameM aNuvratakA ullekha karake unhoMne phira AlokitapAnabhojana nAmakI, bhAvanAmeM usakI usI tarahaM siddhi nahIM kI jisa taraha ki mahAvatioMkI dRSTise rAtribhojanavirati nAmake vratakI kI hai| aura mahAvratiyoMkI dRSTise jo AraMbhadopAdika hetu prayukta kiye gaye haiM unakI aNuvratI gRhasthoMke sambandhameM anupapatti hai-ve unake nahIM banateisaliye unase ukta viSayakI koI siddhi nahIM hotii| merI rAyameM zrAvakoMke chaThe aNuvratakI, AlokitapAnabhojana nAmakI bhAvanAmeM koI siddhi nahIM banatI; jaisA ki Upara kucha vizeSa rUpase dikhalAyA gayA hai| isa saMpUrNakathanase yaha bAta bhale prakAra samajhameM AsakatI hai ki 'rAtribhojanavirati' nAmakA vrata eka svataMtra vrata hai / usake dhAraNa aura. pAlanakA upadeza muni aura zrAvaka donoMko diyA jAtA hai--donoMse usakA niyama karAyA jAtA hai-vaha aNuvratarUpa bhI hai aura mahAvratarUpa bhI / mahAvratoMmeM bhale hI usakI gaNanA na ho-vaha chaThe aNuvratake sadRza chaThA mahAvrata na mAnA jAtA ho-aura cAhe muniyoM ke mUlaguNoMmeM bhI usakA nAma na ho paraMtu isameM saMdeha nahIM ki usakA astitva paMcamahAvratoMke anaMtara hI mAnA jAtA hai aura unake sAtha hI mUlaguNake taurapara usake anuSThAnakA pRthak rUpase vidhAna kiyA jAtA hai, jaisA ki isa lekhake zurUmeM uddhRta kiye hue 'AcAsArake' vAkya aura 'mUlAcAra ke nimnavAkyase bhI prakaTa hai: "tesiM ceva vadANaM rakkhahaM raadibhoynnvirttii|" aisI hAlatameM rAtribhojanaviratiko yadi chaThA mahAvrata mAna liyA jAya athavA mahAvrata na mAnakara usake dvArA muniyoMke mUlaguNoMmeM ekakI
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata aura.rAtribhojanavirati vRddhi kI jAyace 28 ke sthAnameM 29 svIkAra kiye jAyeM-to isameM jainadharmake mUla siddhAntoMse koI virodha nahIM AtA / mUlottara guNa hamezA eka hI prakArake aura ekahI saMkhyAmeM nahIM rahA krte| ve samayakI AvazyakatAoM, dezakAlakI paristhitiyoM aura pratipAyoM (ziSyoM) kI yogyatA Adike anusAra barAbara badalA karate haiM unameM pheraphArakI jarUrata huA karatI hai / mahAvIra bhagavAnase pahale ajitanAtha tIrthaMkaraparyaMta vrata eka thA, kyoMki vAIsa tIrthaMkaroMne 'sAmAyika' cAritrakA upadeza diyA hai, 'chedopasthApanA' cAritrakA nhiiN| chedopasthApanAkA upadeza zrIpabhadeva aura mahAvIra bhagavAnane diyA hai; jaisA ki zrIvaTTakerAcAryake nimna vAkyase prakaTa hai:*bAvIsaM tityayarA sAmAiyaM saMjamaM uvdisNti| chedovahAvaNiyaM puna bhayavaM usaho ya vIro ya // 7-32 // -muulaacaar| sAmAyika cAritrakI apekSA vrata eka hotA hai, jise ahiMsAvata athavA sarvasAvadyatyAgavata kahanA cAhiye / vahI vrata chedopasthApanA cAritrakI apekSA paMca prakArakA arthAt ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya, aura aparigraha rUpase varNana kiyA gayA hai; jaisA ki zrIpUjyapAda AcAryake nimna vAkyase prakaTa hai: "sarvasAvadhanivRttilakSaNasAmAyikApekSayA ekaM vrataM, tadeva chedopasthApanApekSayA paMcavidhamihocyate / " -srvaarthsiddhi| * yaha gAthA zvetAmbaroMkI 'Avazyakaniyukti meM bhI, jise bhadrabAhu zrutakevalIkI banAI huI kahA jAtA hai, naM0 1246 para, sAdhAraNase pATha bhedake sAtha, pAI jAtI hai|
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAcAryAkA zAsanabheda __ isase spaSTa hai ki jaba mahAvIra bhagavAnase pahale ajitanAtha tIrdhakaraparyaMta vratoMmeM satyavratAdikakI kalpanA nahIM thI, avibhaktarUpase eka ahiMsAvata mAnA jAtA thA-sirpha ahiMsAko dharma aura hiMsAko pApa ginA jAtA thA-tava usa vakta muniyoMke ye ahAIsa mUla guNa bhI nahIM the aura na zrAvakoMke vartamAna bAraha vrata bana sakate haiM-unakI saMkhyA bhI kucha aura hI thii| yaha saba bhedakalpanA mahAvIra bhagavAnake samayase huI hai / saMbhava hai ki mahAvIra bhagavAnako apane samayameM muniyoMko rAtribhojanake tyAgakI pRthakarUpase upadeza denekI jarUrata na par3I ho, usa vakta AlokitapAnabhojana nAmakI bhAvanA Adise hI kAma cala jAtA ho aura yaha jarUrata pIcheke kucha AcAyA~ko dvAdazavarSIya duSkAlake samayase paidA huI ho, jaba ki bahutase muni rAtriko bhojana karane lage the aura zAyada 'parakRtapradIpa' aura 'divAnIta' Adi hetuoMse apane pakSakA samarthana kiyA karate the| aura isa liye duradarzI AcAryoMne usa vakta muniyoMke liye mahAvratoMke sAtha-unake anantara hI-rAtribhojanaviratikA eka pRthaka vratarUpase vidhAna karanA Avazyaka samajhA / vahI vidhAna abataka calA AtA hai| aisI hI hAlata chaThe aNuvratakI jAna par3atI hai| use bhI kisI samayake AcAryoMne jarUrI samajha kara usakA vidhAna kiyA hai| parantu 1 bhojana hama dIpakake prakAzameM acchI tarahase dekha bhAlakara karate haiM, aura dIpakako dUsarene svayaM jalAyA hai isaliye hameM usakA AraMbhAdika doSa bhI nahIM lgtaa| . 2 bhojanake liye rAtriko vihAra karane AdikA jo doSa AtA thA so ThIka, parantu hama dinameM vidhipUrvaka gocarIke dvArA bhojana le Ate haiM aura rAtriko parakRta pradIpake prakAzameM acchI taraha dekha bhAlakara khA lete haiM, isaliye hameM koI doSa nahIM lgtaa|
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvata aura rAtribhojanavirati 39 ina saba vidhi-vidhAnoMkA jainasiddhAntoM athavA mahAvIra bhagavAnake zAsana ke sAtha koI virodha nahIM hai-sabakA Azaya aura uddezya sAvadha koko chur3AnekA hai-yaha nahIM kahA jA sakatA ki amuka AcAryane chaThe aNuvratakA vidhAna karake athavA muniyoMke liye pRthakarUpale eka naye pratakI IjAda karake mahAvIra bhagavAnakI AjJAkA ulaMbana kiyA athavA unmArga phailAyA hai / aisA kahanA bhUla hogaa| mahAvIra bhagapAnane lAvadhakamAke tyAgakA eka nusakhA (opadhikalpa ) vatalAyA thA, jo usa samaya unake ziSyoMkI prakRtike bahuta anukUla thaa| unake isa batalAnekA yaha Azaya nahIM thA ki dUsare samayoMmeM-ziSyoMkI prakRti badala jAnapara bhI-~-usameM kucha pheraphAra na kiyA jAya / isIliye usameM aviroSadRSTile pheraphAra kiyA gayA hai aura aba bhI usI dRSTile liyA jA sakatA hai| Aja yadi koI mahAtmA, vartamAna dezakAlakI paristhitiyoM aura AvazyakatAoM ke anusAra aNuvratoMkI saMkhyAmeM eka naye vratakI vRddhi karanA cAhe-arthAt , (udAharaNake taura para, 'svadezavastulyavahAra' nAmakA sAtavA~ aNuvata sthApita kare, to vaha khuzIle aisA kara sakatA hai| usameM bhI koI Apatti kiye jAnekI jarUrata nahIM hai| kyoMki ahiMsAvatakI rakSAke liya ('ahiMsAvatarakSArtha' iti sAmadevaH) athavA pA~coM pratoMkI rakSAke liye (tasiM ceva vadANaM rakkhI' iti baDhakaraH) jisa prakAra rAtribhojanavirati 'kA vidhAna kiyA gayA hai usI prakAra aparipraha-parimitaparigraha-takI rakSAke liye athavA ahiMsAdika pA~coM hI vratoMkI rakSApha liye 'khadezavastunyavahAra ' nAmakA vrata badbhutahI upayogI jAna par3atA hai| Ajakala isakI bar3I jarUrata bhI hai-videzI vastuoM ke prabala pracArake kAraNa manuSyoMkA nArko dama hai, unameM itanI jarUrateM bar3ha gaI haiM aura itanI vilAsapriyatA
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAcAryokA zAsanabheda chAgaI hai ki una sabake cakkarameM par3akara unheM dharmakarmakI prAyaH kucha bhI nahIM suujhtii| aura isaliye dharmakarmakA saba vidhi vidhAna pustakoMmeM hI rakkhA raha jAtA hai unheM apanI kRtrima AvazyakatAoMko pUrA karanese hI phursata nahIM milatI / ina saba ApattiyoMse vacaneke liye 'svadezavastuvyavahAra' nAmakA vrata eka amogha zAstrakA kAma degaa| aise mahAn upayogI vratakA vidhAna kabhI mahAvIra bhagavAnake zAsanake viruddha nahIM ho sakatA aura na vaha jainasiddhAntoMke hI viruddha kahA jA sakatA hai / astu / yahA~, zvetAmbara AcAryokA dRSTise, maiM sirpha itanA aura batalAnA cAhatA hU~ ki unhoMne rAtribhojanaviratiko chaThA aNuvrata to nahIM mAnA, parantu sAdhuke 27 mUlaguNoMmeM use paMcamahAvratoke bAda chaThA vrata jabara mAnA hai / zrAvakoMke liye zrIhemacandrAcAryane rAtribhojanake tyAgakA vidhAna ' bhogopabhogaparimANa' nAmake dUsare guNavatameM kiyA hai| parantu zrAvakaprajJAptike kartA AcAryakA ukta guNavratameM vaisA koI vidhAna nahIM hai| usake TIkAkAra zrIharibhadrasUri bhI vahA~ rAtribhojanake tyAgakA koI ullekha nahIM karate / unhoMne 'vRddhasampradAya' rUpase jo prAkRta gagha apanI TIkAmeM uddhRta kiyA hai usameM bhI rAtribhojanake tyAgakI koI vidhi nahIM hai / zvetAmbarasampradAyakA mukhya pranya upAsakadazAMgasUtra bhI isa viSayameM mauna hai-vaha ukta guNavatakA varNana karate hue rAtribhojanake tyAgakA kucha bhI ullekha nahIM karatA / ina sava vAtoMse aisA mAlUma hotA hai ki unake yahA~ 'bhogopabhogaparimANa' nAmake guNavratameM rAtribhojanake tyAgakA koI khAsa niyama nahIM hai / anyathA, zrAvakaprajJaptike kartA yA kamase kama usake TIkAkAra usakA vahA~ ullekha jarUra karate / sambhava hai ki isa viSayameM ukta sampradAyake
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41 guNayata aura zikSAmata aura bhI matabheda ho jo abhItaka apaneko mAlUma nahIM AcAryomeM __ isa taraha AcAryoke zAsanabheda-hArase yaha aNuvratoMkI saMkhyA AdikA puncha vivecana kiyA gayA hai / aNuvratoMke svarUpa-viSayaka vizeSa bhedako ri kitI samaya dikhalAnekA yatna kiyA jaaygaa.| guNavrata aura zikSAvrata sainadharmameM, aNunoMka pazcAt , zrAvakake bAraha vratoMmeM tIna guNoM aura cAra zikSAmatoMkA vidhAna pAyA jAtA hai / ina sAtoM vratoMko sapta zIlavata bhI kahate haiN| guNavataoNse abhiprAya una vratoMkA hai jo maNugaloMka guNArtha arthAt upakArake liye niyata kiye gaye haiM-bhAvanAmRta haiM-apavA jinake dvArA aNuvratoMkI vRddhi tathA puSTi hotI hai| aura zikSAmatA unheM kahate hai jinakA mukhya prayojana zikSA arthAt abhyAsa hai-jI zikSA sthAnaka tathA abhyAsake viSaya hai-athavA zikSAzI-vidyopAdAnakI-jinameM pradhAnatA hai aura jo viziSTa zrutamAnabhAvanAptI pariNatidvArA nirvAha kiye jAneke yogya hote haiM / inameM guNagrata prAyaH yAvajIvika kahalAte haiM; arthAt , unake dhAraNakA niyama prAyaH jIvanabharake liye hotA hai-ve pratisamaya pAlana kiye jAte haiM aura zikSAvata yAvajIvika na hokara pratidina tathA niyata divasAdikake vibhAgase abhyasanIya hote haiM-unakA abhyAsa pratisamaya nahIM huA karatA, unheM parimitakAlabhAvita samajhanA cAhiye / yahI saba ina donoM
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ kara jainAcAryoMkA zAsanabheda prakArake vratoMmeM paraspara ullekhayogya bheda pAyA jAtA hai * / yadyapi ina donoM jAtike vratoMkI saMkhyAmeM koI Apatti mAlUma nahIM hotI-prAyaH sabhI AcAryoMne, jinhoMne guNavrata aura zikSAvratakA vidhAna kiyA hai, guNavratoMkI saMkhyA tIna aura zikSAvratoMkI saMkhyA cAra vatalAI hai-to bhI inake bheda tathA svarUpAdikake pratipAdanameM kucha AcAryoMke paraspara mata-bheda haiN| usI mata-bhedako sthUlarUpase dikhalAnekA yahA~para yatna kiyA jAtA hai: * yathAH1-anuvRMhaNAguNAnAmAkhyAnti guNavratAnyAH / iti svaamismntbhdrH| 2-"guNArthamaNuvratAnAmupakArArthavrataM guNavataM / zikSAyai abhyAsAya vrataM dezAvakAzikAdInAM pratidivasAbhyasanIyatvAt / ataeva guNavratAdasya bhedaH / guNavataM hi prAyo yaavjiivikmaahuH| athavA zikSAvidyopAdAnaM zikSApradhAnaM vrataM zikSAvrataM dezAvakAzikAdeviziSTazrutajJAnabhAvanApariNatatvenaiva nirvAhyatvAt / " "zikSApratatvaM cAsya zikSApradhAnatvAt parimitakAlaM bhavitvAcca / " . -ityAzAdharaH, svasAgaradharmAmRtaTIkAyAM / 3-"aNuvratAnAM paripAlanAya bhAvanAbhUtAni guNavratAni / " "zikSApadAni ca zikSAvatAni vA tatra zikSA abhyAsaH sa ca cAritranivandhanaviziSTakriyAkalApaviSayastasya padAni sthAnAni tadviSayAni vA vratAni shikssaavrtaani|" -iti zrAvakaprajJaptiTIkAyAM, hribhdrH| 4-"zIlaM ca guNazikSAvrataM / tatra guNavratAni aNuvratAnAM bhAvanAbhUtAni / yathANuvratAni tathA guNavratAnyapi sadgRhItAni yAvajIvaM bhAvanIyAni |"..."shikssaa'bhyaasstsyaaH padAni sthAnAni abhyAsaviSayastAnyeva vratAni zikSApadavratAnIti / guNavratAni tu na pratidivasagrAhyANi sakRdgrahaNAnyeva / / iti tattvArthasUtrasya svasvaTIkAyAM siddhasenagaNiH yazobhadrazca /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - pranyAma isI makavANaM ayAtiNi ra guNavata aura zikSAgrata (1) zrIkundakundAcArya, apane 'cAritrapahuDa' meM, ina vratoMke. bhedoMkA pratipAdana isa prakArase karate haiM: disavidisamANa paDhamaM aNatyadaMDasa vajaNaM vidiyaM / * bhogopabhogaparimA iyameva guNanbayA tiNi // 25 // sAmAiyaM ca paDhamaM vidiyaM ca taheva posahaM bhaNiyaM / taiyaM atihIpujaM cautya saMlehaNA aMte / / 26 // arthAt-1 dizAvidizAoMkA parimANa, 2 anarthadaMDakA tyAga aura 3 bhaugopabhogakA parimANa, ye hI tIna guNavata haiN| 1 sAmAyika, 2 propadha, 3atithipUjana aura 4 antameM sallekhanA, ye cAra zikSAbata haiN| 'devasena' aura 'zivakoThi' nAmake AcAryoMne bhI apane apane pranyoM meM isI matakA pratipAdana kiyA hai / yathAH disi vidisipaJcakkhANaM aNatyadaMDANa hoha prihaaro| bhoopabhoyasaMkhA eeha guNanvayA.tiNNi // 354 // deve thuvaha tiyAle pavve pavve suposhovaasN| atihINa saMvibhAgo maraNaMte kuNai sallihaNaM // 355 // -bhAvasaMgrahe, devasenaH / (yahA~ 'deve thuvai tiyAle' (trikAladevavandanA) se 'sAmAyika' kA abhiprAya hai| guNavatAnAmAcaM syAdivataM tad dvitIyakam / anarthadaNDaviratistRtIyaM praNigadyate // 16 // bhogopabhogasaMkhyAna, zikSAtratamidaM bhavet / sAmAyikaM propadhopavAsotithipu pUjanam // 17 // mAraNAntikasallekha ityevaM taccatuSTayam / ....18 // ratamAlAyAM, shivkottiH|
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtrameM adhyAyameM saptazIla / divirati, 2 vApavAsa, 3 3 jainAcAryoMkA zAsanabheda (2) tattrArthasUtrake praNetA zrIumAsvAti AcAryane yadyapi apane sUtrameM 'guNavata' aura 'zikSAvata' aisA spaSTa nAmollekha nahIM kiyA, to bhI sAtaveM adhyAyameM saptazIla vratoMkA jisa kramase nirdeza kiyA hai usase mAlUma hotA hai ki unhoMne 1 digvirati, 2 dezavirati, 3 anarthadaNDaviratiko guNavata; aura 1 sAmAyika, 2 proSadhopavAsa, 3 upabhogaparibhogaparimANa, 4 atithisaMvibhAgako zikSAbata mAnA hai / yathAH-- digdezAnarthadaMDaviratisAmAyikapropadhopavAsopabhogaparibhogaparimANAtithisaMvibhAgavatasampannazca / isa sUtrakI TIkAmeM-'sarvArthasiddhimeM-zrIpUjyapAda AcArya bhI "digviratiH, dezaviratiH, anarthadaMDaviratiriti / etAni trINi guNavratAni" isa vAkyake dvArA pahale tIna vratoMko guNanata sUcita karate haiN| aura isaliye vAkIke cAroM vrata zikSAvrata haiM, yaha svataH spaSTa ho jAtA hai; kyoMki zIlavata guNazikSAvatAtmaka kahalAte haiM / saptazIlAni guNavratazikSAvatavyapadezabhAMjIti / aisA, zlokavArtikameM, zrIvidyAnanda AcAryakA bhI vAkya hai| isase umAsvAti AcAryakA zAsana, aura saMbhavataH unake samarthaka zrIpUjyapAda aura vidyAnandaAcAryakA zAsana bhI, isa viSayameM, kundakundAcArya Adike zAsanase ekadama vibhinna jAna par3atA hai| umAsvAtine sallekhanAko zikSAvratoMmeM to kyA, zrAvakake vAraha vratoMmeM bhI varNana nahIM kiyA, balki vratoMke anantara use eka judA hI dharma pratipAdana kiyA hai, jisakA anuSThAna muni aura zrAvaka donoM kiyA karate haiN| isake sivAya, unhoMne guNavatoMmeM 'dezavirati' nAmake eka naye vratakI kalpanA kI hai aura, sAtha hI, bhogopabhogaparimANa vratako guNavatoMse
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNavrata aura zikSAvrata nikAla kara zikSAvratoMmeM dAkhila kiyA hai| tatvArthasUtrake TIkAkAroM pUjyapAda, akalaMkadeva aura vidyAnandameMse kisIne unake isa kathanapara koI Apatti nahIM kii| balki vidyAnandane eka vAkyadvArA sApha taurase sallekhanAko alaga dikhalAyA hai aura yaha pratipAdana kiyA. hai ki 'jisaprakAra muniyoMke mahAvrata aura zIlavata samyaktvapUrvaka tathA sallekhanAnta hote haiM usI prakAra gRhasthake paMca aNuvrata aura guNavatazikSAvratake vibhAgako liye hue, saptazIlavrata bhI samyaktvapUrvaka tathA sallekhanAnta samajhane caahiyeN| arthAt , ina vratoMse pahale samyaktvakI jarUrata hai aura antameM-mRtyuke saMnikaTa honepara-sallekhanA, saMnyAsa athavA samAdhikA vidhAna honA cAhiye / ' vaha vAkya isa prakAra hai:__ "tena gRhasthasya paMcANuvratAni saptazIlAni guNavatazikSAtratavyapadezabhAMjIti dvAdazadIkSAbhedAH samyaktvapUrvakAH sallekhanAMtAzca mahAvratatacchIlavat / " isa vAkyameM gRhasthake vArahavratoMko 'dvAdaza dIkSAbheda' prakaTa kiyA hai, jisase una logoMkA bahuta kucha samAdhAna ho sakatA hai jo abhI-- taka yaha samajhe hue haiM ki zrAvakake vArahavatoMkA yugapat hI grahaNa hotA. hai, kramazaH athavA vyasta rUpase nahIM / ___ hA~, zvetAmbara TIkAkAroM meM zrIsiddhasenagaNi aura yazobhadrajIne. umAsvAtike ukta sUtrapara kucha Apatti jarUra kI hai / unhoMne, digviratike bAda dezaviratike kathanako paramAgamake kramase vibhinna sUcita karate hue, eka prazna khar3A kiyA hai aura usake dvArA yaha vikalpa uThAyA hai ki, jaba paramAgamameM guNavatoMkA kramase nirdeza karaneke bAda zikSAvratoMkA upadeza diyA gayA hai to phira sUtrakAra
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ thaa| tatrAyamAzya zikSAvatAnA satrakAraNa, jainAcAryoMkA zAsanabheda (umAsvAti) ne usake viruddha bhinnakrama kisa liye rakkhA hai| arthAt 'digviratyAdi guNavatoMkA kathana pUrA kiye binA hI bIcameM 'dezavirati' nAmake zikSAvratakA upadeza kyoM diyA hai ? aura phira Age svayaM hI isa kramabhaMgake AropakA samAdhAna kiyA hai / yathAH "saMprati kramanirdiSTa dezavratamucyate / atrAha vakSyati bhagavAn dezavrataM / paramArpapravacanakramaH kaimodbhinnaH sUtrakAreNa / ArSe tu guNavatAni krameNAdizya zikSAtratAnyupadiSTAni sUtrakAreNa' tvnythaa| tatrAyamabhiprAyaH pUrvato yojanazataparimitaM gamanamabhigRhItaM na cAsti saMbhavo yatpratidivasaM tAvatI digavagAhyA'tastadanaMtaramevopadiSTaM dezavratamiti / deze bhAge'vasthApana pratipradinaM pratipraharaM pratikSaNamiti sukhaavbodhaarthmnythaakrmH|" isa avataraNameM kramabhaMgake AropakA jo samAdhAna kiyA gayA hai aura usakA jo abhiprAya batalAyA gayA hai, vaha isa prakAra hai: 'pahalese sau yojana gamanakA parimANa grahaNa kiyA thA, paraMtu yaha * saMbhava nahIM ki prati dina itane parimANameM dizAoMkA avagAhana ho sake isa liye usake ( digvatake ) bAda hI dezavatakA upadeza diyA gayA hai| isa taraha. sukhase samajhameM Aneke liye ( sukhAvabodhArtha ) sUtrakArane yaha bhinnakrama rakkhA hai|' jo vidvAna niSpakSa vicAraka haiM unheM Uparake ina samAdhAnavAkyoMse kucha bhI saMtoSa nahIM ho sakatA / vAstavameM inake dvArA AropakA kucha bhI samAdhAna nahIM ho skaa| dezavatako divratake anantara rakhanese vaha bhale prakAra samajhameM A jAtA hai, vAdako rakhanese vaha samajhameM na AtA yA kaThinatAse samajhameM AtA, aisA kucha bhI nahIM hai| aura
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnate hue bhI, sI bAtoMkA khAsa na kisI. vizeSa guNayata aura zikSAbata 47 isa liye 'sukhAvabodha' nAmake jisa hetukA prayoga kiyA gayA hai vaha kucha kAryasAdhaka mAlUma nahIM hotaa| sUtrakAra jaise vidvAnoMse aisI bar3I galatI kabhI nahIM ho sakatI ki ve, jAnate vRjhate aura mAnate hue bhI, khAmakhvAha eka jAtike vratako dUsarI jAtike vratoMmeM zAmila kara deM, unheM aisI bAtoMkA khAsa khayAla rahatA hai aura isI liye unhoMne apane sUtrameM aneka bAtoMko, kisI na kisI. vizeSatAke pratipAdanArtha, alaga alaga vibhaktiyoMdvArA dikhalAnekI ceSTA bhI kI hai| yahA~ kramanirdezase hI guNavrata aura zikSAbata alaga ho jAte haiM, isa liye kisI vimaktidvArA unheM alaga alaga. dikhalAnekI jarUrata nahIM pdd'ii| hA~, digdezAnartha daMDake bAda 'virati' zabda lagAkara ina tInoM vratoMkI ekajAtIyatA aura dUsare vratoMse vibhinnatAko kucha sUcita jarUra kiyA hai, aisA mAlUma hotA hai / yadi umAsvAtiko 'dezavirati' nAmake vratakA zikSAbata honA iSTa hotA to koI vajaha nahIM thI ki ve usakA yathAsthAna nirdeza na krte| tattvArthAdhigamabhASyameM bhI, jise svayaM umAsvAtikA banAyA huA bhASya batalAyA jAtA hai, isa viSayakA koI spaSTIkaraNa nahIM hai / yadi umAsvAtine sukhAvabodhake liye hI (jo prAyaH siddha nahIM hai ) yaha kramabhaMga kiyA hotA aura tatvArthAdhigamabhASya svayaM unhIMkA khopajJa TIkAgraMtha thA to ve usameM apanI isa bAtakA spaSTIkaraNa jarUra karate, aisA hRdaya kahatA hai| paraMtu vaisA nahIM pAyA jAtA aura na unakI isa sukhAvavodhinI vRttikA zvetAmbara sampradAyameM pIchese kucha anukaraNa dekhA jAtA hai / isa liye, vinA isa bAtako svIkAra kiye ki umAsvAti AcArya 'dezavirati' nAmake vratako guNavata aura ' upabhogaparibhogaparimANa' nAmake vratako zikSAbata mAnate the, ukta kramamaMgake AropakA samucita samAdhAna nahIM bntaa| mujhe to aisA
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAcAryoMkA zAsanabheda mAlUma hotA hai ki zvetAmbarasampradAyake Agama graMthoMse tatvArthasUtrakI vidhi ThIka milAneke liye hI yaha saba khIMcAtAnI kI gaI hai| anyathA, umAsvAti AcAryakA mata isa viSayameM vahI mAlUma hotA hai jo isa nambara (2) ke zurUmeM dikhalAyA gayA hai aura jisakA samarthana zrIpUjyapAdAdi AcAryoMke vAkyoMse bhale prakAra hotA hai| aura bhI bahutase AcArya tathA vidvAn isa matako mAnanevAle hue haiM, jinameMse kuchake vAkya nIce uddhRta kiye jAte haiM: digdezAnarthadaMDAnAM viratistritayAzrayam / guNavratatrayaM sadbhiH sAgArayatiSu smRtam / / Adau sAmAyika karma propdhopaasnkriyaa| sevyArthaniyamo dAnaM zikSAbatacatuSTayaM // -yazastilake, somdevH| ( yahA~ 'sevyArthaniyama' se upabhogaparibhogaparimANakA aura 'dAna' se atithisaMvibhAgakA artha samajhanA caahiye|) sthavIyasI viratimabhyupagatasya zrAvakasya vratavizeSo guNavratatraya zikSAbatacatuSTayaM zIlasaptakamityucyate / digviratiH, dezaviratiH, anarthadaMDaviratiH, sAmAyika, propadhopavAsA, upabhogaparibhogaparimANaM, atithisaMvibhAgazceti / / -cAritrasAre, shriicaamuNddraayH| digdezAnarthadaMDebhyo viratiryA vidhIyate jinezvarasamAkhyAtaM trividhaM tadgaNavrataM // -muMbhASitaratnasaMdohe, abhitgtiH|
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 guNavata aura zikSAvrata zikSAtrataM caturmedaM sAmAyikamupopitam / bhogopabhogasaMkhyAnaM saMvibhAgo'zane'titheH // 19,83 // -dharmaparIkSAyAM, amitgtiH| digdezAnarthadaMDebhyo yatridhA vinivartanam / potAyate bhavAmbhodhau trividhaM tadgaNavratam / / bhogopabhogasaMkhyAnaM....| tRtIyaM tattadAkhyaM syaat....|| -dharmazarmAbhyudaye, shriihricNdrH| Uparake ina saba avataraNoMse sApha prakaTa hai ki zrIsomadevasari, cAmuMDarAya, amitagati AcArya aura zrIharicaMdrajIne digvirati, dezavirati, anarthadaMDavirati ina tInoMko guNavrata aura sAmAyika, proSadhopavAsa, bhaugopabhogaparimANa, atithisaMvibhAga, ina cAroMko zikSAtrata varNana kiyA hai / sAtha hI, ina sabhI vidvAnoMne bhI sallekhanAko zrAvakake bAraha vratoMse alaga eka judA dharma pratipAdana kiyA hai| isa liye inakA zAsana bhI, isa viSayameM zrIkuMdakuMdAcAryake zAsanase vibhinna hai| paraMtu use umAstrAtike zAsanake anukUla samajhanA cAhiye / (3) svAmI samaMtabhadra apanA zAsana, isa vipayameM, kuMdakuMda aura umAsvAtike zAsanase kucha bhinnAbhinnarUpase sthApita karate hue, apane 'ratnakaraMDaka' nAmake upAsakAdhyayanameM, ina vratoMkA pratipAdana isa prakArase karate haiM: digvatamanarthadaMDavrataM ca bhogopabhogaparimANam / anuhaNAdgaNAnAmAkhyAnti guNavratAnyAryAH / / dezAvakAzikaM vA sAmayikaM propadhopavAso vaa| vaiyyAtyaM zikSApratAni catvAri ziSTAni...
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAcAryokA zAsanabheda ___ arthAta-digvata, anarthadaMDavrata aura bhogopabhogaparimANa, ina tIna aMtoMke dvArA guNoMkI (aNuvratoMkI athavA samantabhadra-pratipAdita aSTa mUlaguNoMkI) vRddhi tathA puSTi honese Arya puruSa inheM guNavrata kahate haiM / dezAvakAzika, sAmAyika, propadhopavAsa aura vaiyyAvRtya, ye cAra zikSAvrata batalAye gaye haiN| isase spaSTa hai ki guNavatoMke sambandhameM svAmI samantabhadra aura kundakundAcAryakA zAsana eka hai| parantu zikSAvatoMke sambandhameM vaha eka nahIM hai| samaMtabhadrane 'sallekhanA' ko zikSAvratoMmeM nahIM rakkhA balki usakI jagaha 'dezAvakAzika' nAmake eka dUsare vratakI tajavIz2a kI hai aura use zikSAvratoMmeM sabase pahalA sthAna pradAna kiyA hai / rahI umAsvAtike sAtha tulanAkI bAta, samantabhadrakA zAsana umAsvAtike zAsanase donoM hI prakArake vratoMmeM kucha vibhinna hai / umAsvAtine jisa 'dezavirati' vratako dUsarA guNavrata batalAyA hai samantabhadrane use 'dezAvakAzika' nAmase pahalA zikSAbata pratipAdana kiyA hai / aura samantabhadrane jisa 'bhogaupabhogaparimANa' nAmake vratako guNavratoMmeM tIsare nambara para rakkhA haiM use umAsvAtine zikSAvratoMmeM tIsarA sthAna pradAna kiyA hai| isake sivAya, 'atithisaMvibhAga' ke sthAnameM 'vaiyyAvRtya' ko rakhakara samantabhadrane usakI vyApakatAko kucha adhika bar3hA diyA hai| 'usase aba kevala dAnakA hI prayojana nahIM rahA balki usameM saMyamI puruSoMkI dUsarI prakArakI sevA Tahala bhI A jAtI hai| isI vAtakA spaSTIkaraNa karaneke liye AcAryamahodayane, apane pramthameM, dAnArtha-pratipAdaka -padyase bhinna eka dusarA padya bhI. diyA hai jo isa prakAra hai: vyApattivyapanodA padayoH saMvAhanaM ca guNarAgAt / vaiyAvRtyaM yAvAnupagraho'nyopi saMyaminAm // . :
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNavata aura zikSAprata __ paM0 AzAdharajIne apane sAgAradharmAmRtameM ina vratoMkA kathana prAyaH svAmI samantabhadrake matAnusAra hI kiyA hai / guNanatoMkA kathana prAraMbha karate hue, TIkA, 'Ahurbuvanti svAmimatAnusAriNaH' isa vAkyake dvArA unhoMne svAmI samantabhadrake matakI auroMse bhinnatA aura apanI usake sAtha anukUlatAko khule zabdoMmeM udghoSita kiyA hai / parantu zikSAvatoMkA prAraMbha karate hue TIkAmeM aisA koI vAkya nahIM diyA, jisakA kAraNa zAyada yaha mAlUma hotA hai ki unhoMne samantabhadrake 'vaiyyAvRtya' nAmaka cauthe zikSAbatake sthAnameM umAsvAtike 'atithisaMvibhAga' vratako hI rakhanA pasaMda kiyA hai / aura usakA lakSaNa bhI dAnArtha-pratipAdaka kiyA hai / yathAH vratamatithisaMvibhAgaH pAtravizeSAya vidhivizeSeNa / / ' dravyavizepavitaraNaM dAvizeSasya phalavizepAya // 5-41 // 'dezAvakAzika' vratakA varNana karate hue, TIkA, paM0 AzAdharajIne likhA hai ki, zikSAkI pradhAnatA aura parimitakAla-bhAvitapanekI cajahase isa vratako zikSAktatvakI prApti hai| yaha digvatake samAna yAvajIvika nahIM hotaa| parantu tatvArthasUtra AdikameM jo ise guNavrata mAnA so vahA~ isakA lakSaNa digvatako saMkSipta karane mAtra vivakSita mAlUma hotA hai| sAtha hI, vahA~ ise dUsare guNajatAdikoMkA saMkSepa karaneke liye upalakSaNa rUpase pratipAdita samajhanA cAhiye / anyathA, dUsare vratoMke saMkSepako yadi alaga alaga vrata kara diyA jAtA to vratoMkI 'bAraha' saMkhyAmeM virodha 'AtA / yathAH___ "zikSAktatvaM cAsya zikSApradhAnatvAtparimitakAlabhAvitvAcocyate / na khalvetadigvatavadyAvajjIvikamapISyati / yattu tatvA_dau guNavatatvamasya zrUyate tadigvatasaMkSepaNalakSaNatvamAtrasyeva
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAcAyA~kA zAsanabhedaM vivakSitvAllakSyate / dignata saMkSepakaraNaM cAtrAM (nya ) guNatratAdisaMkSepakaraNasyApyupalakSaNaM draSTavyaM / eSAmapi saMkSepasyAvazyakartavyatvAtpratitrataM ca saMkSepakaraNasya minnatratatve guNAH syurdvAdazeti saMkhyAvirodhaH syAt / " paM0 AzAdharajIke ina vAkyoMse yaha bAta aura bhI spaSTa ho jAtI hai| ki umAstrAMtikA zAsana, cAhe vaha kisI bhI vivakSAse* kyoM na ho, isa viSaya meM samantabhadrake zAsanase aura una zvetAmbara AcAryoMke zAsanase vibhinna hai jinhoMne 'dezAvakAzika' ko zikSAtrata pratipAdana kiyA hai / 52 ( 4 ) svAmikArtikeyane, apane 'anupekSA' granyameM dezAva kAzikako cauthA zikSAvrata pratipAdana kiyA hai / arthAt, zikSAnatoMmeM use pahalA darjA na dekara antakA darjA pradAna kiyA hai / sAtha hI, usake svarUpameM dizAoM ke parimANako saMkocaneke sAtha sAtha 'indriyoMke viSayoMko arthAt bhogopabhogake parimANako bhI saMkocanekA vidhAna kiyA hai| yathA: puvtrapamANakadANaM savvadisINaM puNovi saMvaraNaM / indriyavisayANa tahA puNovi jo kuNadi saMvaraNaM // 367 // vAsAdikayapamANaM didiNe lohakAmasamaNatthaM / . sAvajjavajjaNahaM tassa cautthaM vayaM hodi // 368 // 3 * paM0 AzAdharajIne jisa vivakSAkA ullekha kiyA hai usake anusAra 'dezavrata' guNatrata ho sakatA hai aura usakA niyama bhI yAvannIvake liye kiyA jA sakatA hai| isI taraha bhogopabhogaparimANa yAvajjIvika bhI hotA hai, aisA na mAnakara yadi use niyatakAlikaM hI mAnA jAve to isa vivakSAse vaha zikSAtratoMmeM bhI jA sakatA hai / vivakSAse kevala virodhakA parihAra hotA hai / paraMtu zAsanabheda aura bhI adhikatA ke sAtha dRDha tathA spaSTa ho jAtA hai /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ wwww guNavata aura zikSAvrata isa taraha unake isa vratakA krama' tathA viSaya samantabhadrake krama tathA viSayase kucha bhinna hai aura isa bhinnatAke kAraNa dUsare zikSAvatoMke kramameM bhI bhinnatA A gaI hai-unake nambara badala gaye haiM / isake sivAya, svAmikArtikeyane 'vaiyyAvRtya' ke sthAnameM 'dAna' kA hI vidhAna . kiyA hai * / ina saba vibhinnatAoMke sivAya, anya prakArase unakA zAsana, isa viSayameM, samantabhadrake zAsanase prAyaH milatA julatA hai / aura isa liye yaha kahanemeM koI saMkoca nahIM ho sakatA ki svAmikArtikeyakA zAsana kundakunda, umAsvAti, pUjyapAda, vidyAnanda, somadeva, amitagati aura kucha samantabhadrake zAsanase bhI bhinna hai| ' : (5)zrIjinasenAcArya, 'AdipurANa' ke 10veM parvameM, likhate haiM: digdezAnarthadaMDebhyo viratiH syAdgaNavratam / bhogopabhogasaMkhyAnamAyAhustadgaNavratam // 65 // samatAM proSadhavidhi tathaivAtithisaMgraham / / maraNAnte ca saMnyAsaM prAhuH zikSAtratAnyapi // 66 // arthAta-digvirati, dezavirati, anarthadaMDavirati, ye (tIna) guNavata haiM; bhaugopabhogaparimANako bhI guNavrata kahate haiN| samatA ( sAmAyika), proSadhavidhi, atithisaMgraha (atithipUjana ) aura maraNake saMnikaTa hone para saMnyAsa, ina (cAroM) ko zikSAvrata kahate haiM / isase mAlUma hotA hai ki zrIjinasenAcAryakA mata, isa viSayameM, samantabhadrake matase bahuta kucha bhinna hai| unhoMne dezaviratiko zikSAvratoMmeM na rakha kara umAstrAti tathA pUjyapAdAdike sadRza use. guNavatoMmeM '* "dANaM jo dedi sayaM NavadANavihIhiM sNjutto|| sikkhAvayaM ca tidiyaM tassa hve......||
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAcAryoMkA zAsanabheda rakkhA hai, aura sAtha hI saMnyAsa (sallekhanA) ko bhI zikSAbata pratipAdana kiyA hai / isake sivAya, bhogopabhogaparimANako bhI jo unhoMne guNavata sUcita kiyA hai use kevala samantabhadrAdike matakA ullekha mAtra samajhanA cAhiye / anyathA, guNavatoMkI saMkhyA cAra ho jAyagI, aura yaha mata prAyaH sabhIse bhinna tthhregaa| hA~, itanA jarUra hai ki isameM guNavatasambandhI prAyaH sabhI matoMkA samAveza ho jAyagA / zikSAvoMke sambandhameM ApakA mata, kundakundako chor3akara, umAsvAti, pUjyapAda, vidyAnanda, somadeva, amitagati, samantabhadra aura svAmikArtikeya Adi prAyaH sabhI AcAryoMse bhinna pAyA jAtA hai| (6) zrIvasunandI AcAryane, apane zrAvakAcArameM, zikSAvratoMke 1 bhogavirati, 2 paribhoganivRtti;3 atithisaMvibhAga aura 4 sallekhanA, ye cAra nAma diye haiM / yathA: "taM bhoyaviraha bhaNiyaM paDhamaM sikkhAvayaM sutte / " "taM paribhoyaNivutti vidiyaM sikkhAvayaM jaanne|" "atihissa saMvibhAgo tidiyaM sikkhAvayaM muNeyavvaM / " " sallekhaNaM cautthaM sutte sikhAvayaM bhaNiyaM / " . isase spaSTa hai ki vasunandI AcAryakA zAsana, isa viSayameM, pahale kahe hue sabhI AcAryoMke zAsanase ekadama vibhinna hai / Apane bhogaparibhogaparimANa nAmake vratako, jise kisIne guNanata aura kisIne zikSAbata mAnA thA, do Tukar3oMmeM vibhAjita karake unheM zikSAvratoMmeM sabase pahale do vratoMkA sthAna pradAna kiyA hai aura bhogaviratike sambandhameM 'likhA hai ki use sUtrameM pahalA zikSAvrata batalAyA hai| mAlUma nahIM vaha kaunasA sUtra-prantha hai, jisameM kevala bhogaviratiko prathama zikSAvata.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ guMNavata aura zikSAvrata pratipAdana kiyA hai| isake sivAya, Apane sAmAyika aura proSadho-, pavAsa nAmake do vratoMko, jinheM uparyukta sabhI ocAryoMne zikSAvratoMmeM.. rakkhA hai, ina vratoMkI paMktimeMse hI kataI nikAlaM DAlA hai.| zAyada, Apako yaha khayAla huA ho ki, jaba sAmAyika' aura 'proSadhopavAsa', nAmakI do pratimAe~ hI alaga haiM tatra vratika pratimAmeM ina donoM ki, rakhanekI kyA jarUrata hai aura isI liye Apako vahA~se ina vratoMke nikAlanekI jarUrata par3I ho, athavA isa nikAlanekI koI dUsarI hI vajaha ho| kucha bhI ho, yahA~ maiM, isa viSayameM, kucha vizeSa vicAra upasthita karanekI jarUrata nahIM samajhatA / parantu itanA jarUra kahU~gA, ki vAraha : vratoMmeM-tika pratimAmeM-sAmAyika aura proSadhopavAsa, zIlarUpase nirdiSTa haiM aura apane apane nAmakI pratimAoMmeM ve vratarUpase pratipAdita hue haiM * 1. 'zIla'kA lakSaNa akalaMkadeva aura vidyAnandane, apane apane vArtikoMmeM 'vrataparirakSaNa' kiyA hai| pUjyapAda bhI 'vrataparirakSaNArtha zIla' aisA likhate haiN| jisa prakAra' paridhiyA~ nagarakI rakSA karatI haiM usI prakAra 'zIla' vratoMkI pAlanA karate haiM, aisA zrIamRtacandra AcAryakA kahanA hai / zvetAmbarAcArya . zrIsiddhasenagaNi aura yazobhadrajI bhI aNuvratoMkI dRr3hatAke liye zIlavratoMkA upadeza batalAte haiM / ataH ahiMsAdika vratoMkI rakSA, : * yatprAk sAmAyikaM zIlaM tadvataM prtimaavtH| . . . . ''. yathA tathA propadhopavAso'pItyatra yuktivAk , ': ....... ... ... . .sAgAradharmAmRte, aashaadhr|: * paridhaya iva nagarANi vratAni kila pAlayanti zIlAni / -purussaarthsiddhyupaayH| 0 pratipannasyANuvratasyAgAriNasteSAmevANuvratAnAM dADhyAMpAdanAyaM shiilopdeshH|. . : .::,, .. tattvArthasUtraTIkA /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAcAryokA.zAsanabheda . . paripAlanA aura dRDhatA sampAdana karanA hI * saptazIloMkA mukhya uddezya hai / aura isa dRSTise saptazIloMmeM varNita sAmAyika aura proSadhopavAsako nagarakI paridhi aura zasyakI vRti (dhAnyakI bAr3a) ke samAna aNuvratoMke parirakSaka samajhanA cAhiye / vahA~ para mukhyatayA rakSaNIya vratoMkI rakSAke liya unakA kevala abhyAsa hotA haiM, ve svatantra vrata nahIM hote| parantu apanI apanI pratimAoMmeM jAkara ve svatantra vrata bana jAte haiM aura taba paridhi athavA vRti (bAr3a) ke samAna dUsaroM ke kevala rakSaka naM rahakara nagara athavA zasyakI taraha svayaM pradhAnatayA rakSaNIya ho jAte haiM aura unakA usa samaya niraticAra pAlana kiyA jAtA hai / yahI ina vratoMkI donoM avasthAoMmeM paraspara bheda pAyA jAtA hai| . . . . . . . . - mAlUma nahIM ukta vasunandI saiddhAntikane, zrIkundakunda, zivakoTi, tathA devasenAcArya aura jinasenAcAryane bhI, sallekhanAko zikSAvratoMmeM * sAticAra aura niraticArakA yaha matabhedaM 'lATIsaMhitA ke nimna vAkyase jAnA jAtA hai:....... "sAticAraM tu tatra syAdatrAtIcAravarjitam / "' ... 'isa saMhitAmeM yaha bhI likhA hai ki bratapratimAmeM yadi kisI samaya kisI vajahase ina sAmAyikAdika bratoMkA. anuSThAna na kiyA jAya to usase vratako hAni nahIM paha~catI, parantu apanI pratimAmeM jAkara unake na.karanese z2arUra hAni pahu~catI hai| jaisA ki sAmAyika-viSayake usake nimna vAkyoMse prakaTa hai: tatra hetuvazAravApi kuryAtkunnivA kvacit / :.: sAticAravatatvAdvA tathApi na vrtksstiH|| . ....... 'anAvazyaM trikAle'pi kArya sAmAyikaM ca yat / ... ___... anyathA vratahAniH syAdatIcArasya kA kathA // ...... ....
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNavata aura zikSAvata 57 kyoM rakkhA hai, jabakI zikSAtrata abhyAsake liye niyata kiye gaye haiM aura sallekhanA maraNake sannikaTa honepara eka bAra grahaNa usakA punaH punaH anuSThAna nahIM hotA aura kI jAtI hai, * I ". - isaliye usake dvArA prAyaH koI abhyAsavizeSa nahIM banatA / dUsare, pratimAoMkA viSaya apane apane pUrvaguNoMke sAtha krama-vivRddha batalAyA gayA hai / arthAt, uttara-uttarakI pratimAoMmeM, apane apane guNoMke sAtha, pUrva-pUrvakI pratimAoM ke sAre guNa vidyamAna hone cAhiyeM* / - bAraha vratoMmeM sallekhanAko sthAna deneseM 'pratika' nAmakI dUsarI pratimAmeM usakI pUrti Avazyaka ho jAtI hai / vinA usa guNakI pUrtike agalI pratimAoM meM ArohaNa nahIM ho sakatA aura sallekhanAkI pUrti para zarIra kI - hI samApti ho jAtI haiM, phira agalI pratimAoMkA anuSThAna kaise bana sakatA hai ? ataH sallekhanAko zikSAnata mAnakara dUsarI pratimAmeM rakhanese tIsarI sAmAyikAdi pratimAoMkA anuSTAna azakya ho jAtA "hai aura ve kevala kathanamAtra raha jAtI haiM, yaha bar3A doSa AtA hai / isa para vidvAnoMko vicAra karanA cAhiye / isI liye prasaMga pAkara yahA~ para yaha vikalpa uThAyA gayA hai / saMmbhava hai ki aise hI kinhIM kAraNoMse samantabhadra, umAsvAti, somadeva, amitagati aura svAmikArtikeyAdi AcAryoMne sallekhanAko zikSAvratoMmeM sthAna na diyA ho, athavA casunandI AdikakA sallekhanAko zikSAtrata karAra denemeM koI dUsarA, hI hetu ho / unheM pratimAoMke viSayakA apane pUrva guNoMke sAtha vivRddha . * " * zrAvakapadAni devairekAdaza dezitAni yeSu khalu / svaguNAH pUrvaguNaiH saha tiSThante kramavivRddhAH // 4 . - ratnakaraNDake, samantabhadraH /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 jainAcAryoMkA zAsanabheda honA hI iSTa na ho| kucha bhI ho, usake mAlUma honekI jarUrata hai| aura usase AcAryoMkA zAsanabheda aura bhI adhikatAke sAtha vyakta hogaa| __ guNanoMke sambandhameM bhI vasunandIko zAsana samantabhadrAdike zAsanase vibhinna hai unhoMne digvirati, dezavirati aura saMbhavataH anarthadaMDaviratiko guNavrata karAra diyA hai| anarthadaMDake sAthameM 'saMbhavataH' zabda isa vajahase lagAyA gayA hai ki unhoMne apane granthameM usakA nAma nahIM diyaa| aura lakSaNa athavA svarUpa jo diyA hai vaha isa prakAra hai:-..... ___ ayadaMDapAsavikkaya kuuddtulaamaannkuursttaannN| jaM saMgaho Na kIrai taM jANa guNavvayaM tidiyaM // '. isameM loheke daMDa-pAzako na vecane aura jhUThI tarAjU, jhUThe vAda tathA krUra jantuoMke saMgraha na karaneko tIsarA guNavrata batalAyA gayA hai| anarthadaMDakA, yaha lakSaNa athavA svarUpa samantabhadrAdikake paMcabhedAtmaka anarthadaMDake lakSaNa tathA svarUpase bilakula vilakSaNa mAlUma hotA hai| isI taraha dezaviratikA lakSaNa bhI ApakA auroMse vibhinna pAyA jAtA hai| Apane usa dezameM gamanake tyAgako dezavirati batalAyA hai jahA~ vratabhaMgakA koI. kAraNa maujUda ho * / aura isa liye jahA~ vratabhaMgakA. koI kAraNa nahIM una dezoM meM gamanakA tyAga Apake ukta vratakI sImAse. bAhara samajhanA cAhiye / dUsare AcAryoMke matAnusAra dezAvakAzika. vratake liye aisA koI niyama nahIM hai| ve kucha kAlake liye dikhatadvArA grahaNa kiye hue kSetrake eka khAsa dezameM sthitikA saMkalpa karake * vayabhaMgakAraNaM hoI jammi desAmmi tattha NiyameNa / . : kIrai-gamaNaNiyattI taM jANa guNavvayaM vidiyaM // 214 //
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNavrata aura zikSAvata anya saMpUrNa dezoM-bhAgoM ke tyAgakA vidhAna karate haiM cAhe unameM vratamaMgakA koI kAraNa ho yA na ho / jaisA ki dezAvakAzika vratake nimna lakSaNase prakaTa hai: sthAsyAmIdamidaM yAvadiyakAlamihAspade / iti saMkalpya saMtuSTastiSTandezAvakAzikI // -ityaashaadhrH| ' yahA~ para mujhe ina vratoMke lakSaNAdisambandhI vizepa matabhedako dikhalAnA iSTa nahIM hai / vaha vasunandIse pahale ullekha kiye hue AcAryoMmeM bhI, thor3A bahuta, pAyA jAtA hai| aura ina vratoMke aticAroMmeM bhI aneka AcAryoMke paraspara matabheda hai, isa saMpUrNa matabhedako dikhalAnese lekha bahuta bar3ha jAyagA / ataH lakSaNa, svarUpa tathA atIcArasaMbaMdhI vizeSa matabhedako phira kisI samaya dikhalAnekA yatna kiyA jaaygaa| yahA~, isa samaya, sirpha. itanA hI samajhanA cAhiye ki ina donoM prakArake vratoMke bhedAdikapratipAdanameM AcAryoMke paraspara bahuta kucha matabheda hai / ina vratoMkA viSayakrama kakSAoM ke paThanakrama (korsa course) kI taraha samaya samayapara badalatA. rahA hai| aura isa liye yaha kahanA bahuta kaThina hai ki mahAvIra bhagavAnane ina vibhinna zAsanoM se kaunase zAsanakA pratipAdana kiyA thA / saMbhava hai ki unakA zAsana ina saboMse kucha vibhinna rahA ho| paraMtu itanA jarUra kaha sakate haiM ki ina vibhinna zAsanoMmeM paraspara siddhAntabheda nahIM hai-jainasiddhAntose koI virodha nahIM AtA-aura na inake pratipAdanameM jainAcAryoMkA paraspara koI uddezyabheda pAyA jAtA hai| saboMkA uddezya sAvadha koke tyAgakI pariNatiko kramazaH bar3hAne-use aNuvratoMse mahAvatoMkI ora le jAne aura lobhAdikakA nigraha karAkara saMtopake sAtha zAMtipUrvaka jIvana vyatIta karAnekA mAlUma hotA hai| hA~ dRSTibheda,
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 jainAcAryoMkA zAsanabheda apekSAbheda, viSayabheda, kramabheda, pratipAdakoMkI samajha aura pratipAdyoMkI sthiti AdikA bheda avazya hai, jisake kAraNa ukta zAsanoMko vibhinna jarUra mAnanA pdd'egaa| aura isa liye yaha kabhI nahIM kahA jA "sakatA ki mahAvIra bhagavAnane hI ina saMca vibhinna zAsanoMkA vidhAna kiyA thA-unakI vANImeM hI ye saba mata athavA inake pratipAdaka zAstra isI rUpase prakaTa hue the| aisA mAnanA aura samajhanA nitAnta bhUlase paripUrNa tathA vastusthitike viruddha hogaa| ataH zrIkuMdakuMdAcAryane guNavatoMke saMbaMdhameM, 'eva, zabda lagAkara-iyameva guNavvayA tiNNi' aisA likhakara-jo yaha niyama diyA hai ki, dizAvidizAoMkA parimANa, anarthadaMDakA tyAga aura bhaugopabhogakA parimANa, ye hI tIna guNavrata hai, dUsare nahIM, ise usa samayakA, unake sampradAyakA athavA khAsa unake zAsanakA niyama samajhanA cAhiye / aura zrIamitA gatine. 'jinezvarasamAkhyAtaM trividhaM tadaguNavataM' isa vAkyake dvArA digvirati, dezavirati aura anarthadaMDaviratiko jo jinendradevakA kahA huA guNavrata batalAyA hai usakA Azaya prAyaH itanA. hI lenA cAhiye ki asitagati ina vratoMko jineMdradevakA--mahAvIra bhagavAnakA-kahA huA samajhate the athavA apane ziSyoMko isa DhaMgase samajhAnA unheM iSTa thaa| isake sivAya, yaha mAna lenA ThIka nahIM hogA ki mahAvIra bhagacAnane hI ina donoM prakArake guNavatoMkA pratipAdana kiyA thaa| .isI taraha anyatra bhI jAnanA / . 'vAstavameM hara eka AcAryaH usI matakA pratipAdana karatA hai jo use. iSTa hotA hai aura jise vaha apanI samajhake anusAra . sabase acchA tathA upayogI samajhatA, hai / aura isa liye ina
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNavata aura zikSAbata vibhinna zAsanoMko AcAryoMkA apanA apanA mata samajhanA.. caahiye| merI rAyameM ye saba zAsana bhI, jaisA ki pahale prakaTa kiyA jA cukA hai, pAparogakI zAMtike nusakhe ( Prescriptions) haiM -opadhikalpa haiM-jinheM AcAryoMne apane apane dezoM tathA samayoMke. ziSyoMkI prakRti aura yogyatA Adike anusAra tayyAra kiyA thA / aura isa liye sarva dezoM, sarva samayoM aura sarva prakArakI prakRtike vyaktiyoMke liye amuka eka hI nusakhA upayogI hogA, aisA haTha karanekI z2arUrata nahIM hai| jisa samayaH aura jisa prakArakI prakRti Adike vyaktiyoM ke liye jaise oSadhikalpoMkI jarUrata hotI hai, buddhimAna vaidya, usa samaya aura usa prakArakI prakRti Adike vyaktiyoMke liye vaise hI oSadhikalpoMkA prayoga kiyA karate haiM / aneka naye naye opadhikalpa gar3he jAte haiM, purAnoM meM : pheraphAra kiyA jAtA hai aura aisA karanemeM kucha bhI Apatti nahIM hotI, yadi ve saba rogazAMtike viruddha na hoN| isI tarahapara dezakAlAnusAra kiye hue AcAryoMke uparyukta bhinna zAsanoMmeM bhI prAyaH koI Apatti nahIM kI jA sktii| kyoMki ve saba jainasiddhAntoMke aviruddha haiN| hA~,. ApekSika dRSTi se unheM prazasta aprazasta, sugama durgama, alpaviSayaka bahu-. viSayaka, alpaphalasAdhaka bahuphalasAdhaka ityAdi jarUra kahA jA sakatA hai, aura isa prakArakA bheda AcAryoMkI yogyatA aura unake tattatkAlIna vicAroM para nirbhara hai.| astu / isI siddhAntAvirodhakI dRSTi se yadi Aja koI mahAtmA vartamAna. dezakAlakI paristhitiyoMko dhyAnameM rakhakara uparyukta zIlavatoMmeM bhI kucha pheraphAra karanA cAhe aura udAharaNake taurapara 1 kSetra (digdeza )-:
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 jainAcAryoMkA zAsanabheda 1 parimANa, 2 anarthadaMDa virati, 3 bhogopabhogaparimANa, 4 ovazyakatAnutpAdana, 5 antaHkaraNAnuvartana, 6 sAmAyika aura 7 niSkAma sevA ( anapekSitopakAra ) nAmake saptazIlavrata, athavA guNatrata aura zikSAvrata, sthApita kare to vaha khuzIse aisA kara sakatA hai| usameM koI Apatti kiye jAnekI jarUrata nahIM hai aura na yaha kahA jA sakatA hai ki usakA aisA vidhAna jineMdradevakI AjJA ke viruddha hai athavA mahAcIra bhagavAnake zAsana se bAhara hai; kyoMki ukta prakArakA vidhAna jainasiddhAntoMke viruddha nahIM hai / aura jo vidhAna jainasiddhAntoMke viruddha nahIM hotA vaha saba mahAvIra bhagavAna ke anukUla hai| use prakArAntarase jaina siddhAntoM kI vyAkhyA athavA unakA vyAvahArika rUpa samajhanA cAhiye, aura isa dRSTise use mahAvIra bhagavAnakA zAsana bhI kaha -sakate haiM / paraMtu bhinna zAsanoM kI hAlata meM mahAvIra bhagavAnane yahI kahA, aisA hI kahA, isI kramase kahA ityAdika mAnanA mithyA hogA aura use prAyaH midhyAdarzana samajhanA cAhiye / ataH usase bacakara yathArtha vastusthitiko jAnane aura usapara dhyAna rakhanekI koziza karanI cAhiye / isImeM vAstavika hita saMnihita hai| aura yaha bAta pahale bhI batalAI jA cukI hai / yahA~ zvetAmbara AcAryoMkI dRSTise meM, isa samaya, sirpha itanA aura `catalA denA cAhatA hU~ ki, zvetAmbarasampradAyameM amataurapara 1 dignata, 2 upabhogaparibhogaparimANa, 3 anarthadaMDavirati ina tInako guNavata aura 1 sAmAyika, 2 dezAvakA zika, 3 proSadhopavAsa, 4 atithi 1. jarUratoMko bar3hane na denA, pratyuta ghaTAnA / 2 antaHkaraNakI AvAz2ake -viruddha na calanA
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNavrata aura zikSAvrata saMvibhAga, ina cArako zikSAvrata mAnA hai| unakA 'zrAvakamajJapti' nAmaka graMtha bhI inhIMkA vidhAna karatA hai aura,.' yogazAstra meM, zrIhemacaMdrAcAryane bhI inhIM vratoMkA, isI kramase, pratipAdana kiyA hai| tatvArthasUtrake TIkAkAra zrIsiddhasenagaNi aura yazobhadrajI, apanI apanI TIkAoMmeM, likhate haiM: "guNavratAni trINi digbhogaparibhogaparimANAnarthadaMDavirakti saMjJAni....zikSApadavratAni sAmAyikadezAvakAzikamoSadhopavAsAtithisaMvibhAgAkhyAni ctvaari|" isase bhI ukta vratoMkA samarthana hotA hai| balki ina donoM TIkAkAroMne jisa prakArase umAsvAtipara ArSakramolaMghanakA Aropa lagAkara usakA samAdhAna kiyA hai, aura jisakA Upara ullekha kiyA jA cukA hai, 'usase aisA mAlUma hotA hai ki zvetAmbarasampradAyake AgamoMmeM bhI, jinheM ve gaNadhara sudharmAsvAmI Adike banAye hue batalAte haiM, inhIM saba vratoMkA isI kramase vidhAna kiyA gayA hai| paraMtu unameM guNavata aura zikSAvratakA vibhAga bhI kiyA gayA hai yA ki nahIM, yaha bAta abhI saMdigdha hai| kyoMki 'upAsakadazA' nAmake Agama graMthameM, jo 'dvAdazAMgavANIkA sAtavA~ aMga kahalAtA hai, aisA koI vibhAga nahIM hai| usameM ina vratoMko, umAsvAtike tatvArthasUtra, tatvArthAdhigamabhASya aura . * ye saba vrata prAyaH vahI haiM jo Upara svAmI samaMtabhadrAcAryake zAsanameM ,dikhalAye gaye haiM aura isa liye zvetAmbara AcAryoMkA zAsana, isa viSayameM, prAyaH samaMtabhadrake zAsanase milatA julatA hai| sirpha do eka vratoMmeM, kramameda avazya hai| samaMtabhadrane anarthadaMDaviratiko dUsare nambara para rakkhA hai aura yahA~ use tIsarA sthAna pradAna kiyA gayA hai / isI taraha zikSAvratoMmeM dezAvakAzikako yahA~ pahale nambara para na rakha kara dUsare nambara para rakkhA gayA hai| isake sivAya, cauthe zikSAvratake nAmameM bhI kucha parivartana hai| .
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 jainAcAyA~kA zAsanabhedaH . sUtrakI ukta donoM TIkAoMkI taraha, zIlavata bhI nahIM likhA, balki sAta zikSAvrata batalAyA hai / yathAH. "samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtie paMcANuccaiyaM sattasikkhAvaiyaM duvAlasavihaM gihidhamma pddivjaahi|". isake sivAya, 'atithisaMvibhAga' ko 'yathA saMvibhAga' vrata pratipAdana kiyA hai / isase aisA mAlUma hotA hai ki zvetAmbara saMpradAyameM pahale ina vratoMko sAta zikSAbata mAnA jAtA thA, bAdameM digambara . sampradAya kI taraha inake guNavrata aura zikSAvrata aise do vibhAga kiye gaye haiN| sAtha hI, inheM 'zIla' saMjJA bhI dI gaI hai| isI taraha yathAsaMvibhAgake sthAnameM vAdako atithisaMvibhAgakA parivartana kiyA gayA hai| saMbhava hai ki isa bAdake saMpUrNa parivartanako kucha AcAryoMne svIkAra kiyA ho aura kuchane svIkAra na kiyA ho| aura yaha bhI saMbhava hai ki. dUsare AgamagraMthoMmeM pahale hIse guNavrata aura zikSAbatake vyapadezako liye hue ina vratoMkA zIlavratarUpase vidhAna ho aura cauthe zikSAktakA nAma atithisaMvibhAga hI diyA ho| paraMtu isa pichalI bAtakI saMbhAvanA bahuta hI kama-prAya: nahIMke barAbara---jAna paDatI hai; kyoMki zvetAmbara sampradAyake prauDha vidvAna haribhadrasUrine, 'zrAvakaprajJapti' kI TIkAmeM 'vicitratvAca dezavirateH' nAmakA jo vAkya diyA hai, aura jo 'aSTa.mUlaguNa' nAmaka prakaraNameM uddhRta kiyA jA cukA hai, usase yaha sAfa dhvanitaM hotA hai ki 'upAsakadazA se bhinna zvetAmbaroMke dUsare AgamagraMthoM meM dezavirati (zrAvaka) kI koI vizeSa vidhi nahIM hai| isIse haribhadrasUri dezaviratikI vidhiko vicitra tathA " aniyamita' batalAte haiM aura use apanI buddhise pUrA karanekI anumati dete haiM / ityalam / ............... . sarasAvA ji0 sahAranapura ................... ____ tA0 11 jUna, sana 1920 jugalakizora muqhtAra
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa (ka) jainatIrthaMkaroMkA zAsanabheda ' jainasamAjameM, zrIvaTTakerAcAryakA banAyA huA 'mUlAcAra' nAmakA eka yatyAcAra - viSayaka prAcIna grantha sarvatra prasiddha hai| mUla grantha prAkRta * bhASA meM hai, aura usapara vasunandI saiddhAntikakI banAI huI 'AcAravRtti' nAmakI eka saMskRta TIkA bhI pAI jAtI hai| isa granthameM, sAmAvikakA varNana karate hue, granthakartA mahodaya likhate haiM: --- bAvIsaM titthayarA sAmAiyaM saMjamaM uvadisaMti / chedovahAvaNiyaM puNa bhayavaM usaho ya vIro ya // 7-32 // arthAta- ajitase lekara pArzvanAtha paryanta vAIsa tIrthakaroMne 'sAmAyika saMyamakA aura Rpabhadeva tathA mahAvIra bhagavAnane 'chedopasthApanA" saMyamakA upadeza diyA hai / : : yahA~ mUla gAthAmeM do jagaha 'ca' (ya) zabda AyA hai| eka caMkArase parihAravizuddhi Adi cAritrakA bhI grahaNa kiyA jA sakatA hai| aura taba yaha niSkarSa nikalatA hai ki RSabhadeva aura mahAvIra bhagavAnane sAmAyikAdi pA~ca prakArake. cAritrakA pratipAdana kiyA hai, jisameM chedopasthApanAkI yahA~ pradhAnatA hai / zepa bAIsa tIrthakaroM ne kevala sAmAyika cAritrakA pratipAdana kiyA hai / astu / Adi aura antake donoM tIrthaMkaroMne chedopasthApana saMyamakA pratipAdana kyoM kiyA hai ! isakA uttara AcAryamahodaya AgekI do gAthAoM meM isa prakAra dete haiM:----
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 * jainAcAryakA zAsanabheda AcakkhiduM vibhajiduM viSNAduM cAvi suhadaraM hodi / edeNa kAraNeNa du mahavvadA paMca paNNattA // 33 // AdI duvtrisodhaNe hi taha suhu duraNupAleyA / purimA ya pacchimA vi hu kappAkappaM Na jANaMti // 34 // TIkA - " ...... ye smAdanyasmai pratipAdayituM svecchAnuSThAtuM vibhaktuM vijJAtuM cApi bhavati sukhataraM sAmAyikaM tena kAraNena mahAmatAni paMca prajJaptAnIti // 33 // " " AditIrthe ziSyA duHkhena zodhyante suSThu RjusvabhAvA yataH / tathA ca pazcimatIrthe ziSyA duHkhena pratipAlyante suSThu vakrasvabhAvA yataH / pUrvakAlaziSyAH pazcimakAlazipyAtha api sphuTaM kalpaM yogyaM akalpaM ayogyaM na jAnanti yatastata bhAdau nidhane ca chedopasthApanamupadizata iti // 34 // " arthAta - pAMca mahAvratoM (chedopasthApanA) kA kathana isa vajahase kiyA gayA hai ki inake dvArA sAmAyikakA dUsaroMko upadeza denA, svayaM anuSThAna karanA, pRthaka pRthaka rUpase bhAvanA meM lAnA aura savizeSarUpa se samajhanA sugama ho jAtA hai / Adima tIrthameM ziSya muzkilase zuddha kiye jAte haiM; kyoMki ve atizaya saralasvabhAva hote haiM / aura antima tIrthameM ziSyajana kaThinatA se nirvAha karate haiM; kyoMki ve atizaya vakrasvabhAva hote haiM / sAtha hI, ina donoM samayoMke ziSya spaSTarUpase yogya ayogyako nahIM jAnate haiN| isaliye Adi aura antake tIrthameM isa chedopasthApanAke upadezakI z2arUrata paidA huI hai / yahA~para yaha bhI prakaTa kara denA jarUrI hai ki chedopasthApanAmeM hiMsAdikake bhedase samasta sAmradyakarmakA tyAga kiyA jAtA 1 isase pahale, TIkAmeM, gAthAkA zabdArtha mAtra diyA hai / 3
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa . hai*| isaliye chedopasthApanAkI 'paMcamahAvata' saMjJA bhI hai, aura isI liye AcAryamahodayane gAthA naM0 33meM chedopasthApanAkA 'paMcamahAvata' zabdoMse nirdeza kiyA hai / astu / isI pranthameM, Age 'pratikramaNa' kA carNana karate hue, zrIvaTTakerasvAmIne yaha bhI likhA hai: sapaDikkamaNo dhammo purimassa ya pacchimassa jiNassa / avarAhapaDikkamaNa majjhimayANaM jiNavarANaM // 7-125 // * 'tattvArtharAjavArtika meM bhaTTAkalaMkadevane bhI chedopasthApanAkA aisA hI svarUpa pratipAdana kiyA hai| yathAH "sAvadhaM karma hiMsAdibhedena vikalpanivRttiH chedopsthaapnaa|" isI graMthameM akalaMkadevane yaha bhI likhA hai ki sAmAyikakI apekSA vrata eka hai aura chedopasthApanAkI apekSA usake pA~ca bheda haiM / yathAH "sarvasAvadhanivRttilakSaNasAmAyikApekSayA ekaM vrataM, bhedaparataMtracchedopasthApanApekSayA paMcavidhaM vratam / " __ zrIpUjyapAdAcAryane bhI 'sarvArthasiddhi' meM aisA hI kahA hai| isake sivAya, zrIvIranandI AcAryane, 'AcArasAra' graMthake pA~caveM adhikAra meM, chedopasthApanAkA jo nimna svarUpa varNana kiyA hai usase isa viSayakA aura bhI spaSTIkaraNa ho jAtA hai / yathAH batasamitiguptigaiH paMca paMca tribhirmtaiH| chedairbhedairupetyArtha sthApanaM svasthitikriyA // 6 // chedopasthApanaM proktaM sarvasAvadyavarjane / vrataM hiMsA'nRtasteyA'brahmasaMgeSvasaMgamaH // 7 // arthAta-pA~ca vrata, pA~ca samiti aura tIna gupti nAmake chadoM-bhoMke dvArA arthako prApta hokara jo apane AtmAmeM sthira hone rUpa kriyA hai usako chedopasthApanA yA chedopasthApana kahate haiM / samasta sAvadyake tyAgameM chedopasthApanAko hiMsA, jhUTha, corI, maithuna (abrahma) aura pariprahase virati rUpa vrata kahA hai|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAcAyA~kA zAsanabheda jAve du appaNo vA aNNadare vA bhave adiicaaro| tAve du paDikamaNaM majjhimayANaM jiNavarANaM // 126 // iriyAgoyarasumiNAdi savvamAcaradu mA va Acaradu / purimacarimA du savve savve NiyamA paDikkamadi / / 127 / / arthAt-pahale aura antima tIrthaMkarakA dharma, aparAdhake hone aura na honekI apekSA na karake, pratikramaNa-sahita pravartatA hai| para madhyake bAIsa tIrthaMkaroMkA dharma aparAdhake honepara hI pratikramaNakA vidhAna karatA hai| kyoMki unake samayameM aparAdhakI bahulatA nahIM hotI / madhyavartI tIrthaMkaroMke samayameM jisa vratameM apane yA dUsaroMke atIcAra lagatA hai usI vratasambandhI atIcArake viSayameM pratikramaNa kiyA jAtA hai| viparIta isake, Adi aura antake tIrthaMkaroM (apamadeva aura mahAvIra) ke ziSya IryA, gocarI aura svamAdise utpanna hue samasta atIcAroMkA AcaraNa karo athavA mata karo unheM samasta pratikramaNa-daNDakoMkA uccAraNa karanA hotA hai / Adi aura antake donoM tIrthaMkaroMke ziSyoMko kyoM samasta pratikramaNa-daNDakoMkA uccAraNa karanA hotA hai aura kyoM madhyavartI tIrthaMkaroMke ziSya vaisA AcaraNa nahIM karate ? isake uttarameM AcAryamahodaya likhate haiM:- . majjhimayA diDhavuddhI eyaggamaNA amohalakkhA ya / tamhA hu jamAcaraMti taM garahaMtA visujhaMti / / 128 // parimacaramA du jamhA calacittA ceva mohalakkhA ya / to. savvapaDikkamaNaM aMdhalayaghoDayadihato / / 129 // arthAta-madhyavartI tIrthaMkaroMke ziSya vismaraNazIlatArahita dRDhabuddhi, sthiracitta aura mUDhatArahita parIkSApUrvaka kArya karanevAle hote haiN| isa
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa liye prakaTarUpase ve jisa doSakA AcaraNa karate haiM usa doSameM AtmanindA karate hue zuddha ho jAte haiM / para Adi aura antake donoM tIrthaMkaroMke ziSya calacitta, vismaraNazIla aura mUDhamanA hote haiM-zAstrakA bahuta bAra pratipAdana karane para bhI use nahIM jAna paate| unheM kramazaH RjujaDa aura vakrajaDa samajhanA cAhiye-isaliye unake samasta pratikramaNadaNDakoMke uccAraNakA vidhAna kiyA gayA hai aura isa viSayameM andhe ghor3ekA dRSTAnta batalAyA gayA hai| TIkAkArane isa dRSTAntakA jo spaSTIkaraNa kiyA hai usakA bhAvArtha isa prakAra hai 'kisI rAjAkA ghor3A andhA ho gyaa| usa rAjAne vaidyaputrase ghor3eke liye opadhi puuchii| vaha vaidyaputra vaidyaka nahIM jAnatA thA, aura vaidya kisI dUsare grAma gayA huA thaa| ataH usa vaidyaputrane ghor3akI A~khako ArAma pahu~cAnevAlI samasta opadhiyoMkA prayoga kiyA aura unase vaha ghor3A nAroga ho gayA / isI taraha sAdhu bhI eka pratikramaNa-. daNDakameM sthiracitta nahIM hotA ho to dUsare meM hogA, dUsaremeM nahIM to tIsaremeM, tIsaremeM nahIM to cauthaimeM hogA, isa prakAra sarvapratikramaNa-daNDakoMkA uccAraNa karanA nyAya hai| isameM koI virodha nahIM hai, kyoMki saba hI pratikramaNa-daNDaka karmake kSaya karanemeM samartha haiM / ___ mUlAcArake isa sampUrNa kathanase yaha bAta spaSTatayA vidita hotI hai ki samasta jainatIrthaMkaroMkA zAsana eka hI prakArakA nahIM rahA hai| palki samayakI AvazyakatAnusAra-lokasthitiko dekhate hue usameM kucha parivartana jarUra hotA rahA hai / aura isaliye jina logoMkA aisA khayAla hai ki jainatIrthaMkaroMke upadezameM paraspara raMcamAtra bhI bheda yA parivartana nahIM hotA jo vacanavargaNA eka tIrthakarake muMhase
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 jainAcAryoMkA zAsanabheda khiratI hai vahI a~cI tulI dUsare tIrthaMkarake muMhase nikalatI hai, usameM jarA bhI pheraphAra nahIM hotA-vaha khayAla nirmUla jAna par3atA hai| zAyada aise logoMne tIrthaMkaroMkI vANIko phonogrAphake rikADoMmeM bhare hue maz2amUnake sadRza samajha rakkhA hai| parantu vAstavameM aisA nahIM hai| aise logoMko mUlAcArake uparyukta kathanapara khUba dhyAna denA caahiye| paM0 AzAdharajIne bhI, apane 'anagAradharmAmRta' grantha aura usakI khopajJa-TIkAmeM, tIrthakaroMke isa zAsanabhedakA ullekha kiyA hai| jaisA ki Apake nimnavAkyoMse prakaTa hai: " AdimAntimatIrthakarAveva vratAdibhedena sAmAyikamupadizataH sma nA'jitAdayo dvAviMzatiriti sahetukaM vyAcaSTe duHzodhamRjujaDairiti pururiva viirodishdvtaadibhidaa| - duSpAlaM vakrajaDairiti sAmyaM nApare supaTuziSyAH // 9-87 // ____TIkA-adizadupadiSTavAn / ko'sau ? vIro'ntimatIrthakaraH / kiM tat ? sAmyaM sAmAyikAkhyaM cAritram / kayA? vratAdibhidA vratasamitiguptibhedena / kuto hetoH ? iti / kimiti ? bhavati / kiM tat ? sAmyam / kIdRzam ? duSpAlaM pAlayitumazakyam / kaiH ? vakrajaDairanArjavajADyopetaiH ziSyairmameti / ka iva ? pururiva / iva zabdo yathArthaH / yathA pururAdinAthaH sAmyaM vratAdimidA'dizat / kuto hetoH ? iti / kimiti ? bhavati / kiM tat ? sAmyaM / kIdRzam ? duHzodhaM zodhayitumazakyam / kaiH RjujaDairArjavajADyopetaiH ziSyaimameti / tathA'pare'jitAdayo dvAviMzatistIrthakarA vratAdibhidA sAmyaM nAdizan / sAmyameva vratamiti kathayanti sma svshissyaannaamye| kIdRzAste ? supaTuziSyAH yataH RjuvakrajaDatvAbhAvAt suSTha paTavo vyutpannatamAH ziSyA yeSAM ta evam // " 1 x x x x
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - pariziSTa . "nindAgahAlocanAbhiyukto yuktena cetasA / paThedvA bhRNuyAcchuddhayai karmacAn niyamAn samAn // 8-62 // TIkA-paTheducaret sAdhuH zRNuyAdvA AcAryAdibhya AkarNayet / kAn ? niyamAn pratikramaNadaNDakAn / kiMviziSTAn ? samAn sarvAn |......idmtr tAtparya, yasmAdaidaMyugInA duHkhamAkAlAnubhAvAdvakajaDIbhUtAH svayamapi kRtaM vratAyaticAraM na smaranti calacittatvAcAsakRtprAyazoparAdhyanti tasmAdIryAdiSu dropo bhavatu vA mA bhavatu taiH sarvAticAravizuddhayarthaM sarve pratikramaNadaNDakAH prayoktavyAH / teSu yatra kvacicittaM sthiraM bhavati tena sarvo'pi dopo vizodhyate / te hi sarve'pi karmaghAtasamarthAH / tathA coktam * sapratikramaNo dharmoM jinyoraadimaantyyoH| . aparAdhe pratikrAntimadhyamAnAM jinezinAm // yadopajAyate doSa Atmanyanyataratra vaa| tadaiva syAtpratikrAntimadhyamAnAM jinezinAm // I-gocaraduHsvapnaprabhRtau vartatAM na vaa| paurastyapazcimAH sarva pratikAmanti nizcitam // madhyamA ekacittA yadamUDhadRDhavuddhayaH / AtmanAnuSThitaM tasmAdgahamANAH sRjanti tm|| paurastyapazcimA ysmaatsmohaaclcetsH| tataH sarva pratikrAntirandho'zvo'tra nidarzanam // " aura zrIpUjyapAdAcAryane, apanI 'cAritrabhakti' meM, isa viSayakA eka padya nimnaprakArase diyA hai: * ye pA~coM padya, jinheM paM0 AzAdharajIne apane kathanake samarthanameM uddhata kiyA hai, vikramakI prAyaH 13 vIM zatAbdIse pahaleke bane hue kisI prAcIna graMthake padya haiN| inakA saba Azaya kramazaH vahI hai jo mUlAcArakI ukta gAthA naM. 125se 129kA hai| inheM ukta gAthAoMkI chAyA na kahakara unakA padyAnuvAda kahanA caahiye|
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 www mmanmmmmmmmmm jainAcAryoMkA zAsanabheda tisraH sattamaguptayastanumanobhApAnimittodayA: paMceryAdisamAzrayAH samitayaH paMcatratAnItyapi / cAritropahitaM trayodazatayaM pUrva na diSTaM parai rAcAraM parameSThino jinapatevIrAnamAmo vayam // 7 // isameM kAyAdi tIna gupti, IryAdi paMca samiti aura ahiMsAdi paMca mahAvratarUpase trayodaza prakArake cAritrako 'cAritrAcAra' pratipAdana karate hue use namaskAra kiyA hai aura sAthahI yaha batalAyA hai ki 'yaha teraha prakArakA cAritra mahAvIra jinendrase pahaleke dUsare tIrthakaroMdvArA upadiSTa nahIM huA hai'-arthAt , isa cAritrakA upadeza mahAvIra bhagavAnne diyA hai, aura isaliye yaha unhIMkA khAsa zAsana hai| yahA~ 'vIrAta pUrva na diSTaM paraiH' zabdoM parase, yadyapi, yaha spaSTa pani nikalatI hai ki mahAvAra bhagavAnse pahaleke kisI bhI tIrthakarane-- RSabhadevane bhI isa teraha prakArake cAritrakA upadeza nahIM diyA hai, parantu TIkAkAra prabhAcandrAcAryane 'paraiH' padake vAcyako bhagavAn 'ajita' taka hI sImita kiyA hai-Rpabhadeva taka nahIM / arthAt, yaha sujhAyA hai ki pArzvanAthase lekara ajitanAthaparyaMta pahaleke vAIsa tIrthaMkaroMne isa teraha prakArake cAritrakA upadeza nahIM diyA hai-unake upadezakA viSaya eka prakArakA cAritra (sAmAyika) hI rahA hai-yaha teraha prakArakA cAritra zrIvardhamAna mahAvIra aura AdinAtha (RSabhadeva)ke dvArA upadezita huA hai| jaisA ki ApakI TIkAke nimna aMzase prakaTa hai:___..........paraiH anyatIrthakaraiH / kasmAtparaiH ? vIrAdanyatIrthakarAt / kiMviziSTAt ? jinapateH...... / parairajitAdibhirjinanAthaitrayodazabhedaminnaM cAritraM na kathitaM sarvasAvadyaviratilakSaNamekaM cAritraM tairvinirdiSTaM tatkAlInaziSyANAM RjucakrajaDamatitvAbhAvAt / vardhamAnasvAminA tu vakrajaDamatibhanyAzayavazAt Adidevena tu RjujaDamativineyavazAt trayodazavidhaM nirdiSTaM AcAraM namAmo vayam / "
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa saMbhava hai ki 'paraiH' padakI isa sImAke nirdhArita karanekA uddezya mUlAcArake sAtha pUjyapAdake isa kathanakI saMgatiko ThIka biThalAnA rahA ho| parantu vAstavameM yadi isa sImAko na bhI nirdhArita kiyA jAya aura yaha mAna liyA jAya ki apabhadevane bhI isa trayodazavidharUpase cAritrakA upadeza nahIM diyA hai to bhI usakA mUlAcArake sAtha koI virodha nahIM AtA hai| kyoMki yaha ho sakatA hai ki RSabhadevane paMcamahAvratoMkA to upadeza diyA ho-unakA chedopasthApanA saMyama ahiMsAdi paMcabhedAtmaka hI ho-kintu paMcasamitiyoM aura tIna guptiyoMkA upadeza na diyA ho, aura unake upadezakI jarUrata bhagavAn mahAvIrako hI par3I ho| aura isI liye unakA chedopasthApana saMyama isa teraha prakArake cAritrabhedako liye hue ho, jisakI unake nAmake sAtha khAsa prasiddhi pAI jAtI hai| parantu kucha bhI ho, apabhadevane bhI isa teraha prakArake cAritrakA upadeza diyA ho yA na diyA ho, kintu isameM to sandeha nahIM ki zepa vAIsa tIrthaMkaroMne usakA upadeza nahIM diyA hai| ___yahA~para itanA aura bhI batalA denA jarUrI hai ki bhagavAn mahAcIrane isa teraha prakArake cAritrameMse dasa prakArake cAritrako-paMcamahAbratoM aura paMcasamitiyoMko-mUlaguNoM meM sthAna diyA hai| arthAt, sAdhuoMke aTThAIsa* mUlaguNoMmeM dasa mUlaguNa inheM karAra diyA hai| * ahAIsa mUlaguNoM ke nAma isaprakAra haiM: 1 ahiMsA, 2 satya, 3 asteya, 4 brahmacarya, 5 aparigraha (ye pA~ca mahAvrata); 6 IyAM, 7 bhApA, 8 epaNA, 9 AdAnanikSepaNa, 10 pratiSThApana, (ye pAMca / samiti); 11-15 sparzana-sana-prANa-cakSu-zrotra-nirodha (ye paMceMdriyanirodha); 16 sAmAyika, 17 stava, 18 vandanA, 19 pratikramaNa, 20 pratyAkhyAna,
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 jainAcAryoMkA zAsanabheda taba yaha spaSTa hai ki zrIpArzvanAthAdi dUsare tIrthaMkaroMke mUlaguNa bhagavAn mahAvIradvArA pratipAdita mUlaguNoMse bhinna the aura unakI saMkhyA bhI aTThAIsa nahIM ho sakatI - dasakI saMkhyA to ekadama kama ho hI jAtI hai; aura bhI kitane hI mUlaguNa inameM aise haiM jo usa samaya ke ziSyoMkI ukta sthitiko dekhate hue anAvazyaka pratIta hote haiM / vAstavameM mUlaguNoM aura uttaraguNoMkA sArA vidhAna samayasamayake ziSyoMkI yogyatA aura unheM tattatkalIna paristhitiyoM meM sanmArga para sthira rakha sakanekI AvazyakatApara avalambita rahatA hai / isa dRSTise jisa samaya jina vrataniyamAdikoM kA AcaraNa sarvopari mukhya tathA Avazyaka jAna par3atA hai unheM mUlaguNa karAra diyA jAtA hai aura zeSako uttaraguNa / isIse sarva samayoM ke mUlaguNa kabhI eka prakArake nahIM ho sakate / kisI samayake ziSya saMkSepapriya hote haiM athavA thor3eMmeM hI samajha lete haiM aura kisI samayake vistArarucivAle athavA vizeSa khulAsA karanepara samajhanevAle / kabhI logoM meM Rjujar3atAkA adhika saMcAra hotA hai, kabhI vakrajar3atAkA aura kabhI ina donoMse atIta avasthA hotI hai / kisI samayake manuSya sthiracitta, dRDhabuddhi aura balavAna hote haiM aura kisI samaya ke calacitta, vismaraNazIla aura nirbl| kabhI lokameM mUr3hatA bar3hatI hai aura kabhI usakA hAsa hotA hai / isa liye jisa samaya jaisI jaisI prakRti aura yogyatAke ziSyoMkI - upadezapAtroMkI - bahulatA hotI hai usa usa vaktRkI janatAko lakSya karake tIrthaMkaroMkA usake upayogI vaisA hI upadeza tathA vaisA hI vrata-niyamAdikakA vidhAna hotA hai / " 21 kAyotsarga (ye- SaDAvazyaka kriyA); 22 loca, 23 Acelakya, 24 asnAna, 25 bhUzayana, 26 adantagharSaNa, 27 sthitibhojana, aura 28 ekabhakta /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 75 -- usIke anusAra mUlaguNoMmeM bhI heraphera huA karatA hai / paraMtu isa bhinna prakArake upadeza, vidhAna yA zAsanameM paraspara uddezya bheda nahIM hotA |smst jainatIrthaMkaroMkA vahI mukhyatayA eka uddezya ' AtmAse karmamalako dUra karake use zuddha, sukhI, nirdoSa aura svAdhIna banAnA ' hotA hai| dUsare zabdoM meM yoM kahiye ki saMsArI jIvoMko saMsAraroga dUra karaneke mArgapara lagAnA hI jainatIrthaMkaroM ke jIvanakA pradhAna lakSya hotA hai / astu / eka rogako dUra karaneke liye jisa prakAra aneka oSadhiyA~ hotI haiM aura ve anekaprakAra se vyavahArameM lAI jAtI haiM; roga-zAMti ke liye unameM se jisavakta jisa oSadhiko jisavidhise denekI jarUrata hotI hai vaha usavakta usI vidhise dI jAtI hai ---- isameM na kucha - virodha hotA hai aura na kucha bAdhA AtI hai / usI prakAra saMsAraroga yA karmarogako dUra karaneke bhI aneka sAdhana aura upAya hote haiM, jinakA aneka prakArase prayoga kiyA jAtA hai| unameMse tIrthakara bhagavAn apanI apanI samayakI sthitike anusAra jisa jisa upAyakA jisa jisa rItise prayoga karanA ucita samajhate haiM usakA usI rItise prayoga karate haiM / unake isa prayogameM kisI prakArakA virodha yA vAghA upasthita hone kI saMbhAvanA nahIM ho sakatI / inhIM saba bAtoMpara mUlAcArake vidvAn AcAryamahodayane, apane Upara ullekha kiye hue vAkyoMdvArA,. acchA prakAza DAlA hai aura aneka yuktiyoMse jaina tIrthaMkaroM ke zAsana-. bhedako bhale prakAra pradarzita aura sUcita kiyA hai / isake sivAya, dUsare vidvAnoMne bhI isa zAsanabhedako mAnA tathA usakA samarthana kiyA hai, yaha aura bhI vizeSatA hai* / * * zvetAmbaragranthoMmeM bhI jainatIrthaMkaroMke zAsana-bhedakA ullekha milatA hai, jisake kucha avataraNa pariziSTa (kha) meM diye gaye haiM /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 jainAcAryoMkA zAsanabheda ___ AzA hai isa lekhako par3hakara sarvasAdhAraNa jainIbhAI, satyAnveSI aura anya aitihAsikaM vidvAn aitihAsika kSetrameM kucha nayA anubhava prApta kareMge aura sAtha hI isa bAtakI khoja lagAya~ge ki jainatIrthaMkaroM ke zAsanameM aura kina kina bAtoMkA paraspara bheda rahA hai / jugalakizora mukhtAra pariziSTa (kha) zvetAmbaroMke yahA~ bhI jainatIrthaMkaroMke zAsanabhedakA kitanA hI ullekha milatA hai, jisake kucha namUne isaprakAra haiM: (1) Avazyakaniyukti meM, jo bhadrabAhu zrutakevalIkI racanA kahI jAtI hai, do gAthAe~ nimnaprakArase pAI jAtI haiM sapaDikkamaNo dhammo purimassa ya pacchimassa ya jiNassa / majjhimayANa jiNANaM koraNajAe paDikkamaNaM // 1244 // vAvIsaM titthayarA sAmAiyasaMjamaM uvaisati / cheovaDAvaNayaM puNa vayanti usabho ya vIro ya // 1246 // ye gAthAe~ sAdhAraNase pAThabhedake sAtha,, jisase koI arthabheda nahIM hotA, ve hI haiM jo ' mUlAcAra 'ke 7 veM adhyAyameM kramazaH naM0 125 "aura 32 para pAI jAtI haiN| aura isaliye, isa viSayameM, niyuktikAra aura mUlAcArake kartA zrIvaTTakarAcArya donoMkA mata eka jAna par3atA hai| 1 'kAraNAjAte' aparAdha evotpanne sati pratikramaNaM bhavati iti hribhdrH|,
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ . pariziSTa (2)' uttarAdhyayanasUtra meM 'kezi-gautama-saMvAda' nAmakA eka prakaraNa (23 vA adhyayana) hai, jisameM sabase pahale pArzvanAthake ziSya (tIrthaziSya) kezI svAmIne mahAvIra-ziSya gautama gaNagharase donoM tIrthakaroMke zAsanabhedakA kucha ullekha karate hue usakA kAraNa daryApta kiyA hai aura yahA~taka pUchA hai ki dharmakI isa dvividha prarUpaNA athavA matabheda para kyA tumheM kucha avizvAsa yA saMzaya nahIM hotA hai ? taba gautamasvAmIne usakA samAdhAna kiyA hai| isa saMvAdake kucha vAkya (bhAvavijayagaNIkI vyAkhyAsahita ) isaprakAra haiM: cAujjAmo ajo dhammo, jo imo pNcsikkhio| desio vaddhamANeNaM, pAseNa ya mahAmuNI // 23 // . vyAkhyA-caturyAmo hiMsAnRtasteyaparigrahoparamAtmakatacatuSkarUpaH, paMcazi-- kSitaH sa eva maithunaviratirUpapaMcamahAvratAnvitaH // 23 // ekakajjapavanANaM, visese kiM nu kAraNaM / dhamme duvihe mehAvI ! kahaM vippaccao na te 1 // 24 // vyAkhyA:-'dhammeti' ityaM dharme sAdhudharme dvividhe he medhAvin kathaM vipratyayaH. avizvAso na te tava ? tulye hi sarvajJatve kiM kRto'yaM matabhedaH ? iti // 24 // evaM tenoktatao kesi buvaMtaM tu, goamo innmvyvii| paNNA samikkhae dhamma-tattaM tattaviNicchayaM // 25 // vyAkhyA-'buvaMtaM tutti' bruvantamevA'nenAdarAtizayamAha, prajJAvuddhiH samIkSyate pazyati, kiM tadityAha-'dhamma-tattaMti' vindolope dharmatattvaM dharmaparamArtha, tattvAnAM jIvAdInAM vinizcayo yasmAttattathA, ayaM bhAvaH na vAkyazravaNamAtrAdevArthanirNaya: syAtkintu prajJAvazAdeva // 25 // tatazca-. purimA ujjujaDA u, vakajaDA ya pacchiMmA / majjhimA ujjupaNNA u; teNa dhamme duhA kae // 26 //
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 . jainAcAryoMkA zAsanabheda vyAkhyA-purimatti' pUrva prathamajinamunayaH Rjavazca prAMjalatayA jaDAzca duSprajJApyatayA RjujaDAH, 'tu' iti yasmAddhetoH vakrAzca vakraprakRtitvAjaDAzca nijAnekakuvikalpaiH vivakSitArthAvagamAkSamatvAdvakrajaDAH, caH samuccaye, pazcimAH 'pshcimjintnyaaH| madhyamAstu madhyamArhatAM sAdhavaH, Rjavazca te prajJAzca suvodha-vena RjuprajJAH / tena hetunA dharmo dvidhA kRtH| ekakAryaprapannatvepi iti prakramaH // 26 // yadi nAma pUrvAdimunInAmIdRzatvaM, tathApi kathametaddvaividhyamityAha purimANaM dundhisojyo u, carimANaM durnnupaalo| kappo majjhimagANaM tu, suvisojho supAlao // 27 // vyAkhyA-pUrveSAM duHkhena vizodhyo nirmalatAM netuM zakyo durvizoghyaH, kalpaiti yojyate, te hi RjujaDatvena guruNAnuziSyamANA api na tadvAkyaM samyagavacoddha prabhavantIti tuH pUtau / caramANAM duHkhenAnupAlyate iti duranupAlaH sa eva duranupAlaH kalpaH sAdhvAcAraH / te hi kathaMcijjAnanto'pi kakrajaDatvena na yathAvadanuSThAtumIzate / madhyamakAnAM tu vizodhyaH supAlakaH kalpa itIhApi yojyaM, te hi RjuprajJatvena sukhenaiva yathAvajAnanti pAlayanti ca ataste caturyAmokAvarSi paMcamamapi yAmaM jJAtuM pAlayituM ca kssmaaH| yaduktaM-"noapariggahiAe, itthIe jeNa hoi paribhogo / tA tanviraIe cia, avaMbhaviraitti paNNANaM // 1 // iti tadapekSayA zrIpAzrvasvAminA caturyAmo dharma uktaH pUrvapazcimAstu nedRzA iti zrIRSabhazrIvIrasvAmibhyAM paMcavrataH / tadevaM vicitraprajJavineyAnugrahAya dharmasya dvaividhyaM na tu tAttvikaM / AdyajinakathanaM ceha prasaMgAditi sUtrapaMcakArthaH // 27 // ___isa saMvAdakI 26 vIM aura 27 vI gAthAmeM zAsanabhedakA jo kAraNa batalAyA gayA hai-bhedameM kAraNIbhUta tattatkAlIna ziSyoMkI jisa paristhiti'vizeSakA ullekha kiyA gayA hai-vaha saba vahI hai jo mulAcArAdi digambara graMthoM meM varNita hai| bAkI, pArzvanAthake 'caturyAma dharmakA jo yahA~ ullekha kiyA gayA hai usakA Azaya yadi vahI hai jo TIkAkArane ahiMsAdi cAra vratarUpa batalAyA hai, to vaha digambara sampradAyaka kathanase kucha bhinna jAna par3atA hai| (3) 'prajJApanAsUtra' kI malayagiri-TIkAmeM bhI tIrthaMkaroMke zAsana bhedakA kucha ullekha milatA hai / yathA:
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 79 " yadyapi sarvamapi cAritramavizeSataH sAmAyikaM tathApi chedAdivizeSairviziSyamANamardhataH zabdAntaratazca nAnAtvaM bhajate, "prathamaM punaravizeSaNAt sAmAnyazabda evAvatiSThate sAmAyikamiti taca dvidhA-itvaraM yAvatkathikaM ca, tatretvaraM bharatairAvateSu prathamapazcimatIrthakaratIrtheSvAnAropitamahAvratasya zaikSakasya vijJeyaM, yAvatkathikaM ca pravrajyApratipattikAlAdArabhyAprANoparamAt , tacca bharatairAvatabhAvimadhyadvAviMzatitIrthakaratIrthAntaragatAnAM videhatIrthakaratIrthAntaragatAnAMca sAdhUnAmavaseyaM teSAmupasthApanAyA abhAvAt / uktaM ca samvamiNaM sAmAiya cheyAivisesiyaM puNa vibhinnaM / avisesaM sAmAiya Thiyamiha sAmannasannAe // 1 // sAvajajogaviraha tti tattha sAmAiyaM duhA taM c| ittaramAvakahaM ti ya paDhamaM paDhamaMtimajiNANaM // 2 // titthesu aNAroviyavayassa sehassa thovakAlIyaM / sesANa yAvakahiyaM titthesu videhayANaM ca // 3 // tathA chedaH pUrvapayAyasya upasthApanA ca mahAvrateSu yasmin cAritre tacchedopasthApanaM, tacca dvividhA-sAticAraM niraticAraM ca, tatra niraticAraM yaditvarasAmAyikavatazaikSakasya Aropyate tIrthAntarasaMkrAntau vA, yathA pArzvanAthatIrthAd vardhamAnatIrtha saMkrAmataH paMcayAmapratipattau, sAticAraM yanmUlaguNaghAtinaH punavratoccAraNaM, uktaM ca sehassa niraiyAraM titthantarasaMkame va taM hojaa| mUlaguNaghAiNo sAiyAramubhayaM ca Thiyakappe // 1 // 'ubhayaM ceti' sAticAraM niravicAraM ca 'sthitakalpe' iti prathamapazcimatIrthakaraH tiirthkaale|" isa ullekhameM ajitase pArzvanAthaparyaMta bAIsa tIrthaMkaroMke sAdhuoMke jo chedopasthApanAkA abhAva batalAyA hai aura mahAvatoMmeM sthita honerUpa "cAritrako chedopasthApanA likhA hai vaha mUlAcArake kathanase milatA julatA hai| zeSa kathanako vizepa athavA bhinna kathanaM kahanA caahiye|
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha paMki 818 14 21 24 5 , 22 26 21 azuddha vAdara nizAsana aNuvrata aura mahAvrata paDhagaM tambolo sahu jalamuivi aMthavie --dIyate rakkha DaM vAdara nizAzana aNuvratI aura mahAvratI paDhama tambolosahu jala muiki atyamie 36 21 puna 3,5 10 raksa vaThTharaH sAgara vidiyaM zivakoThi abhitagatiH caturmedaM indriya - zasya tiSThante desAmmi -stiSTana , amataura rakkhaTuM puNa rakkha TuM vahakeraH sAgAra vidiyaM zivakoTi amitagatiH caturbhedaM iMdiya sasya saMtiSThante desammi -stiSThan Ama taura ra 16 6. 59. 62 21. 5 19
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
_