Book Title: Chaturdash Swar Sthapanvad Sthalam
Author(s): Vinaysagar
Publisher: ZZ_Anusandhan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229386/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 zrI zrIvallabhopAdhyAyapraNItam caturdazasvarasthApanavAdasthalam anusandhAna 45 ma. vinayasAgara vyAkaraNa aura nyAyazAstra Adi granthoM ke kucha kaThina viSayo para zAstra carcA/zAstrArtha/vicAra-vimarza karanA yaha vidvAnoM kA dainika vyavasAya rahA hai / kisI bhI viSaya ko lekara apane pakSa ko sthApita karanA aura pratipakSa kA khaNDana karanA yaha kartavya sAmAnya sA rahA hai| isI prakAra vyAkaraNa meM svara 14 haiM, adhika haiM yA kama ?, isake sambandha meM zrI zrIvallabhopAdhyAya ne carcA kI aura sArasvata vyAkaraNa aura anya granthoM ke AdhAra para 14 svara hI sthApita kie / kavi-paricaya anusandhAna aMka 26, disambara 2003 meM zrIvallabhopAdhyAya racita mAtRkA zlokamAlA ke prArambha meM unakA saMkSipta paricaya diyA gayA hai / inakA aura inakI kRtiyoM kA vizeSa paricaya jAnane ke lie arajinastava: aura haimanAmamAlAziloJcha meM merI likhita bhUmikA dekhanI cAhie / janma - bhUmi isa sambandha meM kAphI vicAra vimarza kiyA jA cukA hai / zrIvallabha rAjasthAna ke hI the, yaha bhI prAmANita kiyA jA cukA hai / vyAkaraNa jaise zuSka viSaya para a. A. kA antara batalAte hue sahajabhAva se yaha likhanA "AIDA bi bhAIDA, vaDai bhAI kAnau" yaha sUcita karatA hai ki ve jisa kisI zAlA / pAThazAlA meM par3he hoM, vahA~ isa prakAra kA adhyayana hotA thA, jo ki vizuddha rUpa se rAjasthAnI kA hI sUcaka hai / arthAt zrIvallabha (bAlyAvasthA kA nAma jJAta nahIM) janma se hI rAjasthAnI the isameM saMdeha nahIM / I anusandhAna aMka 28 meM zrIpArzvanAthastotradvayam bhI prakAzita hue haiM jinakA ki inakI kRtiyoM meM ullekha nahIM thA / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 viSaya-vastu prArambha meM hI svara 14 hI haiM isakI sthApanA karane ke lie prativAdI se 5 pA~ca prazna pUche haiM : 1. svara kyA hai athavA vaha zabda kA paryAya hai ? 2. paryAya hai to vaha nAsikA se utpanna paryAya hai ? 3. athavA svarazAstra meM pratipAdita niSAdAdikA avabodhaka hai ? 4. kyA udAttAdi kA jJApaka hai ? 5. athavA vivakSita kAryAvabodhaka akArAdi saMjJA kA pratipAdaka hai ? ina pA~ca vikalpo ko udbhUta karake inakA samAdhAna bhI diyA gayA hai : 1. vividha jAti ke devatA, manuSya, tiryaJca aura pakSI Adi kI vividha bhASAeM susvara, dusvara Adi aneka zabda paryAya hote haiM ataH yaha svIkAra nahIM kiyA jA sakatA / 2. nAsikA-udbhUta paryAya bhI svIkAra nahIM kie jA sakate, kyoMki yaha triindriya, paMcendriya jIvoM meM bhI sambhava hotI hai| manuSyoM meM zobhana aura azobhana hotI hai / candra, sUrya, svarodaya zAstra Adi se nAsika svara bhI aneka prakAra ke hote haiM, ataH yaha bhI sambhava nahIM hai / 3. saMgIta zAstra meM niSAda Adi 7 svara mAne gaye haiM ataH yaha usake antargata bhI nahIM AtA / 4. udAtta-anudAtta-pluta kI dRSTi se bhI yaha sambhava nahIM hai / 5. vivakSita kAryAvabodhaka saMjJA pratipAdaka bhI nahIM hai / isako siddha karane ke lie narapatidinacaryA ne 16 svara svIkAra kie haiM, kintu anubhUtisvarUpAcArya ne sArasvata vyAkaraNa meM 'aiuRlasamAnA:' 'ubhaye svarAH' 'husvadIrghaplutabhedAH savarNA' 'e ai o au sandhyakSarANi' kA pratipAdana karate hue 14 hI svara sthApita kie haiM, ve haiM :- a A i I u U R R la la e ai o au, ina svaroM ko sthApita karane ke lie aura sArasvata vyAkaraNa ko mahattA dete hue pANini vyAkaraNa, kAlApaka vyAkaraNa, siddhahema vyAkaraNa, kAvyakalpalatA, anekArthasaMgraha, vizvaprakAza, varNanighaNTu, pANini zikSA Adi ke pramANa die haiM / la kI dIrghatA ko siddha karate hue pANini Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 anusandhAna 45 vyAkaraNa kA Azraya liyA hai aura rAmacandra aura vAsudeva Adi ke mata ko asvIkAra kiyA hai| arthAt zrIvallabhopAdhyAya svara 16 yA 21 nahIM mAnate haiM apitu 14 hI mAnakara usakI sthApanA bhI karate haiM / racanA-kAla prastuta laghu kRti kA nAma caturdazasvarasthApanavAdasthala hai / antima prazasti meM likhA hai :- kharataragaccha meM zrI jinarAjasUri ke vijayarAjya meM upAdhyAya jJAnavimala ke ziSya zrIvallabhopAdhyAya ne isa vAda kI racanA kI hai| zrIjinarAjasUrijI saMvat 1674 meM gacchanAyaka bane the, ata: yaha racanA bhI saMvata 1674 ke bAda kI hai| // aiM namaH // zrIsiddhI bhavatAntarAM bhagavatIbhAsvatprasAdodayAd, vAcAM caJcuracAturI sphuratu ca prajJAvadAzcaryadA / navyagranthasamarthanodyatamatipratyakSavAcaspatevidvatpuMsa ihAzu zasyamanasastacchrotukAmasya ca // 1 // santi svarAH ke kati ca pratItAH, sArasvatavyAkaraNoktayuktyA / samastazAstrArthavicAravettA, kazcid vipazcid paripRcchatIti // 2 // purAtanavyAkaraNAdyanekagranthAnusAreNa sadAdareNa / taduttaraM spaSTatayA karoti, zrIvallabhaH pAThaka utsavAya // 3 // __iha kecid ahaGkArazikharizikhAM samArUDhAH sArAsAravicArakaraNacAturIvyAmUDhAH kUrcAlasarasvatIti birudamAtmanaH pAThayantaH svagallajhallarI-jhAtkAreNa avidyAnaTI nATayantaH sakalazAbdikacakracakravarticUDAmaNimAtmAnaM manyamAnAH svarANAM caturdazasaMkhyAsattAM vipratipadyamAnA atucchamAtsaryAdyanaNuguNamatkuNatalpakalpA: saMkalpitAnalpavikalpAH prajalpanti jalpAkAH svarAH kiyanta ? iti vadanto vAdinaH sAnandaM sAdaraM praSTavyA bhavanti viziSTamatibhiH prativAdibhiH - 1. mati ke 2. tadyathA pATho'dhikaH kai Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 1. ko'yaM svaro nAma ? kiM zabdaparyAyaH ? 2. uta nAsikAsamudbhUtaparyAyaH ? 3. athavA niSAdAdInAmavabodhakaH ? 4. kimuta udAttAdInAM jJApakaH ? 5. ahosvit' vivakSitakAryAvabodhakA'kArAdisaMjJApratipAdaka: ? iti vikalpapaJcatayI viSayapaJcatayI ca janamanAMsi kSobhayatIti pratibhAti / 1. yadi Adyastarhi vividhajAtInAM suranaratiryagvihagAdInAM vividhabhASAbhASakatvAt susvaraduH svaroccairnIcairAdibhedabhinno'pyanekadhA zabdaparyAyaH svaro'vadhAryaH / ityAdyaH // 1 // 2. atha dvitIyastarhi so'pi trIndriya- paJcendriyajIvAnAmeva tatsadbhAvAd dvividho'pi / punaH zobhanA'zobhanabhedAbhyAM dvividho manuSyANAmeva / candra 1sUryo 2 - cca 3 - nIca 4- tiryagAdi 5- lakSaNairanekadhA svarodayazAstrAt nAsikAsvaro'vagantavyaH / iti dvitIyaH ||2|| 3. atha cet tRtIyastarhi so'pi niSAda 1 - RSabha 2 - gAndhAra 3SaDja 4- madhyama 5- dhaivata 6 - paJcama 7 iti lakSaNaiH tantrIkaNThodbhavaiH saptavidhaH / yadamara: niSAdarSabhagAndhAra- SaDjamadhyamadhaivatAH / paJcamazcetyamI sapta tantrIkaNThotthitAH svarAH / [ 1.7.1] iti saptavidho'vaseyaH / iti tRtIyaH / 4. atha caturthazcettarhi udAttAnudAttasvaritAnAM traividhyAt trividhaH / yadamaraH udAttAdyAstrayaH svarAH [ 1.6.4 ] iti, akArAdInAmeva ete / iti caturthaH // 4 // 33 1. Ahosvit kai. 3. pATho nAsti je pratau / 2. svaro'vadhAryaH nAsti je pratau / 4. eva nAsti kai. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 anusandhAna 45 5. atha paJcamo vivakSitakAryAvabodhakA'kArAdisaMjJApratipAdakazcet tarhi so'pi dvidhA, jyotiHzAstre vyAkaraNe ca dvidhA darzanAt / tatra jyotiHzAstrAnusAreNa SoDazaprakAra:, yadavadat narapatidinacaryAyAM narapatidinacaryAkAra: mAtRkAyAM purA proktAH svarAH SoDazasaMkhyayA / iti / tathApi tanmate kAryakAle a i u e o paJcaivaite kAryakAriNo jJeyAH yat narapatidinacaryAkAra: mAtRkAyAM purA proktA: svarAH SoDazasaMkhyayA / teSAM dvAvantimau tyAjyau catvArazca napuMsakAH // zeSA daza svarAsteSu syAdekaikaM dvikaM dvikam / jJeyA ataH svarAdyAste svarAH paJca svarodaye // [ ] iti / R R la la etAn catuHsaMkhyAn napuMsakAn, dvau antimau aM a: ityetau ca tyaktvA, a i u e o ete paJca kAryakAriNaH svarA: svarodaye jJeyAH / iti jyotiHzAstre SoDazaprakAro akArAdisaMjJApratipAdakaH svarazabdo'vagantavyaH / atha bho ! bho ! vyAkaraNAdyaneka-granthAnusAreNa svarAH kiyanta iti pratipAdayanti bhavantaH tatrabhavantaH, tahi tatraivaM brUma: ___aho vyAkaraNAdyanekagranthAnusArANAM caturdazasaMkhyatvadarzanAt caturdaza svarAH / atra vAdI vadati - naivam, a i u R lu samAnAH [saMjJApra0 1.] ityanena sUtreNa akArAdInAM paJcAnAmeva samAnasaMjJAvidhAnAt / tadanantaraM e ai o au sandhyakSarANi [saMjJApra0 3.] ityanena sUtreNa ekArAdInAM caturNAM sandhyakSarasaMjJAvidhAnAt / tata ubhaye svarAH [saMjJApra0 4] ityanena sUtreNa akArAdInAM paJcAnAM caturNAM ca ekorAdInAM 1. tatrabhavantaH nAsti ja je. pratau 2. vyAkaraNeSu akArAdInAM svarANAM kai. pratau / 3. kai. pratau ekArAdInAM caturNA sandhyakSarasaMjJAbhidhAnAt. tata ubhaye svarAH ityanena suutrenn| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 svarasaMjJAvidhAnAt navaiva svarA:, na caturdaza svarAH iti zrImadanubhUtisvarUpA - cAryavacanAt / atra prativAdI vAdinaM prati vadati 7 kathaM bho vidvan ! 'ubhaye svarA:' [saMjJApra0 4.] iti paJcavarNAtmake sUtre etadvRttau ca 'akArAdayaH paJca catvAra ekArAdaya ubhaye svarA ucyante / ' iti trayoviMzativarNAtmikAyAM sAkSAt naveti padasya apratipAdanAt kathaM nava svarA iti niyamaH kartuM zakyate ? atra vAdI vadati 'akArAdayaH paJca catvAra ekArAdaya" iti vRttau niyamasyaiva karaNAt naveti padasya grahaNe prayojanAbhAvAt / 35 atra prativAdI prativadati naivam, nava svarA, ityaGgIkaraNe dadhi Anaya, gaurI atra, vadhU Asanam ityAdiSu prayogeSu 'iyaM svare' [ svarasandhi 1 ] 'u vam' [ svarasandhi 5 ] ityAdiSu sUtreSu svare iti padena navAnAmeva svareNa agrahaNAt (svarANAM grahaNAd), dIrghAnAmagrahaNAt 'iyaM svare' 'u vam' ityAdInAM prApterabhAvAt, dadhyAnaya ityAdInAmudAharaNAnAM siddhirna syAt / atha cet, 'hrasvadIrghaplutabhedAH savarNA:' [saMjJApra 0 2. ] ityanena sUtreNa dIrghagrahaNAt siddhirbhaviSyati / evaM cet tarhi svarasaMjJAvyAghAtAt 'iyaM svare dIrghe ca' itIdRzaM sUtraM syAt, na tathA / ataH svarAH caturdazaiva sarvavyAkaraNAdizAstra - sammatatvAt sarvaziSTapramANatvAcca / nanu sarasvatIvihitasUtrasya anubhUtisvarUpAcAryavihitavyAkhyAnasya ca alpAkSaraiH samastapurANavyAkaraNasammatA'nalpArthasUcanAt aiuRlRsamAnAH [ saMjJApra0 1] iti sUtreNa samAnA ityasya ayamartha:- samAnaM tulyaM mAnaM parimANaM yeSAM ye samAnA: 12 1. paJca catvAra ekArAdayaH nAsti kai. pratau / 2. 'prati' nAsti kai. 3. kai. pratau- nanu akArAdayaH paJcavarNA asadRzaM vilakSaNamAkAraM vibhrANAH kathaM samAnaparimANAH yena samAnaM parimANaM yeSAM te sammAnaparimANA ityarthaH kathyate ? Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 anusandhAna 45 satyam, udAttAnudAtasvaritabhedAt trayastAvad akArAH / punaste sAnunAsika - niranunAsikabhedAt dvividhA - kecidakArAH udAttAnudAttasvaritAH sAnunAsikAH kecidakArAH udAttAnudAttasvaritA: niranunAsikAH / iti akAra: SoDhA bhidyate / evaM dIrghaplutayorapi pratyekaM bhedakathanAt aSTAdazadhA bhidyate avarNaH / evam ivarNAdayo'pi / itthaM samAnaparimANatvayuktatvAt samAnasaMjJA anvarthA akArAdInAmityarthaH / nanu evaM sati akArAdInAM paJcAnAmeva samAnasaMjJAsadbhAve gaGgAnAmityAdau dIrghAkArAdInAM samAnakAryaM na syAt ityAzaGkAM nirAkartuM anuktAmapi samAnAtisaMkhyAM purANavyAkaraNAnusAriNIM pramANayituM hrasvadIrghaplutaiH sthAnaprayatnAdibhizca savarNasaMjJAM jJApayituM ca ' hrasvadIrghaplutabhedAH savarNAH' [saMjJApra0 2.] iti paribhASAsUtraM vyaracayad AcArya:, aniyame niyamakAriNI paribhASeti paribhASAlakSaNAt pUrvasUtreNa samAnasaMjJAyA anizcayIkaraNAt 'hrasvadIrghaplutabhedAH savarNA.' [saMjJApra0 2.] iti paribhASAsUtreNa hrasvadIrghayoH sAvarNyAt sarasvatIkRte sUtre hrasvoktyA dIrghasaMgraha itidapi dIrghagrahaNAt 'daza samAnA:' [ kAtantra 1|1|3] iti samAnasaMjJAM niraNayat / aparaJca sthAnaprayattrAbhyAmapi savarNAH [ 1 iti savarNasaMjJAM prajJApayat zrImadana bhUtisvarUpAcAryaH / nanu plutabhedayostu samAnasaMjJAM plutabhedayostu savarNasaMjJAmeva iti hUsvadIrghaplutabhedA ityatra bhedazabdagrahaNAt sthAnaprayatnayorgrahaNAt sthAnaprayatnAbhyAM akArAdInAM vyaJjanAnAM ca savarNasaMjJAdarzanAt, tathA ca pANiniH - 'tulyAsyaprayatnaM savarNam' [pANini 1.1.9] iti tathA ca kAlApakavyAkaraNam - 'daza samAnA:' [kAtantra 0 1 113] tasmin varNasamAmnAyaviSaye Adau ye dazavarNAste samAnasaMjJA bhavati / 'teSAM dvau dvAvanyonyasya savarNI' [kAtantra. 1114] / teSAmeva dazAnAM samAnAnAM madhye yau dvau dvau varNau tau anyonyasya parasparaM savarNasaMjJau bhavataH / savarNA 9 a A i I u U R R lR lR teSAM grahaNaM vyaktyarthaM tena hrasvayordvayoH dIrghayozca dvayoH savarNasaMjJA siddhetIti / 1 2. anyonyasaMjJau iti kai. 1 1. samAnasaMjJA plutabhedayostu nAsti pratau / 3. vyaktirarthaH prayojanamasya karaNasya tat kai. 1 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 taccaivam husvadIrghaH a A 1, dIrghahasva: A a 2, husvahasvaH a a 3, dIrghadIrghaH A A 4. iti caturbhaGgI / taduktam kramotkramasvarUpeNa savarNatvaM niveditam / iSTAdapi savarNatvaM bhaNitaM RlakArayoH // 1 // [ ] iti / tathA ca haimavyAkaraNam-lRdantAH samAnAH [siddhahema. 1.1.7] iti / tathA ca narapatiH mAtRkAyAM purA proktA: svarAH SoDazasaMkhyayA / teSAM dvAvantimau tyAjyau catvArazca napuMsakAH // zeSA daza svarAsteSu syAdekaikaM dvikaM dvikam / iti / evaM akArAdInAM pratyekaM yugmayugmatvena savarNatvAt-samAnasaMjJA siddhA / plutasya ca savarNasaMjJAsadbhAvepi sandhyAdikAryeSu sandhikAryAnahatvAt na samAnasaMjJeti / nanu loke'pi a-i-u-R-la iti hUsvapaJcAkSarANAM paJcadIrghAkSaraiH saha rekhAdyAkRtivizeSe satyapi 'ekadezavikRtaM ananyavadbhavati' iti nyAyAdabhedAt 'varNagrahaNe jAtigrahaNam' iti nyAyenA'pi ca ekavarNagrahaNe tajjAtIyasya anekasyApi grahaNAt samAnasaMjJApratijJA yuktA / yataH- prathamaM mAtRkApAThaM pAThayatA(paThatAM) bAlAnAmapi "AIDA bi bhAIDA, vaDai bhAI kAnau' ityAdi uccAraNakAlAt agre upari adhazca kAnakAdirekhAvizeSANAM lekhanAt, jyoti:zAstre'pi nAmAdimAkSaroccAre husvadIrghayorekarAzigaNanAcca / vyAkaraNenA'pi mAtRkAkSarANAmeva nirNayakaraNAt 'vyAkriyante svaravyaJjanAni svaravyaJjanasaMyogA'saMyogAbhyAM AkAravizeSI kriyante aneneti vyAkaraNam' iti vyutpatteH / iti sArasvata-vyAkaraNe 'daza samAnA' iti saMjJA siddhA / 'ubhaye svarAH' [saMjJApra0 4.] ityAsyayamarthaH- ubhau avayavau husvadI? kAryakAle yeSAM te ubhaye, ubhazabdAdapi sarvAditvAjjasItvam / 1. bAlakAnAmavi iti kai.| 2. kAraNAt kai. ! 3. saMyogA nAsti kai. / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna 45 nanu husvadIrghaplutabhedAnAM svasaMjJAsadbhAve'pi ubhaye iti padasya kasya kasyacid vizeSArthasya pratipAdakatvAt ubhaye iti padaM prayuktavAnAcAryaH / evaM no cet, ubhaye iti padasya samudAyadvayaparAmarzakatvAt 'hasvadIrghaplutabhedAH savarNAH' [saMjJApra0 2.] iti savarNasaMjJakAH / 'e ai o au sandhyakSarANi' [saMjJApra0 3.] iti sandhyakSarasaMjJAzca ubhaye svarasaMjJA bhavantIti vyAkhyA syAt / na caivam / satyam, akArAdayaH paJca catvAra ekArAdaya 'ubhaye svarAH' [ saMjJApra0 4] iti vyAkurvata AcAryasyAbhiprAyeNa ayamarthaH / sa cA'yaM isvadIrdheti sUtrasya samAnadazakatvasthApakatvena sAkSikasya iva 'aiuRla samAnAH' [ saMtrApra0 1.] 'e ai o au sandhyakSarANi' [saMjJApra0 3.] iti sUtradvayasya vicAle sthitatvAt akArAdayaH paJca, ubhaye hasvadIrghA:, catvAra ekArAdayaH svarA ucyante iti ayamarthaH samarthaH / ___ yadvA, ubhaye iti padaM atra tantreNa bhaNyate / tantraM nAma sakRdanuSThitasya ubhayArthasAdhakatvam / yathA ubhayoH pradhAnayormadhye vyavasthApitaH pradIpa: sakRtprayatnakRtaH ubhayopakArakaH syAt, tathA ubhaye iti padamapi sakRduccaritaM husvadIrghati samudAyadvayasya akArAdipaJcaka ekArAdicatuSketi samudAyasya ca upakArakam / ___athavA, ubhaye iti padaM AvRttyA AvartanIyam / AvRttirnAma punaH pAThaH ekazeSe vA / sa ca yathA ubhaye ubhaye svarAH iti vAradvayaM ubhaye ityasya pAThe paThanIye / ekazaH pAThe ubhaye svarA, ityayam, punaH pAThe ubhaye ca ubhaye ca ubhaye sarUpANAmekazeSa ityekazeSe'pi ubhaye svarAH ityekazeSaH / evaM tantreNa punaH pAThena ekazeSeNa ca ubhaye svarAH itIdRzaM sUtraM sUtrayati sma sarasvatI, tasya ayamabhiprAyArthaH / prathamena ubhaye iti padena caturNA husvadIrghaplutabhedAnAM svarasaMjJAsadbhAvepi sandhyAdikAryAnupayogitvAt plutabhedAn parityajya husvadIrgha iti samudAyadvayamagrahIt / dvitIyena ubhaye iti padena 'aiuRtRsamAnAH' [saMjJApra0 1.] iti sUtroktA akArAdayaH paJca, e ai o au sandhyakSarANi [saMjJApra0 3.] iti Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 39 sUtroktAzcatvAra ekArAdaya iti samudAyadvayaM agrahIt / tato'yamarthaH-akArAdayaH paJca, ubhaye hasvadIrghAH, catvAra ekArAdayaH ubhaye svarA ucyante iti / svayaM rAjante zobhante ekAkino'pi arthaM pratipAdayanta iti svarAH / u pratyayaH pRSodarAditvAt svayaM zabdasya svabhAvaH / tathA ca svaralakSaNaM proktaM prAgbhiH a viSNuH smRtivAkye A i gatAviti mUrtibhiH / liGganipAtadhAtUnAM virAjante svayaM svarAH // [ ] iti / taccaite a A i I u U R R la la e ai o au / nanu iha lavarNasya svarasaMjJAyAM kiM prayojanam ? lakAraH 'kRpU sAmarthya' ityasmin dhAto eva prayujyate / kRpero laH [ bhvAdi. Atmane. 20] kRperdhAtoH rephasya lakArAdezo bhavati / ra iti rshrutisaamaanymupaadiiyte| tena yaH kevalo repho yazca RkArasthaH tayorapi grahaNam / la ityapi sAmAnyameva upAdIyate / tato'yaM kevalasya rephasya sthAne lakArAdezo vidhIyate / ityanena RkArasyApi ekadezavikAradvAreNa lakArakaraNAdeva prayogo dRzyate, na ca tatra svarasaMjJAyA: kimapi prayojanaM vidyate / dIrghasya lukArasya tu sarvathA prayoga eva nAstIti / ___ maivam, yadazakti yadasAdhu tadanukaraNasyApi sAdhutvamiSyate / yathA'aho Rtaka' iti prayoktavye zaktivaikalyAt kazcit 'aho lataka' iti prayuktavAn / tadA tatsamIpavartI kimayaM Aha iti apareNa kenA'pi pRSTaH san tamanukurvan 'aho lataka' ityAha - iti kathayati / atha ca lakArasya svarasaMjJayA 'ot [ pANini. 1.1.15 ] iti prakriyAsUtreNa, 'au nipAtaH' [ prakRtibhAva0 3.] iti sArasvatasUtreNa vA prakRtyA bhavanAt klRpta ityatra anaci ca [pANini. 8.4.47 ] iti prakriyAsUtreNa, hase'rhahasaH [svarasaMdhiH 2] iti sArasvatasUtreNa vA lasvarAt parasya pakArasya dvitvabhAvanAt / 'kla3ptazikha' ityatra dUrAd hUte ceti guroranRto'nantasyApyaikaikasya prAcAm [prANini. 8.2.86 ] iti pANinIyasUtreNa svarAzritasya plutasya pratipAdanAcca lakArasya svarasaMjJAyAM prayojanaM vidyate eva / zarvavarmaNastu mate akArAdInAmiva lavarNasyApi svarasaMjJayA mukhyamevaM prayojanaM vidyate / yathA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 . anusandhAna 45 amU lakAraM pazyataH, amI lakAraM pazyantIti ubhayatrA'tra adasomAt [ pANini. 1.1.12 ] iti prakriyAsUtreNa, nAmI [ sA. prakRtibhAva. 1] iti sArasvatasUtreNa vA prakRtyA bhavanAt lakArasya svarasaMjJAprayojanasadbhAvaH siddhaH / ___ lavarNo na dIrgho'sti' iti yad rAmacandro avocat, tadapi tadicchayA tasyaiva 'svata: pramANaM na parataH' iti / tathA ca kAlApakavyAkaraNasUtraM, tatra, caturdazAdau svarAH [] tathA ca etaTTIkA- tatra tasmin varNasamAmnAyaviSaye Adau ye caturdazavarNAste svarasaMjJA bhavanti / svara 14 - a A i I u U R R la la e ai o au / yathA anukaraNe husvalakAro'sti tathA dIrgho'pyastIti matamiti / tathA ca haimavyAkaraNasUtram- 'audantAH svarAH' [ siddhahaima. 1.1.4 ] vRttizcAsya- 'aukArAvasAnA varNAH svarasaMjJA bhavanti / takAra uccAraNArthaH / a A i I u U R R la la e ai o au / audantA iti bahuvacanaM varNeSvapi paThitAnAM dIrghapAThopalakSitAnAM plutAnAM saMgrahArthaM, tena teSAmapi svarasaMjJeti / ' tathA ca kAvyakalpalatAsUtram - vikRti strotasvinyaH caturdaza ture [ ] iti / tathA ca haimAnekArthasUtram - svaraH zabde'pi SaDjAdau [anekArtha kAM. 2 zlo. 477] iti / 'ac' iti akArAdInAM caturdazAnAM varNAnAM pANinIyAsaMjJA / tatra yathA - 'ekasvaraM citramudAharanti' [ ] iti haimAnekArthaTIkA / tathA ca vizvaprakAzakAra:svaro'kArAdimAtrAsu madhyamAdiSu ca dhvanau / udAttAdiSvapi proktaH, [vizvapra0 rAntavarma 9] iti / halAyudho'pi1. 'vyAkaraNa' nAsti kai. / 2. kAvyakalpalatA.....ratnapuruSatve ya svapnA: jIvAjIvopakaraNaguNinAgragAraM rajjusUtraM pUrvamihAkule karipiNDaprakRti iti pATho vidyate kai. pratau / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 'akArAdAvudAttAdau SaDjAdau nisyane svaraH / [ tathA varNanirghaNTau cAmuNDo'pi akArAdInAM mAtRkAnukrameNa nAmAni nyabadhnAt / tadyathAakAro'tha nigadyate A zrIkaNThaH kezavastvAdyau hrasvo brAhmaNakaH zivaH / AyurvedaH kalADhyazca mRteza prathamo'pi ca / ekamAtRkavANIzI sArasvata - lalATau / mRtyuJjayaH svarAdyazca mAtRkAdyo laghustathA / AkAro'nantakSIrAbdhI gururnArAyaNo mukham / vRttAkAro dIrgha, ApazcaturmukhaprakAzakau / mukhavRttAmRte vakro dvitIyasvaramodakau / iti / api ca- vyaJjanAni trayastriMzat svarAzcaiva caturdaza / 41 ] iti / [ ] iti / ityAdyanekazAstrAnusAreNa caturdazasvarA: sArasvatavyAkaraNe'pyavazyaM 'ubhaye svarA:' [ sA. saMjJAprakaraNa 4] iti sUtrasya pUrvoktarItyA vyAkhyAnAt avabodhavyAni vidvadvRndArakaiH / ekaviMzatirapi svarAH yat pANinIyazikSA [ ] 1. akArAdiSu varNeSu paDjAdiSu sameSu udAttAdiSu vijJeyaH / prakriyAM svare svara: iti / dhaJjayo'pi iti pATho vidyate kai. pratau / 1. bodhavyA kai. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 anusandhAna 45 'svarA vizatirekazca' [ pANinIyazikSA pa. 4] iti / taccaivam - a1, i2, u3 ete traya: isvadIrghaplutabhedAt nava 9, RvarNaH plutahIno dvividha: 2, lakAro dIrghahIno dvividhaH 2, sandhyakSarANi 1 dIrghaplutabhedAt 8, evaM ekaviMzatisvarAH santi / paraM vyAkaraNe sandhyAdikAryopayogitvena caturdazAnAmeva upayogAt caturdazaiva svarAH / ye ca sArasvataTIkAkArAH vAsudevAdayaH paJca samAnAH navasvarAH aSTau nAminaH iti pratipAdayanti, tad asat, pUrvakavipraNItavyAkaraNAdyanekagranthaiH saha virodhAt, sarasvatIkRtasamAnAdisaMjJAnAmapi ca sarvapUrvakavipraNItAnekagranthasaMjJAnuyAyitvAt / cha / iti zrIzrIvallabhopAdhyAyaviracitaM caturdazasvarasthApanavAdasthalaM samAptam / zrIjinarAjasUrIndre dharmarAjyaM vidhAtari / asmin kharatare gacche dharmarAjyaM vidhAtari // 1 // jagadvikhyAtasatkIrtirjJAnavimalapAThakaH / yo'bhavattasya pAdAbnabhramarAyitamAnasaH / / 2 / / zrIvallabha upAdhyAyaH samAkhyAtIti sUnRtam / caturdazasvarA ete sarvazAstrAnusArataH // 3 // tribhirvizeSakam iti zrIzrIvallabhopAdhyAyaviracita-sArasvatamatAnugata sarvazAstrasammata-caturdazasvarasthApanavAdasthalaprazastiH samAptA / tatsamAptau ca samAptaM caturdaza svarasthApanavAdasthalam / tacca vAcyamAnaM ciraM nandatAt / 1. aSTau ityadhikapATho kai. / 2. samAna'mapi iti jayapura pratau. 3. ja. pratau sunataM Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapTembara 2008 43 prati paricaya 1. ja, upAdhyAya jayacandragaNi saMgraha, rA.prA.vi.pra. bIkAnera zAkhA kAryAlaya 2. kharataragaccha jJAna bhaNDAra, jayapura, kramAMka cha. 106 patra 7, le. 19vIM zatI 3. kai. zrI kailAzasAgarasUri jJAna mandira, kobA, ahamadAbAda naM. 16177 patra 5, le. 18vIM zatI lekhana prazasti tattvavicakSaNairvAcyamAnaM ciraM nandatAt / hIrastu / zrI:chaH // zrI / zrIjinarAjasUribhiH / tatsiSyazrImAnavijayajI tatsiSyazrIkamalaharSajI tasya chAtravad vidyAvilAsena likhatamasti ||shrii|| Clo. prAkRta bhAratI 13/A, mena mAlavIyanagara, jayapura 302017