Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ NOR ORIEOKOTKOONIORICKEGORIOTIRGOTOSTEGOROFONTEGORIEONITOR@ro@roro@HOTI vaisAkha vIra ni0 saM0 2466 varSa 3, kiraNa 7 anekAnta maI 1940 vArSika mUlya 3 ru0 FOOZANOROSPIOHTONIONIDATTROOTKHOROSITFORDER(GORIFOORIORNOHIRODHIROHOROHORONORO sAyakakAta bhAva ko loka vidyA abhAva jIva AtmA paramAlAAcadA ajIva mAsa bandha sAranya hna kAzaka mAmAsaka 11 balkan p): 2 -aneko sukhakarma akarma sunaya be pa da sAdharmya vivArya hiMsA hiMsA vadanta asatya bab ERIET samAna sty| cAyAka aneka sAhatya lallk vibhAvaapramANa itihAsa b ildebet A Hahaha ht 2 RAPE LANOONTROOF HONOROSPINOOPIONOMISEOHIDYASINOMICRTINOGELEELOPINONOHINOSANOOPIOICEIGENOK sampAdaka saMcAlakajugalakizora mukhtAra tanasukharAya jaina adhiSThAtA vIra-sevAmandira saramAvA (sahAranapura) kanaoNTa sarkasa po0 bo0 naM048 nyU dehlii| AGAONOMISARDIGISION MEDIGITATOGHIGENOINSGENERONOGENORGRIOKOMARG mudraka aura prakAzaka-ayodhyAprasAda goyalIya ONTEGO HODIOPORNO
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAhama sa NELHILMINIMIM IMITRA - nIti-virodha-dhvaMsI loka-vyavahAra-vartakaH samyak / paramAgamasya bIjaM bhuvanaikagururjayatyanekAntaH // ) sampAdana-sthAna-vIrasevAmandira (samantabhadrAzrama), sarasAvA, ji0 sahAranapura varSa 3 prakAzana-sthAna-kanaoNTa sarkasa, po0 bo0 naM0 48, nyadehalI vaizAkha-pUrNimA, vIranirvANa saM0 2466, vikrama saM0 1967 zrIkundakunda-smaraNa vandyovibhabhuvi na kairiha kauNDakundaH kunda-prabhA-praNayi-kIrti vibhuussitaashH| yazcArucAraNa-karAmbuja-caJcarIkazcakre zrutasya bharate prayataH pratiSThAm / -zravaNabelagolazilAlekha naM017 jinakI kunda-kusumakI prabhAke samAna zubha evaM priya kIrtise dizAe~ vibhaSita haiM-saba dizAtroMmeM jinakA ujjvala aura manomohaka yaza phailA huA hai, jo prazasta cAraNoMke-cAraNaRddhidhAraka mahAmuniyoMke -karakamaloMke bhramara the aura jinhoMne bharatakSetra meM zrutakI-zrAgama-zAstrakI--pratiSThA kI hai, ve pavitrAtmA svAmI kundakunda isa pRthvIpara kinase vandanIya nahIM haiM ?--sabhIke dvArA vandanA kiye jAneke yogya haiN| tasyAnvaye bhUvidite babhUva yaH padmanandiprathamAbhidhAnaH / / zrIkoNDakundAdi-munIzvarAkhyassatsaMyamAdudgata-cAraNaddhiH // -zravaNabelgola zilAlekha naM. .. una (zrIcandragupta munirAja ) ke prasiddha vaMzameM ve zrI kundakundamunIzvara hue haiM jinakA pahalA-dIkSA samayakA--nAma 'padmanandI' thA aura jinheM satsaMyamake prasAdase cAraNa RddhikI--pRthvI para paira na rakhate hue svecchAse zrAkAzameM calanekI zaktikI-prApti huI thii| rajobhiraspRSTatamatvamantarbAhyapi saMvyaJjayituM yatIzaH / rajaHpadaM bhUmitalaM vihAya cacAra manye caturaGgalaM sH|| -zravaNavelgona-zilAlekha naM. ... yatirAja (zrIkundakunda ) rajaHsthAna pRthvI talako chor3akara jo caturaMgula Upara AkAzameM gamana karate the usake dvArA, maiM samajhatA hU~, ve isa bAtako vyakta karate the ki ve aMtaraMgake sAtha sAtha bAhyameM bhI rajase atyaMta aspRSTa haiM-aMtaraMgameM rAgAdikamala jisa prakAra unake pAsa nahIM phaTakate usI prakAra bAhya meM pRthvIkI dhUli bhI unheM chU nahIM paatii|
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAsanAkA abhinaya [ le0 - zrI0 paM0 cainasukhadAsa, nyAyatIrtha ] +200103++ bhagavan ! terI sevAkA vrata bahuta kaThina hai| Ane vAlI misAra karatala dhvanimeM kyA thA ? jagat pralobhanoM se prerita hokara upAsakake rUpameM upAsanA ke raMga-mana para maiM aneka bAra zrayA / Apako dekhate hI mere aGgopAGga mAnoM tANDava-nRtyameM ghUmane lagate the, jaise mere zarIrakA pratyeka aNu sevAvratakA anubhava kara rahA ho / darzaka loga mere isa abhinayako dekhakara bar3e prasanna hote aura upAsakake mahAn pada dvArA merA abhivAdana karate | maiM unakI madhura vANIko suna kara bar3A prasanna hotaa| maiM anubhava karatA ki saca muca maiM upAsaka ho gayA huuN| " jagat kI prasannatAse terA koI tAdAtmya nahIM hai" isa AdhyAtmika rahasya kA jJAna mujhe na thA / maiM nahIM jAnatA thA ki terI sevAkA vrata bahuta kaThina hai / isa abhinaya meM aneka yuga bIta gaye, para tumhAre biThAne yogya eka manohara ucca aura pavitra AsanakA nirmANa maiM na kara skaa| mada, matsara, kAma aura svArtha ke rAkSasa isa devAsana ke nirmANa meM bAdhaka the / maiM tumheM nimantraNa detA, para svAgatakI yogyatA na thI / tumhAre gIta gAtA thA, kintu tumase bahuta dUra raha kara / zAyada tumameM tanmaya honekA vaha DhoMga thA / tumhAre pAsa raha kara bhI maiM tumheM na pA sakatA thaa| kyoMki merA viveka aMdhakArase AvRta thA / para Azcarya hai ki duniyA mujhe tyAgI, tapasvI aura upAsaka kahatI thI ! isa biDambanAmeM dhIre dhIre jIvana samApta huA / maiMne bicArA ki upAsaka ke liye devadUta AveMge, para rAkSasoMne Akara kahA calo ! maiM unheM dekhakara bhayabhIta ho gayA ! maiMne kahA- - 'maiM upAsaka hU~, tuma mujhe galatIse lene Aye ho| maiM tumhAre sAtha na calUMgA / ' yama- kiMkara bhayaMkara mu~ha banA kara bole- 'cupa daMbhI ! jIvana bhara upAsanAkA abhinaya khela kara bhI devadUtoM kI AzA karatA hai / ' maiMne kahA - 'sArA jIvana upAsanA meM vyatIta kiyA hai|' mujhe ghasITate huye unhoMne kahA - 'are mUrkha ! bhAvopAsakakeM liye devadUta Ate haiM, dravya-pUjakake liye nahIM / ' maiM bhaktoMko vansa mora (once more) kI dhvani ko sunakara unmatta ho jAtA, isa dhvanike unmAdane mere aura tere antara ko aura bhI adhika bar3hA diyA, para maiM vimUDha isa sUkSma rahasyako na samajha skaa| maiM to mohonmatta ho ajJAtakI ora khiMcA jA rahA thaa| samajhatA thA ki jIvana saphala ho rahA haiM; para yaha to Atma-vaMcanA thI / saMsAra prasanna ho rahA thA, kintu tumhArI udAsInatAkA mujhe patA na thA / jahA~ se pAritoSikakI AzA thI, vahA~ to kRpAkA leza bhI na thA / bAhara se
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpAla - caritra - sAhityake sambandhameM zeSa jJAtavya [le0 - zrI0 agaracanda nAhaTA, sampAdaka 'rAjasthAnI ' ] er h trA nekAnta varSa 2 kI dvitIya kiraNa meM, "zrIpAla "caritra sAhitya" zIrSaka hamArA lekha prakAzita huA hai| isameM zrIpAla caritra sambandhI 46 zve0 aura 15 di0 kula 61 granthoM kI sUcI dI gaI hai / usake pazcAt una granthoM sambandhI vizeSa jJAtavya evaM kucha navIna sAhityakA patA calA hai, usIkA saMkSipta paricaya isa lekha meM diyA jA rahA hai / jaina samAja meM zrIpAla caritrakA lokAdara dinoMdina bar3ha rahA hai / zrabhI kaI mAsa pUrva kalakatte meM mainA sundarI nATaka bhI khelA gayA thA va grAmophona meM 'mainAsundarI' ke nAmase kaI rekArDa bhI nikala cuke haiN| kannaDa bhASA ke bhI zrIpAla caritroMkA patA calA hai / * pUrva lekhameM saMkhyA 42/16 sUcita kI hai para ratnazekhara racita caritrakI 4 TIkAoMke nambara bar3hAne se 62 hote haiM, unameM raidhU kavike caritrakA ullekha dobAra ho gayA hai use dene para saMkhyA 61 hotI haiM / pUrva lekha meM mudraNa doSavaza nIce likhI mahatvapUrNa azuddhiyA~ raha gaI haiM pAThaka unheM sudhAra leN| tAki usa ke dvArA aura koI phira bhUla na kara baiTheM - azuddha pR0 155 paMkti 13 - 2 bar3I bhaMDAra pR0 161 paMkti 11 - ratnalAla pR0 132 paMkti 16 - magadAnanda pa0 163 paMkti 6 - saM0 1436 zuddha loMbar3I bhaMDAra ratnalAbha sAgarAnaMda saM0 2436 vizeSa jJAtavya pUrva lekha meM zrIpAlacaritra sambandhI sabase prAcIna graMtha saM0 1428 kA batalAyA gayA hai para mainAsuMdarI kA nAma nirdeza bArahavIM zatAbdIke kharatara gacchIya vidvAn zrAcArya jinavallabhasUri (svarge saM0 1167) ke vRddha navakAra meM bhI milatA hai, ataH zvetAmbara samAjameM bhI 12vIM zatAbdI ke pUrvakA racita koI graMtha avazya thA yaha siddha hai| paMDita kailAzacandrajI zAstrIke pAsa di0 bhaMDAroMkI jo prAcIna sUciyA~ haiM unameM bhI paMDita narasena kRta prAkRta zrIpAla caritrakA ullekha hai, zrutaH di0 vidvAnoM ko khojakara prakaTa karanA cAhiye ki vaha kabakA racita hai ? saMbhavataH vaha prAcIna hogA | di0 caritroM meM se jina granthoMkA kevala ullekha hI milA thA para pratiyoM kA patA pahale mujhe nahIM milA thA unameM se jina jinakA patA calA hai ve isa prakAra haiM: 1 bra0 nemidata (saM0 ) bha0 sakalakIta evaM daulatarAmajI kI bhASAvanikA kI pratiyA~ jayapura ke di0 bhaMDAroMmeM upalabdha haiM / kalakatte bar3e di0 jaina maMdira meM sakalakIrti aura parimala kavi racita caritroMkI pratiyA~ bhI maiMne svayaM dekhI haiM unake sambaMdha meM jo vizeSa bAteM jJAta huI ve ye * 'mAsuMdarI' tI pare navapaya bhAMgaNa karaMta | (hamAre pra0 abhayaratnasAra pR0 154)
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 anekAnta [vaisAkha, vIra nirvANa saM02466 haiM:-sakalakIrti racita saMskRta padyamaya caritrakI 22 zrIpAla caupaIkI prazastise bhI usakA caritra nAyaka patroMkI prati saM01561 mArgazIrSa zuklA 6 zanivArako hamAre zrIpAlase bhinna hI koI zrIpAla pratIta hotA hai| likhita hai / isameM 7 pariccheda aura kula zloka saMkhyA yaha rAsa "dAna" ke mahAtmyapara kathAkoSa granthake 804 hai| . AdhArase racA gayA hai, aisA granthakI anta prazastise paramalla kavike hindI padyamaya caritrakI 6 pratiyA~ spaSTa hai / phira bhI mUlagranthako pUrA par3he binA yA usake ukta mandira meM haiM / grantha prazastise patA calatA hai ki zrAdhAra bhUta kathAkoSako dekhe binA nizcita rUpase kavike pUrvaja gopagirike rAjA mAnake mAnya cAMdana kucha kahA nahIM jA sktaa| caudharI the unake putra rAmadAsake putra prAsakaraNa barahiyA pUrva lekhameM sakalakIrti aura brahmajinadAsake ke zrApa putra the aura zrAgaremeM nivAsa karate the / prastuta guru ziSya-sambandhake kAraNa caritroMke eka honekA caritra saM0 1651 ASADha zuklA 8 zu0 akabara ke anumAna kiyA gayA thA para vaha ThIka nahIM thA, kyoMki rAjyameM prArambha kiyA thaa| donoMke bhinna bhinna graMtha upalabdha haiM / isI prakAra nemi___ kalakatteke nityamaNi vinaya zve. jaina lAyabrerImeM datta aura mallibhaSaNake racita caritra bhI bhinna bhinna di0 vidyAnaMdi racita caritrakI prati avalokanameM aaii| hI hoMge / paM0 kailAzacandra jIkI prApta sUciyoMmeM bhinna yaha prati 32 patrAtmaka prAcIna haiM / caritra zlokabaddha hai bhinna likhA milatA hai| nemidattakA to jayapura aura 11 paTaloMmeM kramazaH 168, 135, 142, 82, bhaMDAra meM upalabdha hai hii| paMDitajIkI prApta sUciyoMmeM 233, 216, 242, 231, 146, 165, 115, kula zubhacandra ke nAmake sAtha sAtha bhaTTAraka choTA vizeSaNa 1605 zloka haiM / granthakartAne apanI paramparA isa prakAra lagA hai| aba anupalabdhadi caritroMmeM 1 narasena 2 batalAI hai:-kuMdakuMdAnvaya guNakIrti-ratnakIrti prabhAcaMdra mallibhaSaNa 3 choTA zubhacandra 4 paM0 jagannAtha kRta hI padmanaMdi zi. devendrakIrti zi0 vidyAnaMdi / granthake rahe haiM, vidvAnoMko unheM khojakara prakAza DAlanA prArambhameM kuMdAkuMdAcAryAdikI kaI zlokoMmeM prazaMsA kI caahiye| hai| puSpikA lekha isa prakAra hai:"graMtha saMkhyA 2000 / saMvat 1530 varSe baizAkha navIna jJAtasAhitya badi 5 zubha nakSatre / zrI siddha cakra zrIpAla caritra aba pUrva sUcImeM nirdezita caritroMke atirikta samApta / " karttAne pUrva granthAnusAra racanekA ullekha jitane sAhityakA pIchese patA calA hai usakA paricaya kiyA hai / pUrva sUcImeM ullikhita di0 vAdicaMdra kRta diyA jAtA hai / zrIpAla vyAkhyAnakI prazasti dekhane para jJAta huA ki usa graMthake caritranAyaka hamAre zrIpAlase bhinna haiM / kathA zvetAmbara ke anta meM "iti zrI videha kSetra zrIpAla sobhAgI cakra- 1. zrIpAlacaritra (saM0 gadya):-lokAgacchIya RSikezava vartI havo tehanI kathA" aisA spaSTa nirdeza hai / racita (racanAkAlaH-1877 Azvina zuklA 4 isI prakAra zve0 vivaMdanIka gacchIya padmasundarake bAlacara ) isakI prati vijayadharmasUri jJAnamandira
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiragA 7] zrIpAla - caritra - sAhitya ke sambandha meM zeSa jJAtavya AgarA ke naM0 1538 meM 56 patroMkI hamAre avalokana meM AI hai / 2. zrIpAla rAsaH - guNasundara ( uparokta jJAnamaMdira meM 3 pratiyeM naM0 3585-86 87 patra 14, 15, 10) 3. zrIpAla : - gujarAtI prakAzita saMbhAvanA (gadya) meM jaina Aphisa se 4. zrIpAla : - ( saMkSipta) dhIrajalAla To0 li0 jyoti kAryAlaya se pra0 digambara 1. zrIpAla caritra - (saM0), paM0 jagannAtha kRta0 u0 paM0 kailAzacandrajIko prApta prAcIna sUciyoMmeM 2. zrIpAla caritra - bhASAvacanikA, zramIcaMda kRta. jaya pura di0 bhaMDAra 3. zrIpAla caritra - bhASAvacanikA, vinodIlAla jayapura di0 bhaMDAra sakalakIrtti 4. zrIpAla caritra -- bhASAvacanikA, mU0 racita para jayapura di0 bhaMDAra karttA zrajJAta. 5. zrIpAlacaritra - (hindI padyamaya ) sadAsukha (?) kRta 0 ( racanAkAla saM0 1857 zrASAr3ha kRSNA 6 ravi. saMdhi chaMda 2264) isakI 104 patrekI eka 7. prati maiMne kalakatteke di0 bar3e maMdirameM dekhI hai / karttA ne apanA nAma spaSTa nahIM sUcita kara kahIM "sukhakarna' antake chanda meM "atisukha" isa prakAra diyA hai ataH nAma sukhakarana yA sadAsukha hone kI | apane paricayameM kavine itanA hI kahA hai ki " ve pahale pADhima nagara ke nivAsI the phira sakUrAbAdameM rahane lage the / " kannaDa bhASA 6. zrIpAlacaritra - maMgarasaiya racita saM0 1508 devarasa (saM01700 lagabhaga) varddhamAna (saM0 1650 ) " "" 8. 6. 10. 99 39 423 " 39 tRtIyagaMgarasa indradevakRta bhI mAnA jAtA haiM / tAmila sAhitya meM bhI sambhava hai zrIpAlacaritra ho para pro0 cakravartIko riplAi kArDa dene para koI sUcanA nahIM milii| inameMse naM0 1 kailAzacandrajI naM0 2,3, 4 kI mAsTara motIlAlajI saMghavI, jayapura, naM0 6 se 10 kI paM0 bhujabala jI zAstrIse sUcanA milI hai etadartha maiM unako dhanyAvAda detA hU~ / anya vidvAna bhI isI prakAra vizeSa jJAtavya prakaTa kareM yahIM namra vijJapti hai / 33
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsAkA ativAda [ le0 zrI darabArIlAbajI satyabhakta ] trAtivAda eka aisA vipa hai jo svAda meM amRta khAo, taba maiM mahAtmA mahAvIrakI ahiMsAkA pATha paDhA sarIkhA bhale hI lage para paripAka meM sarvanAza hI nevAlI zailIse Azcaryacakita ho gyaa| yaha eka manokaratA hai / isalie ahiMsAkA bhI ativAda ghora vaijJAnika satya hai ki kisI cIz2ako agara tuma mA~sakI hiMsA bar3hAne vAlA ho jAtA hai / isakA eka namUnA kalpanA karate hue khA sakate ho to eka dina mA~sake mujhe abhI abhI eka jaina patrameM par3haneko milaa| lekha prati tumhArI sahaja ghRNA naSTa ho jaaygii| ke lekhaka haiM prasiddha vidvAna zrI kAlelakara, zIrSaka hai mujhe yAda hai ki jaba maiM choTA thA taba saMkrAntike 'hRdaya no samabhAva / ' avasara para gar3iyAghullA ( zakkarake hAthI ghor3e U~Ta __ lekhakane pazupakSiyoMkI dayAkA citraNa kiyA hai Adi ) khAte samaya kaha baiThatA thA-maiM isakI paMcha khAtA Anandase uchalane vAle gheTekI hiMsAkA karuNa citraNa hU~, sira khAtA hU~ Adi / taba pitAjI nArAja hote the kiyA hai, isa bAta para Azcarya pragaTa kiyA hai ki bakare aura antameM unhoMne zakkarake jAnavara kharIdanA banda kara ke aMga khAte samaya loga yaha kyoM nahIM vicArate haiM diyA thA tabase ve zakkara ke mandira makAna Adi kharIda ki isI sirameM kaisA ullAsa zrAnanda thA / isake bAda dete the / unane mujhe yaha sikhA diyA thA ki zakkara meM ahiMsAkI yaha dhArA bahate bahate vanaspatiyoMmeM pahu~cI bhI agara pazukI kalpanA A jAya to usake khAnemeM hai| yahA~ taka ki lakar3iyA~ vRkSoMkI haDDiyA~ kahalAkara pApa lagatA hai / dayApAtra banI haiM imAratake liye lakar3I cIrI jAtI hai jaba hama vRkSakI chAla Adiko pazuke camar3e, haDDI, to lekhakako haDDI cIranekA kaSTa hotA hai isa prakAra mA~sa, nasa, khUna Adi kI tulanAmeM khar3A karake ativRkSake phalaM khAnA aura jAnavara khAnA, donoMkI krUratA vAdI bhAvukatAse ahiMsAkI sAdhanA karate haiM taba maMtraeka hI zreNImeM khar3I kara dI gaI hai| bhraSTa sAdhakakI taraha hamAre jIvana meM pratikriyA hotI hai / ___ isameM sandeha nahIM ki vizvapremI yA parama ahiMsaka jaba hama TamATara ke rasase bakareke raktamA~sakI tulanA vRkSoMkI bhI dayA kregaa| jainAcArameM jaina muniyoMke kareMge sUkhI banaspatiko sUkhA mA~sa aura haDDI samajheMge, lie sUkSma-ahiMsAke pAlana ke liye kAphI vidhAna haiM phira aura inake binA jIvana-nirvAha na honese unheM khAte bhI jainadharmakI ahiMsAmeM aisA ativAda yA ekAnta bhI jA~yage, to isakA pariNAma yaha hogA ki eka dina dRSTi nahIM hai anekAnta dRSTine jainadharmakI ahiMsAko TamATarakI ghRNAkI taraha bakareke mA~sakI ghuNA bhI zithila nirativAda yA vyavahArya banA diyA hai| ho jAyagI / isa prakAra yaha ahiMsAkA ativAda hiMsAke varSoM pahile jaba maiMne jainazAstroMmeM yaha par3hA ki pracAra meM sAdhaka bana jaaygaa| vivekahIna ahiMsAkA jisa cIjameM tumheM mA~sakI kalpanA zrAjAya vaha mata pravAha azakyatAkI parvata zreNIse TakarAkara TheTha hiMsAkI
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ * ] carama sImA taka pahu~catA hai / isIliye cAritrake mUla meM bha. mahAvIrane samyagyajJAna ke hone para jora diyA hai / vivekahIna cAritrako cAritra hI nahIM mithyAcAritra taka kahA hai| zrI kAlelakara sAhiba ke lekhameM ahiMsAkA aisA hI ativAdIrUpa hai jisakI aisI pratikriyA hogI ki usase rahI sahI hiMsA bhI baha jAyagI / bhagavatI ahiMsAkA sAdhaka vRkSoMkI dayA bhI rakkhegA aura jahA~ jIvana nirvAhakA mA~sAhAra sivAya dUsarA sAdhana na hogA vahA~ mA~sAhArako bhI kSantavya mAna legA, itanA hone para bhI vaha banaspati zrAhAra aura mA~sAhArakI vibhAjaka rekhAko naSTa na karegA, na usakI caur3AI kama karegA / hRdaya ke samabhAvako nirviveka na banAyagA / jaina dharma hiMsA hiMsAkA bahuta hI gambhIra vivecana kiyA hai / jahA~ usane jar3opama prANiyoMke sukha duHkhakA khayAla rakkhA hai vahA~ ahiMsAko vyavahArya banAne ke liye hiMsAkI tatramatAkA bhI khayAla rakhA hai isaliye prANiyoM kI ginatI para dhyAna na dekara unakI caitanyamAtrA para dhyAna diyA hai| isaliye banaspati, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paMcendriya, pazu zrAdikI hiMsA meM saMkhyaguNA asaMkhya guNA anantaguNA antara batalAyA hai| agara isa prakArakA viveka na rakkhA jAya to ahiMsA vyavahArya hojAya / varSa ahiMsAkA ativAda 431 prativAdI samabhAva rahI sahI ahiMsAko caupaTa na kara jAya isalie banaspatyAhAra aura mA~sAhAra ke bIca meM jo khAI hai usako adhika se adhika bar3I banAne kI z2arUrata hai / mAMsabhakSI meM dayA . mAnanA usase prema karanA Adi eka bAta hai para mAMsabhakSaNa aura zAkAhArakA bheda bhulA denA dUsarI bAta hai| hama daizika paristhitikA vicAra karake, unakI saMskRtikA vicAra karake yA sarvasAdhAraNa kA vyApaka doSa samajha kara mA~sAhAriyoM ko tumya mAneM, parantu zAkAhAra mA~sAhArake viSaya meM apanI bhAvanAoMko abhinna na banAyeM / isakA khayAla rakheM ki banaspatyAhAra meM mA~sAhArakA saMkalpa na yAne pAve / isake lie ina bAvoMkA vicAra z2arUrI hai / 1 - jIvana - nirvAha ke lie hiMsA to anivArya hai parantu vizvasukhavardhanakA vicAra karate hue adhika caitanyavAle kA vicAra hameM pahile karanA caahie| banaspati, kITapataMga, pazupakSI, manuSya ina cAroMkI hiMsA ko barAbara na mAnanA cAhiye / 2 -- banaspati Adi sthAvara tathA pazupakSI Adi trasake vadhakA prakAra ekasA nahIM hai| aneka prakArakA aMgaccheda pazuoMko nukasAna pahu~cAtA hai, para banaspatiyoMko nukasAna nahIM pahu~cAtA / vRkSoMke phala agara hama na taur3eM to vRkSa unheM jainadharmakI isa anekAnta dRSTiko bhulA kara svayaM pheMka deMge / aura unake sthAna para dUsare phUlaphUla jaba hama bhAvukatA ke avivAdase bakarekI hiMsA patra paidA hoMge / para bakare meM yaha bAta nahIM hai ki agara aura jhAr3oMkI hiMsAko eka hI koTi meM lAnekI hama usakA sira na kATeMge to vaha svayaM purAnA sira koziza kareMge, bakarekI hiMsAkI ghRNA vRkSa... pheMka kara vasantameM nayA sira lagA legA / hiMsA meM lAgU karanA cAheMge to isakA pariNAma yaha hogA ki vRkSa hiMsAkI aghRNA yA upekSA bakarekI hiMsAmeM AA utaregI / isa prakArakA vRdrakI zAkhA kATane para usI jagaha dUsarI zAkhA ugatI hai, bahutasI jagaha to zAkhA prazAkhA na kATane para unakA vikAsa hI ruka jAtA hai / ekabAra maiM eka
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 anekAnta [vaisAkha, vIranirvANa saM02466 gulAbakA jhAr3a lAyA use pAnI to acchA diyA usameM taiyAra karaleMge para becAre gA~va vAloMkI to vRkSoMkI naye naye patte bhI zrAye para kaTiMga na kiyA, dhIre dhIre haDDiyA~ jalAye binA gujara hI nhiiN| isa prakAra atiusake patte kAle par3a gaye aura jhAr3a ukhar3a gayA / eka * vAdI ahiMsA bhAva agara becAre garIba logoMke manameM jAnakArase pachane para mAlama huA ki usakA kaTiMga ghusa jAya aura usake anusAra AtmahatyA karaneko karanA jarUrI thaa| tabase maiM barAbara kaTiMga karatA huuN| agara ve apaneko taiyAra na pAyeM, ahiMsAko avyavahAya kaTiMgake bAda hI usameM bAr3ha hotI hai phUla pAte haiN| samajha baiThe, to zatAbdiyoMmeM jo thor3A bahuta vikAsa ho bakarekI TAMga kATanA aisA jarUrI nahIM hai, na TAMga pAyA hai yaha dhvasta ho jAya / ghara gharameM zAka aura kATanese usameM bAr3ha AtI hai / isaliye aba maiM vRkSoMke mAMsa saba ekAkAra ho jAya / phaloM patroM Adiko gAyake dUdhakI taraha hI mAnatA huuN| hRdayake samabhAvako khUba bar3hAiye, para samabhAvake zAkhAoMke kaTiMgako eka tarahakA aparezana mAnatA huuN| nAma para hamAre bhAva aise ativAdI na ho jA~ya ki aura khAsa kara gulAbake kaTiMgako to isI taraha karatA kaur3iyA~ ginanemeM hama muhare luTA deM aura doI dInase hai jaise choTe bacceke bAla banavA rahA houuN| bakarekI jA~ya / agara kabhI bhAvukatAke uphAnase aise bhAva ho bhI TAMga tor3ane sarIkhI kalpanA mujhe nahIM hotii| jA~ya to unheM Atmanepada hI rkkheN| duniyA ke sAmane ___ jaMgalavAloMse mAlUma huA ki sAgauna zrAdike rakhakara unheM parasmaipada banAnA aura phira bhI aAtmanepada jhAr3a kATane para tIna cAra sAla meM phira vaisI hI zAkhAe~ kI duhAI denA cillA cillAkara apane vartamAna maunakI taiyAra ho jAtI haiM anyathA purAne aMga hI jaraTha hote ghoSaNA karanA hai| rahate haiN| pazu pakSiyoMke aMga kaTa jAne para ve isa prakAra antameM yahI kahanA hai ki jainadharmakA ahiMsAvAda dUne utsAhase nahIM bddh'te| bahuta sUkSma hokara bhI vaha nirativAda hai, vyavahArya hai, merA matalaba yaha nahIM hai ki banaspatiyoM taka hamArA usameM yogyAyogya viveka hai vaha prANiyoMke caitanyakI dayAbhAva na pahu~ce, matalaba itanA hI hai ki hama pazu- taratamatAke anusAra hiMsA ahiMsAkA vicAra karatA hai vadhase usakI samAnatA batAne na laga jA~ya / agara hama aura mAMsAhAra zAkAhArakI vibhAjaka rekhAko kAphI yaha socane lageM ki gharake mAr3oMkA kATanA to ThIka, spaSTa rakhatA hai| zAkAhArameM mAMsAhArakI kalpanA bhI para jo becAre jaMgalameM Uge haiM unakA kyA aparAdha ? nahIM hone detaa| yaha ahiMsAkA vivekaparNa saccA rUpa hai| unake liye hamane kyA kiyA hai ? isa prakAra hama jaMgala jina patroMne zrI kAlelakara sAhibake bhAvakatA parNa se lakar3I lenA banda karadeM to zaharoMke mahaloMkI bAta vicAra pragaTa kiye haiM unakA kartavya hai ki ve unakA to dUrave to zAyada lohA aura kAMkroTake bala para bana dUsarA pahala, jo ki viveka tathA vyAvahArikatA para bhI jAya jinameM vRkSoMkI haDDiyA~ dikhAI na deM, para gAMvoM avalambita hai avazya pragaTa kreN| anyathA isa prakAra kI jhopar3iyA~ muzkila ho jaaygii| becAre grAmINa ahiMsAkA adhUrA aura ativAdI vivecana ghora hiMsAkA lohA canA simiTa kahA~se laayeNge| zahara vAle to uttejaka hogaa| bijalIkA baTana dabAkara prAsuka aura zuddha bhojana -satya sandezase
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabhAcandrakA tatvArthasUtra [sampAdakIya (gata kiraNase Age) chaThA adhyAya trikaraNaiH karma yogaH // 1 // 'tIna karoMse ( mana-vacana-kAya se) kI jAne vAlI kriyAko yoga kahate haiM / ' prazastA prazastau ||2|| puNyapApayoH [ hetU ] // 3 // 'yoga prazasta aprazasta do haiM / ' 'prazasta yoga grunt aprazasta yoga pApakA (Ava) hetu hai|' umAsvAtike 'zubhaH puNyasyA'zubhaH pApasya' sUtrakA zrathavA zve0 mAnyatA ke anusAra 'zubhaH puNyasya', 'azubhaH pApasya' sUtroMkA jo Azaya hai vahI ina sUtroMkA 1 guruninhavAdayo jJAnadarzanAvaraNayoH * // 4 // 'gurundiva (gurukA chipAnA ) bhAdi jJAnAvaraNadarzanAvaraNake hetu haiM / ' yahA~ 'Adi' zabda se mAtsarya, antarAya, zrAsAdana upaghAta Adi una hetutroMkA grahaNa karanA cAhiye jo zrAgama meM varNita haiM, aura jinakA umAsvAtine 'tatpradoSamindava' nAmake sUtra meM ullekha kiyA hai / duHkhAtyanukaMpAdyA asAtA sAtayoH ||5|| . 'duHkha Adi asAtAke, vratyanukampA Adi sAtAke hetu haiM / ' * varaNAdayaH / + vR / | thAH sAtA / yahA~ 'Adi' zabdase asAtAvedanIyake zrAsravahetumeM zoka, tApa, zrAkrandana, vadha, paridevanakA aura sAtA vedanIyake hetutroM meM dAna, sarAgasaMyama, kSamA, zaucAdikA saMgraha kiyA gayA hai / umAsvAtike do sUtra naM011, 12 kA jo Azaya hai vahI isakA samajhanA cAhiye / yahA~ sUcanA rUpase bahuta hI saMkSipta kathana kiyA gayA hai| kevalyAdivivAdo (dyavarNavAdo 1) darzana mohasya | 6 kevallI AdikA vivAda (bhavavAda ?) - unheM jhUThe doSa lagAnA - darzanamohakA hetu hai|' yahA~ 'Adi' zabda ke dvArA zruta, saMgha, dharma aura devake avarNavAdakA bhI saMgraha kiyA gayA hai / yaha sUtra usI zrAzayako liye hue jAna par3atA hai jo umAsvAtike 'kevalizruta saMghadharmadevAvarNavAdo darzanamohasya sUtrakA hai / kaSAyajanitatIvra pariNAmazcAritramohasya ||7|| 'kaSAya se utpanna huA tIvra pariNAma cAritramohakA hetu hai|' yaha sUtra aura umAsvAtikA 'kaSAyodayAttItra ' nAmakA sUtra prAyaH eka hI haiM - mAtra 'udayAta aura 'kai / zca / * yahA~ mUla pustakameM naM07 diyA hai jo galata hai; kyoMki isase pahile 'caturvizatikAmadevA:' nAmakA eka sUtra punaH galatIse naM0 6 para likhA gayA thA, jise vikAsa denekA saMketa kiyA huA hai; parantu use nikAlane para dhAgeke nambaroM ko badalanA cAhiye thA jinheM nahIM badalA / isaliye isa zradhyAyake agale saba nambara granthapratimeM eka ekakI vRddhiko lie hue haiM /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434 anekAnta [vaisAkha, vIra nirvANa saM0 2466 'janita' zabdoMkA antara hai| darzanavizuddhadhAdiSoDazabhAvanAstIrthakaratvasya // 11 // bahvAraMbhaparigrahAdyA nArakAdyAyuSkahetavaH // 8 // 'darzana vizuddha Adi solaha bhAvanAeM tIrthakara 'bahu bhAraMbha-parigraha Adi nAraka Adi Ayu ke nAmake prAsravakI hetu haiN|' .. yahA~ 'Adi' zabdase zrAgamaprasiddhavinayasampaisa sUtrameM do jagaha 'zrAdya' zabdakA prayoga karake natA Adi una 15 bhAvanAtroMkA saMgraha kiyA gayA nAraka Adi cAroM hI gatiyoMke zrAsrava hetuoMkA ekatra hai jinakA umAsvAtine apane 24 ve sUtrameM nAmosaMgraha kiyA gayA hai, parantu dUsarI gatiyoMkA eka eka llekhapUrvaka saMgraha kiyA hai| bhI kAraNa sUcanA evaM dUsare kAraNoMko grahaNa karanekI AtmavikatthAnAdyA nIcairgotrasya // 12 // preraNArUpase sAthameM nahIM diyA hai, isase yaha sUtra zrAva. prAramaranApA (apanI prazaMsA) Adi nIcagotrake zyakatAse kahIM adhika saMkSipta aura ajIbasA hI jAna hetu haiN| par3atA hai / yaha viSaya mAsvAtine 15 se 21 taka yahA~ 'zrAdi' zandase paranindA, sadguNoMkA ucchA... sAta sUtroMmeM varNita kiyA hai| dana aura asadguNoMkA udbhAvana, aise tIna hetutroMkA yogavakratAdhoM bhazubhAnAmnaH // 6 // saMgraha kiyA gayA jAna par3atA hai,jo umAsvAtike 'parAtma 'yogakI-mana-vacana-kAyakI- vakratA prAdi azu- nindIparzase" zrAdi sUtrame spaSTatayA ullekhitaM milate haiN| bha nAmake pAnavahetu haiN|' tadvayatyayo mahataH // 13 // yahAM 'zrAdyAH' pada bahuvacanAnta honese usake dvArA ___'nIcagotrake hetubhoMse viparIta-mAtmanindAdika uMca gotrake hetu hai|' umAsvAtike 22rve sUtrameM nirdiSTa ekamAtra 'visaMvAdana . (anyathA pravartana)' kA hI grahaNa nahIM kiyA jA sakatA _yaha sUtra umAsvAtike 'tadviparyayoM nIcairvRtyanusse ko cottarasya' sUtrake Azayake sAtha milatA julatA hai / balki dUsare kAraNoMkA bhI grahaNa honA cAhiye / una / kAraNoMmeM sarvArthasiddhikArane mithyAdarzana, paizUnya, dAnAdivighnakaraNamaMtarAyasya // 14 // ___ 'dAnAdimeM vigna karanA antarAya karmake mAnavakA asthiracittatA, kUTamAnatulAkaraNako bhI batalAyA haiN| aura likhA hai ki sUtrameM prayukta hue 'ca' zabdase yahAM 'zrAdi' zabdase lAbha, bhoga, upabhoga, aura agakA grahaNa karanA caahie| vIryakA grahaNa karanA cAhiye / kyoMki antarAya tadvaiparItyaM zubhasya // 10 // karmake dAnAntarAya Adi pA~ca hI bheda haiM / isa sUtrameM 'azubha nAmake pAnavahetuoMse viparIta-yogakI umAsvAti ke sUtrase sirpha 'dAnAdi' zabdaH adhika haiM / saralatA aura anukUla pravartanAdi-zubha nAmake Asrava iti zrIbRhatprabhAcandraviracite tatvArtha sUtre umAsvAtikA 'tadviparItaM zubhasya' sUtra aura yaha " 'isa prakAra zrIvRhatprabhAcandra viracita tatvArthasUtra donoM eka hI haiM / sUtrameM chaThA adhyAya samApta hubhaa|' dhAzubha vikatha / sssstthimo| SaSTobhyAyaH // 6 //
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa , kiraNa prabhAcandrakA tatvArtha sUtra 431 sAtavA~ adhyAya vAle agale pA~ca sUtra nahIM diye / maitryaadyshctsrH||4|| hiMsAdipaMcavirativrataM // 1 // 'maitrI Adi cAra bhAvanAe~ aura haiN|' 'hiMsAdipaMcakase virakta (nivRtta) honA vrata hai|' yahA~ 'zrAdi' zabdase AgamanirdiSTa pramoda, kAruNya hiMsA, asatya, caurya, abrahma aura parigraha ye paMca aura mAdhyasthya nAmakI tIna bhAvanAtroMkA saMgraha kiyA pApa kahalAte haiM / inase nivRtta honA hI 'vrata' hai, aura gayA hai| maitrI sahita ye hI cAra prasiddha bhAvanAe~ haiM / isIliye vratake ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya umAsvAtine 'maitrIpramoda' nAmaka sUtra meM ina cAroMkA aura aparigraha aise pA~ca bheda haiM / yaha sUtra aura umA- nAma sahita saMgraha kiyA hai / svAtikA 'hiMsAnRtaste yAbrahma parigrahebhyo viratidvataM' zramaNAnAmaSTAviMzatirmUlaguNA: // 5 // sUtra donoM eka hI TAipa aura zrAzayake haiN| umAsvAti _ 'zramaNoMke aTThAisa mUlaguNa haiN|' ne prasiddha pA~coM pApoM ke nAma diye haiM, yahA~ hiMsAke sAtha isa AzayakA koI sUtra umAsvAtike tattvArthasUtra zeSakA 'pAdi' zabdake dvArA saMgraha kiyA gayA hai| meM nahIM hai / isameM jaina sAdhuoMke mUla guNoMkI jo 28 mahA'Nu* bhedena tadvividhaM / / 2 // saMkhyA dI hai usameM mUlAcArAdi prAcIna digambara graMthoM 'vaha vrata (vratasamUha ) mahAvrata aura aNuvratake ke kathanAnusAra ahiMsAdi paMca mahAvrata, IryAdi paMca bhedase do prakArakA hai|' samitiyAM, pA~co indriyoMkA nirodha, sAmAyikAdi chaha ___yaha sUtra umAsvAti ke dUsare sUtra 'dezasarvato'Nu Avazyaka kriyAe~, asnAna, bhUzayana, kezaloMca, acemahatI' ke samakakSa hai aura usI aAzayako liye hue latva ( nanatva ), ekabhukti, Urdhvabhukti ( khar3e hokara hai / isake aura pUrva sUtra ke anusAra mahAvratoM tathA a- bhojana karanA aura adantagharSaNa nAmake guNoMkA samANuvratoMkI saMkhyA pA~ca pA~ca hotI hai / veza hai| tahAAya bhAvanAH paMcaviMzatiH // 3 // zrAvakANAmaSTau // 6 // 'una (vratoM) kI dRr3hatAke liye paccIsa bhAvanAeM haiN| 'zrAvakoMke mUlaguNa pATha haiN|' yaha sUtra ubhAsvAti ke 'tatsthairyArtha bhAvanAH paMca aATha mUla guNoMke nAmoMmeM yadyapi prAcAryoM meM kucha paMca' sUtra (naM 0 3) ke samakakSa hai aura usIke zrAzaya mata bheda pAyA jAtA hai, jisake liye lekhakakA likhA ko liye hue hai| vahA~ pratyeka vratako pA~ca pA~ca bhAva- huzrA 'jainAcAryokA zAsana-bheda' nAmakA graMtha dekhanA nAe~ batalAI haiM, taba yahA~ una sabakI ekatra saMkhyA cAhiye / parantu yahA~ ca ki vratI zrAvakoMkA adhikAra hai paccIsa de dI hai / digambara pAThAnusAra umAsvAti ke isaliye ATha mUlaguNoM meM svAmI samantabhadra-pratipAdita agale pA~ca sUtroM meM unake nAma bhI diye haiM, parantu yahA~ pA~ca guNavatoM aura madya-mA~sa-madhuke tyAgako lenA saMkhyA ke nirdezase unakA saMketamAtra kiyA gayA hai| cAhiye / isa AzayakA bhI koI sUtra: umAsvAtike zvetAmbara sUtrapAThameM bhI aisA hI kiyA gayA hai-nAmoM- tattvArthasUtra meM nahIM hai / . * 'nu * zravaNA | muulgunnaa|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta vIra nirvANa saM0 2466 zIlasaptakaM ca // 7 // vrata-zIlAdikake bhI pA~ca pA~ca hI atIcAroMkA apanA 'sAta zIla bhI zrAvakoMke guNa haiN|' krama rakkhA hai, isaliye samyagdarzanake zeSa atIcAroMkA sapta zIla ke nAmoMmeM bhI prAcAryoM meM paraspara kucha prazaMsA-saMstavameM antarbhAva kara lenA cAhiye / yahA~ mata bheda hai * | umAsvAtine apane 'digdezAnarthadaNDa' 'zaMkAdyAH' pada para pAThakA aMka diyA hai, isase bhI nAmaka sUtrameM unake nAma digvirati, dezavirati, ana- ATha atIcAroMkA hI grahaNa jAna par3atA hai| rthadaNDavirati, sAmAyika, proSadhopavAsa, upabhogaparibhoga baMdhAkSyovratAnAM // 9 // parimANa, atithisaMvibhAga diye haiM jaba ki kundakundA- 'baMdha Adika vratoMke atIcAra haiN|' cAryane cAritra prAbhRta meM dezavratakA grahaNa na karake saptama yahA~ 'vratAnAM' padake dvArA ahiMsAdika saba vratoMsthAna para 'sallekhanA' kA vidhAna kiyA hai / isI taraha kA aura 'pAdi' zabdake dvArA unake pRthak pRthak aura bhI thor3A thor3A matabheda hai / yahA~ saMbhavataH kunda- atIcAroMkA saMgraha kiyA gayA hai| parantu unakI kunda pratipAdita guNavata-zikSAvratAtmaka sapta zIloMkA saMkhyAkA kisI rUpa meM bhI ullekha nahIM kiyA hai| yaha hI ullekha jAna par3atA hai; kyoMki Age saMnyAsa sUtra bahuta hI saMkSipta-sUcanAmAtra hai| isameM umAsvA( sallekhanA ) kA koI alaga vidhAna na karake 10 veM tike 25 se 32 athavA 36 nambara taka sUtroMke viSaya sUtrameM usake atIcAroMkA ullekha kiyA gayA hai| kA samAveza kiyA jA sakatA hai / zaMkAdyAH + samyagdRSTeratIcArAH // 8 // mitrasmRtyAdyAH saMnyAsasya // 10 // . 'zaMkA Adi samyagdarzanake pratIcAra haiN|' 'mitrasmRti prAdi saMnyAsa ( sallekhanA ) ke ato yahA~ atIcAroMkI saMkhyAkA nirdeza na honese zrAdi' cAra haiN|' zabdadvArA jahA~ umAsvAti-sUtra-nirdiSTa kA~kSA, vici- yahA~ bhI atIcAroMkI saMkhyAkA koI nirdeza nahIM kitsA, anyadRSTiprazaMsA, anyadRSTi saMstava ina cAra kiyaa| 'Adi' zabdase sukhAnubandha, nidAma nAmake atIcAroMkA grahaNa kiyA jA sakatA hai vahA~ samyagda- atIcAroMkA aura krama-vyatikrama karake yadi grahaNa rzanake niHzaMkita aMgako chor3akara zeSa sAta aMgoMke kiyA jAya to jIvitAkA~kSA tathA maraNAkA~kSAkA bhI pratipakSabhUta kA~kSA, vicikitsA, mUDhadRSTi, anupagahana, grahaNa kiyA jA sakatA hai, jina sabakA umAsvAtike asthitIkaraNa, avAtsalya aura aprabhAvanA nAmake 'jIvitamaraNAzaMsA' ityAdi sUtrameM ullekha hai| doSoM-atIcAroM-kA bhI grahaNa kiyA jA sakatA hai| svaparahitAya svasyAtisarjanaM dAnaM // 11 // sarvArthasiddhi meM aSTa aMgoMke pratipakSabhUta aATha atIcAra 'apane aura parake hitake liye apanI vastukA hone cAhiye, aisI zaMkA bhI uThAI gaI hai aura phira tyAga karanA dAna hai| usakA samAdhAna yaha kahakara kara diyA hai ki granthakArane yaha sUtra umAsvAtike 'anugrahArtha svasyAtisargo * dekho, jainAcAryoMkA zAsanabheda, gaNavrata aura * zvetAmbarIya sUtrapAThake anusAra ye sUtra naM020 zikSAbata prakaraNa pR0 41 se 64 / se prAraMbha hote haiM aura thaa| fcA s|
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa . ] prabhAcandrakA tatvArtha sUtra dAnaM' isa sUtrake samakakSa hai / donoMkA zrAzaya eka hI uttarA aSTa catvAriMzacchataM // 4 // hai / isa sUtrakA 'svaparahitAya' pada umAsvAtike 'anu- 'uttara prakRtiyA~ ekasau ar3atAlIsa haiN|' grahArtha' padase adhika spaSTa jAna par3atA hai| ____ jJAnAvaraNakI 5, darzanAvaraNakI 6, vedanIyakI 2, ___ iti prabhA candraviracine tattvArthasUtre saptamo- mohanIyakI 28, AyukI 4, nAmakI 61, gotrakI 2 dhyAyaH // 7 // aura antarAyakI 5 prakRtiyA~ milakara uttara prakRti'isa prakAra prabhAcandraviracita tattvArthasUtrameM yoMkI saMkhyA 148 hotI hai| umAsvAtine mUla prakRtisAtavA~ adhyAya samApta hunaa|' yoMke nAmA'nantara uttara prakRtiyoMkI saMkhyAkA nirdezaka jo sUtra 'paMcanavadvayaSTAviMzati' ityAdi diyA hai usameM AThavA~ adhyAya nAma karmakI uttara prakRtiyoMkI saMkhyA 42 batalAte hue uttara prakRtiyoMkI kula saMkhyA 67 dI hai| nAmakarmakI midhyAdarzanAdayo baMdhahetavaH // 1 // uttarottara prakRtiyoMko bhI zAmila karake uttara 'mithyAdarzana Adi bandhake kAraNa haiN|' prakRtiyoMkI kula saMkhyA 148 ho jAtI hai / unhIM .. yahA~ 'zrAdi' zabdase Agama-kathita una avirata, saba uttara prakRtiyoMkA yahA~ nirdeza hai / pramAda, kaSAya aura yoga nAma ke bandhahetuaoMkA saMgraha jJAnAvaraNAditrayasyAMtarAyasya ca triMzatsAgakiyA gayA hai, jinakA umAsvAtine bhI apane isI ropamakoTIkoTyaH parAdhyA (parA?) sthitiH // 5 // adhyAyake pahale sUtra meM nAmanirdezapUrvaka saMgraha kiyA hai| 'jJAnAvaraNAdi tIna karmoM kI aura antarAyakI - caturdhA bandhAH // 2 // utkRSTa sthiti tIsa koDA koDI sAgarakI hai|' 'bandha cAra prakArakA hotA hai|' yaha sUtra umAsvAti ke 'AdistisRNAmantarAyasya' yahA~ cArakI saMkhyAkA nirdeza karane se aAgama- ityAdi sUtrake samakakSa hai aura usI Azayako liye nirdiSTa prakRti-sthiti-anubhAga-pradezabandha nAmake cAroM hue hai| bandhoMkA saMgraha kiyA gayA hai | aura isaliye yaha stra mahinIyasya saptatiH // 6 // aura umAsvAtikA 'prakRtisthityanubhAgapradezAstadvidhayaH' 'mohanIya karmako uskRSTa sthiti satarakoDAkoTI sUtra donoM eka hI zrAzayako liye hue haiM / sAgara kI hai|' ... mUlaprakRtayo'STau // 3 // . umAsvAtike sUtra meM 'saptatiH' pada pahale aura 'mRla prakRtiyA~ pATha haiN|' 'mohanIyasya' pada bAdameM hai| Agama-kathita karmokI mUla ATha prakRtiyA~ jJAnA trayastriMzadezvAyuSaH // 7 // caraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, zrAyu, nAma 'mAyukarmakI utkRSTa sthiti tetIsa hI sAgara kI hai| aura gotra haiM, aura isaliye isa sUtrakA vahI zrAzaya hai yaha sUtra umAsvAtike 'ayaviMzasAgaropamANyAjo umAsvAti ke 'mAyo jJAnadarzanAbaraNa' ityAdi yuSaH' sUtrake samAna hai / isameM prayukta huzrA 'eva' zabda satrakA hai| + uttraasstt| / /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 anekAnta vIra nirvANa saM0 2466 U S koTI koTikI nivRtyartha jAna par3atA hai / 'tapase nirjarA bhI hotI hai|' - nAmagotrayoviMzatiH // 8 // yaha sUtra aura umAsvAtikA dUsarA sUtra donoM prAyaH 'nAma aura gotra karmakI uskRSTa sthiti bIsa koDA eka hI hai-vahA~ 'ca' zabdakA prayoga hai taba yahA~ usa koDI sAgarakI hai| ke sthAna para 'api' zabdakA prayoga hai| arthameM koI .. yaha sUtra umAsvAtike 'viMzatinAmAgotrayoH' sUtra bheda nahIM / tapase saMbara aura nirjarA donoM hI hote haiM, yaha ke bilkula samakakSa hai / parantu yaha sUtra nambara 7 para 'ca' aura 'api' zabdoMke prayogakA abhiprAya hai / honA cAhiye; kyoMki 8 3 nambara para hone ke kAraNa isa uttamasaMhananasyAMtarmuhUrtAvasthApi dhyAna // 3 // meM varNita sthiti pUrva sUtrake sambandhAnusAra 20 sAgarakI 'uttama saMhananavAleke dhyAna antamuhUrta paryaMta ho jAtI hai-20 koDAkoDI sAgarakI nahIM rahatI- avasthita rahane vAlA hotA hai|' aura yaha siddhAnta zAstra ke viruddha hai| dhyAna antaraMga tapakA eka bheda hai, vaha jyAdAse iti zrIvRhatprabhAcaMdraviracite tattvArthasUtre aSTa- jyAdA antarmuhUrta-eka muhUrta-paryanta hI sthira rahane modhyAya // 8 // vAlA hotA hai,aura vaha bhI uttama saMhanana vAle ke / hIna 'isa prakAra zrI bRhatprabhAcaMdra viracita tattvArtha sUtra saMhananavAlekA dhyAna kisI bhI viSaya para eka sAtha itanI meM pAThavAM adhyAya samApta huaa| dera taka nahIM Thahara sktaa| umAsvAtikA 'uttamasaMhanana syaikAgracintAnirodhodhyAnamAntarmuhUrtAt' yaha 27vA~ cha navavA~ adhyAya sUtra bhI isI zrAzayakA hai / vizeSatA itanI hI hai ki guptyAdinA saMvaraH // 1 // umAsvAtine 'ekAgracintAnirodhaH' padake dvArA dhyAnakA . 'gupti zrAdike dvArA saMvara (karmAsravakA nirodhI svarUpa bhI sAthameM batalA diyA hai| hotA hai|' taccaturvidhaM // 4 // / yahA~ 'zrAdi' zabdase samiti, dharma, anuprekSA, pari vaha dhyAna cAra prakArakA hai|' pahajaya aura cAritra nAmake pAgama kathita saMvara-bhedoMkA yahA~ cArakI saMkhyAkA nirdeza karanese aAgamaprasiddha unake upabhedoM-sahita saMgraha kiyA gayA hai, aura isa bAta, raudra, dharmya aura zukla aise cAroM bhedoMkA saMgraha liye isa sUtrakA viSaya bahuta bar3A hai / umAsvAtikA / kiyA gayA hai / umAsvAtikA isake sthAna para 'pAtaM. 'sagupti-samiti-dharmAnuprekSAparISahajayacaritraiH' nAmakA sUtra raudradharmyasuktAni' sUtra hai, jo dhyAna nAmoMke spaSTa isI zrAzayakA spaSTatayA vyaMjaka hai| unake tattvArtha aura ullekhako liye hue hai| sUtrameM gupti Adike upabhedokA bhI alaga alaMga sUtroM . Adya saMsArakAraNe // 5 // meM nirdeza kiyA gayA hai, jaba ki yahA~ vaisA kucha bhI . pare mokSasya / / 6 / / nahIM hai| tapasA nirjarA'pi // 2 // - * zvetAmbarIya sUtrapAThameM 'dhyAnam' takake aMzako ____ 27 vA~ sUtra aura 'AmuhUrtAta' ko 28 vA~ sUtra bata. * ti| lAyA hai|
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 7 ] 'pahale do (bhArta, raudra ) dhyAna saMsAra ke kAraNa prabhAcandrakA tattvArthasUtra kula samakakSa hai / donoM eka hI zrAzayako liye.. hue haiM / haiM / ' 'dUsare do (dharmya, zukla) mocake kAraNa haiM / ' umAsvAti ne ina donoM sUtroMke sthAna para 'pare moca'hetU' nAmakA eka hI sUtra rakkhA hai aura usake dvArA dUsare do dhyAnoko mokSakA hetu batalAyA hai, jisakI sAmarthya se pahale do dhyAna svataH hI saMsArake hetu ho jAte haiM / yahA~ spaSTatayA saMsAra aura mokSake hetuoM kA alaga alaga nirdeza kara diyA hai / pulAkAdyAH + paMcanirgranthAH // 7 // 'pulAka Adi pA~ca nirmantha haiN|' yahA~ pA~cakI saMkhyAke nirdeza pUrvaka 'Adi' zabdase zrAgamaprasiddha bakuza, kuzIla nirgrantha aura snAtaka nAmake cAra nirgranthoM kA kiyA gayA hai / umA svAtine 'pulAka-makuza-kuzIla- nirvrantha- snAtakA nirmanthA:' isa sUtra meM pA~coMkA spaSTa nAmollekha kiyA hai| iti vRhatprabhA candraviracite tattvArthasUtre navamodhyAya // 9 // 'isa prakAra vRhatprabhA candraviracita tasthArtha sUtrameM hai, kyoMki vahAM dharmAstikAyakA prabhAva hai|' navA~ adhyAya samApta huA / ' dasavAM adhyAya mohaye ghAtitrayApanodAtkevalaM // 1 // 'mohanIya karmakA caya hone para tIna ghAtiyA karmoM jJAnAvaraNa darzanAvaraNa, antarAya - ke vinAzase kevala jJAna hotA hai|' yaha sUtra umAsvAtike 'mohalyAt jJAnadarzanAvaraNAntarAyacayAJca kevalam' isa prathama sUtrake bila +dyA 224 azeSakarmakSaye mokSaH // 2 // 'saba karmoMkA caya hone para moca hotA hai|' isa sUtra ke sthAna para umAsvAtikA dUsarA sUtra 'bandhahetvabhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramodomocaH jisameM 'bandhahetvabhAvanirjarAbhyAM yaha kAramA nirdezAtmaka pada adhika hai / aura usake dvArA yaha sUcita kiyA gayA hai ki zeSa karmoMkA vinAza bandhake hetu ke prabhAva aura saMcita karmoMkI nirjarAse hotA hai / tata Urdhva gacchatyA lokAMtAta // 3 // 'tatpazcAta ( mocake antara) mukta jIva lokake anta taka gamana karatA hai / ' ... yaha sUtra umAsvAtike pAMcaveM sUtra 'tadanantara murdhvaM gacchatyADhokAntAt ke bilkula samakakSa hai tathA ekArthaka hai aura usase tIna akSara kama haiM / tato na gamanaM dharmAstikAyAbhAvAt // 4 // 'lokake antima bhAgake pare aloka meM gamana nahIM yaha sUtra umAsvAtike'dharmAstikAyAbhAvAta' sUtrake samakakSa hai - mAtra 'tato na gamanam' padoMkI vizeSatAko liye hue hai, jo arthako spaSTa karate haiM / kSetrAdisiddhabhedAH sAdhyAH // 5 // * zve0 sUtra pATha meM yaha sUtra do sUtroM meM vibhakta hai| isakA pahalA pada dUsarA sUtra aura zeSa do pada 'vipramokSo' ke sthAna para 'kSayo' padakI tabadIlIke sAtha tIsarA sUtra hai / kanyA / *kAyatvAt /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 anekAnta [vaisAkha, vIranirvANa saM02466 ____catra prAdike dvArA siddhabheda sAdhya haiM-vikalpa- iti zrI vRhatprabhAcaMdrAcAryaviracite tattva niiy-haiN| . ___ sAre sUtre dazamodhyAyaH // 10 // yahA~ 'Adi' zabdase una agamodita kAla, gati,, ... iti jinakalpisUtra samAptaM // liMga, tIrtha, pratyekabodhita, buddhabodhita, jJAna, avagAha- . . 'isa prakAra vRhasprabhAcandrAcArya viracita tatvArthanA, antara, saMkhyA aura, alpabahutva bhedoMkA saMgraha sAra sUtrameM dasavA~ adhyAya pUrNa huA / ' kiyA gayA hai. jinake dvArA siddhoMmeM nayavivakSAse vika- 'isa prakAra jinakalpI sUtra samApta huaa|' lpa kiyA jAtA hai unheM bhedarUpa mAnA jAtA hai- vIrasevA-mandira, sarasAvA, tA0 21-4-1640 aura jinakA ullekha umAsvAtine apane kSetrakAlagati... . bahutvataHsAdhyAH' sUtrameM kiyA hai / aura sarvArthasiddhikArAdine jinakA vizeSa vivecana kiyA hai| viviracite / jinakalpI sUtra ........ - paramANu ! ... raca0-zrI.cainasukhadAsa nyAyatIrtha] ' - ajaba haiM tere saba vyApAra ! tu anitya au' nitya kathazcit / sparza dvaya-rasa-gandha-rUpa-maya. kabhI na milatA tujhase saJcit vizvodaya au' layakA prAlaya : bana jAtA jaba skandha bandha-maya pA ananta parivartana, phira bhI ho jAtA svikaar| rahatA hai avikAra / Adi-madhya-avasAna na hotA zAGkara-chidra sahita ktalAte phira bhI tU SaTakoNa kahAtA chidra rahita saba darzana gAte / 4. sA~khya pataJjalikI tanmAtrA tujhe batAte vidhi-vidhAnameM / ........ tu tvanmaya saMsAra / . Adi-antakA dvAra / 1. yaha ananta racanA saba terI. sarva: tantra-siddhAnta banAte x vizva-prakRti hai terI gherI tujhe tatvavettA batalAte / jala-thala-sUraja-candra AdimeM vividha kriyA-gatikA Azraya tU terA hI vistaar| avavi kA hai sAra /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ paravAra jAtike itihAsa para kucha prakAza [le-zrI paM0 nAthUrAmajI 'premI'] upodghAta ..... hI mAlUma hotI hai / jainadharmake dig2ambara sampradAyakI isa samaya isa bAtakI carcA bar3e joroM para hai ki yaha anuyAyinI hai| anya jAtiyoMke samAna na isameM paravAra jAtikA eka itihAsa taiyAra kiyA koI zvetAmbara sampradAyakA anuyAyI hai aura na jainejAya / apanI prAcInatA aura gata-gauravakI kahAnI tara sampradAyoMkA / hA~, isameM kucha loga tArana paMthake jAnanekI kise icchA nahIM hotI hai parantu vAstava meM anuyAyI avazya haiM jo 'samaiyA' kahalAte haiM / digambara jise itihAsa kahate haiM usakA likhanA itanA sahaja sampradAyakI aura saba bAtoMko mAnate hue bhI mUrti pUjA nahIM hai jitanA ki loga samajhate haiM / jAtiyoMkA iti nahIM karate, kevala zAstroko pUjate haiM aura ve zAstra hAsa likhanA to aura bhI kaThina hai| kyoMki isake ginatImeM caudaha haiM, jinheM vikramakI solahavIM zatAbdImeM lie jo upayogI sAmagrI hai abhI taka use prakAzameM tAranasvAmI nAmaka eka saMta ne racA thaa| lAnekI ora dhyAna hI nahIM diyA gayA hai| phira bhI ___ paravAroMke aThasakhe, chahasakhe, causakhe aura dosakhe jo kucha sAmagrI mila sakI hai usake zrAdhara para maiM isa ye cAra bheda kisI samaya hue the, jinameM se isa sama lekhameM kucha prakAza DAlanekA prayatna kruuNgaa| kevala aThasakhe aura causakhe raha gaye haiN| sunA jAtA hai ki dosakhe paravAroM ke bhI kucha gharoMkA astitva hai, paravAra jAtikA paricaya aura usake bheda parantu hameM unakA ThIka patA nahIM hai| lekha zurU karane ke pahale yaha z2arUrI hai ki paravAra jAtiyoMkI utpatti kaise hotI hai ? jAtikA thor3A sA paricaya de diyA jAya / isa bAremeM hameM itanA hI kahanA hai ki vaizyoMkI jo saikar3oM paravAra jAtikI utpatti para gaharAIse vicAra karajAtiyA~ hai, paravAra jAti bhI unhIMmeM se eka hai / buMde neke lie yaha z2arUrI hai ki pahale yaha jAna liyA jAya ki bhAratavarSakI usake samAna anya jAtiyoMkI utpatti lakhaNDa, madhyapradezake uttarIya z2ile, mAlavekI gvAliyara aura bhopAla Adi riyAsatoMke kucha hisse, pradhA kaise hotI rahI hai| isake lie pahale hama bhagavajina natAse inhIMmeM yaha jAti zrAbAda hai / di. jaina DAyare senAcAryakA mata uddhRta karate haiN| bhagavajinasenake kTarI (san 1614 ) ke anusAra paravAroMkI janasaMkhyA kathanAnusAra pahale manuSya jAti eka hI thI, pIche jIlagabhaga 42 haz2Ara hai / sAhUkArI, jamIMdArI, dUkAna vikAoMke bhedake kAraNa vaha brAhmaNa, kSatriya, vaizya dArI aura baz2Az2I isa jAtiko mukhya jIvikAe~ haiN| aura zUdra ina cAra bhedoMmeM ba~Ta gaI / raMga rUpa aura zarIra-saMgaThanase yaha zukla varNa Arya jAti AdipurANa parva 28 zloka 45 /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [vaisAkha, vIra nirvANa saM0 2466 442 mahAbhAratake zAntiparvameM bhI yahI bAta kahI gaI rakheM aura apane dalako audIcya kaheM (r) / kucha jAtihai / parantu isa samaya bhAratavarSa meM saba milA kara yA~ sAmAjika kAraNoMse bana gaI haiM jaise pratyeka jAti 2738 jAtiyA~ haiM / aba prazna yaha hotA hai ki mUlake ke dassA, bIsA, pA~cA zrAdibheda aura paravAroM ke ukta cAra varSoM meM se ye haz2AroM jAtiyA~ kaise bana gaI ?, causakhe, dosakhe Adi zAkhAyeM / kucha jAtiyA~ vicAra isa viSayameM itihAsakAroMne bahuta kucha chAnabIna kI hai| bhedase yA dharmase bana gaI haiM jaise vaiSNava aura jaina; khaMDehama yahA~ jAti bananeke kAraNa bahuta hI saMkSepameM bata- lavAla, zrImAla, poravAr3a, golApUrava zrAdi / laaeNge| pezoMke kAraNa banI huI bhI bIsoM jAtiyA~ haiM, jaise sunAra, luhAra, dhIvara, bar3haI, kumhAra, camAra Adi / - kucha jAtiyA~ to bhaugolika kAraNoMse-deza prA~ta- ina pezevAlI jAtiyoM meM bhI phira prA~ta, sthAna, bhASA nagaroMke kAraNa banI haiM / jaise brAhmaNoMkI audIcya, zrAdike kAraNa saikar3oM upabheda ho gaye haiM / kAnyakubja, sArasvata, gaur3a Adi jAtiyA~ aura vaizyoM ___ suprasiddha itihAsakAra svargIya kAzIprasAda kI zrImAlI, khaNDelavAla, pAlIvAla yA pallIvAla, jAyasavAlane. apane 'hindU-rAjatantra' nAmaka yanthama zrosavAla, mevAr3A, lADa Adi jAtiyA~ / udIcI batalAyA hai ki kaI jAtiyA~ prAcIna kAlake gaNataMtroM arthAt uttara dizAke audIcya, kAnyakubja dezake yA paMcAyatI rAjyoMkI avazeSa haiM, jaise paMjAba ke aror3e kAnyakubja yA kanabajiyA, sarasvatI taTake sArasvata (araTTa) aura khatrI (ksapoI) aura gorakhapura zrA jamagar3ha aura gaur3a deza yA baMgAlake gaur3a / isI taraha zrImAla jile ke malla Adi / abhI abhI DAkTara satyaketu vidyAnagara jinakA mUla sthAna thA ve zrImAlI kahalAye, jo nAgavAjAniranivAsa miTa ki brAhmaNa bhI haiM, vaizya bhI haiM aura sunAra bhI haiN| isI ki agravAla loga 'Agreya' gaNake uttarAdhikArI haiM / taraha khaMDelAke rahanevAle khaMDelavAla, pAlIke rahanevAle ye gaNataMtra eka taraha ke paMcAyatI rAjya the aura apanA pAlIvAla yA pallIvAla, aosiyAke zrosavAla, mevAr3a ke zAsana Apa hI karate the| kauTilyane apane artha-zAstra mevAr3A, lATa (gujarAta) ke lADa aAdi / yahA~ yaha meM inheM 'vArtAzastropa nIvI' batalAyA hai / 'vArtA' kA bAta dhyAna meM rakhane yogya hai ki jaba kisI rAjanItika artha kRSi, pazupAlana aura vANijya hai / ye tInoM karma yA dhArmika kAraNase koI samUha apane prA~ta yA sthAnakA vaizyoMke haiM / isake sAtha zastra dhAraNa bhI ve karate the / parivartana karake dUsare sthAnameM jAkara basatA thA, tabase ye anahilavAdAke solaMkI rAjA mUlarAja (I. nAma prApta hote the aura navIna sthAnameM sthira-sthAvara hA 11116) ne yajJake liye jina brAhmaNa parivAroM ko jAne para dhIre dhIre unakI eka svataMtra jAti bana jAtI uttara bhAratase balAkara apane yahA~ basAyA thA, unheM hI thii| udIcI yA uttarake brAhmaNoMkA dala jaba gujarAta audIcya kahate haiN| meM Akara basA taba yaha svAbhAvika thA ki vaha apane x inakA ullekha prAcIna granthoM meM bhI milatA hai, jaise apane hI dala ke logoMke sAtha sAmAjika sambandha parantu vaha kevala pezekI pahacAna ke rUpameM, vartamAna OM zAMtiparva bha0 188 zloka 10 / jAtirUpameM nahIM / jaise yUropake luhAra bar3haI zrAdi /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa * } paravAra jAtike itihAsa para kucha prakAza jaba inakI svAdhInatA china gaI aura ekataMtra rAjyoM meM zabda pallIvAla, aosavAla, jaisavAla jaisA hI hai aura inako samApta kara diyA, taba ye zastra chor3akara kevala usameM nagara yA sthAnakA saMketa sammilita hai / mahataroM vaizya karma hI karane lage aura aba unameM se kitane hI yA mahAbrAhmaNoMse jo paravAroMkI utpattikA anumAna purAne nAmoMko lie hue jAtike rUpameM apanA asti- kiyA haiM vaha to nirAdhAra aura hAsyAspada hai hI, isa tva banAye hue haiM / saMbhava hai ki anya vaizya jAtiyoM ke liye usa para kucha likhanekI jarUrata hI nahIM mAlama viSayameM bhI khoja karanepara unakA mUja bhI aror3A, mI gorA hotii| ... . khatrI, malla zrAdi jAtiyoM ke samAna prAcIna gaNataMtraoNmeM ___agara hama 'paravAra' zabdake antakA 'vAra' 'vATa' mila jAya isa viSaya meM yaha bhI saMbhava hai ki kaI ke artha meM leM to yaha siddha karanA z2arUrI hai ki isa samaya bAra sthAna parivartanake kAraNa naye sthAnoM parase naye paravAra jAtikA jahA~ zrAvAsa hai vahA~ vaha kisI samaya nAma pracalita ho gaye hoM aura purAne gaNataMtra vAle nAma kahIM anyatrase Akara basI hai| use vartamAna AvAsa bhUla gaye hoN| sthAnameM Aye hue kaI zatAbdiyA~ bIta gaI haiM isalie paravAroMke viSayameM pracalita mAnyatAoMkA unake rahana-sahana, rIti-rivAjoMmeM pahale kucha khoja nikA. lanA, azakya sA hai, phira bhI kucha bAteM aisI haiM jinase khaMDana aura apane matakA sthApana / bAharase AnekA anumAna- z2arUra ho sakatA hai 1. sabase paravAra jAti ke viSaya meM adhika khoja karanese pahale pahalI bAta paMcAyatI saMgaThana hai / buMdelakhaMDa aura madhyayaha jarUrI hai ki isake sambandhameM pracalita mAnyatAoM pradezameM zAyada hI koI aisI mUla jAti ho jisameM isa kA vicAra kiyA jAya / tarahakA paMcAyatI anuzAsana ho yaha anuzAsana unhIM ___'paravAra' zabdako bahutase loga 'parivAra' kA apa jAtiyoMmeM honA svAbhAvika hai jo kahIM anyatrase zrAkara bhraSTa rUpa batalAte haiM jisakA artha kuTumba hotA hai / koI vasatI haiM aura jinheM dasaroM ke bIca apanA sthAna banAkara yaha bhI kalpanA karate haiM ki zAyada paravAra 'paramAra' rahanA par3atA hai yA jo gaNataMtroMkI avshesshaiN| inake vyAha rAjapUtoM meMse haiM, jinheM Ajakala paMvAra bhI kahate haiN| zAdI aAdike rIti-rivAja bhI anya par3osI jAtiyoMse parantu ye saba kalpanAyeM haiM / mUla zabdase apabhraSTa hone ke nirAle haiM / brAhmaNoMko isa jAtine apane sAmAjika aura bhI kucha niyama hai aura unake anusAra 'paramAra' se dhArmika kAryose bilkula bahiSkRta kara diyA hai / yahA~ 'paravAra' nahIM bana sktaa| apabhraMza meM 'ma' kA kucha taka ki unake hAthakA bhojana bhI ye nahIM krte| yadi aMza zeSa rahanA cAhie jaisA ki 'pa~dhAra' meM vaha anu ye jahA~ haiM vahIMke rahane vAle hote, to brAhmaNoMkA prabhAva svAra banakara raha gayA hai| hamArI samajhameM paravAra inapara bhI hotA jo pratyeka prAMtakI pratyeka jAtimeM paramparA *isa viSayakI vizeSa jAnakArIke lie dekho sva- gata rahA haiM / inakI strI puruSoMkI pozAkameM bhI vizeSatA gIya ma0ma0 ke0 pI0 jAyasavAla kRta 'hindU rAjya- thI, jo aba lupta ho rahI hai| hamArI samajhameM ghAgharA, lNtr| . . 'cAla' zabda saMskRta ke 'vATa' yA 'pATa' pratyayase banA hai| piravAra, pallIvAla vagairaha zabdoMkA 'vAra' yA dekho bhAge isI viSayakI eka TippaNI /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 bhanekAnta [vaisAkha, vIranirvANa saM02466 - cunarI aura tanIdAra colI paravAra striyoMkI hI vize- tIsarA lekha prAnapurA (caMderI) kI eka pratimAkA patA thI, jo par3osI jAtiyoMmeM nahIM thI aura yadi thI to hai-- bIke anukrnn-pr| "saMvat 1345 ASAr3ha sudi 2 budhau (dhe) zrI mUla paravAra jAti bAharase Akara basI hai, isake anya saMghe bhaTTAraka zrIratnakIrtidevAH paurapATAnvaye sAdhudA hRda pramANa isI lekhameM anyatra mileNge| bhAryAvAnI sutazca sau praNamati nityaM / " .. paravAra jAtikA prAcIna nAma isameM bhI mUrti pratiSThita karanevAle paurapATa anvayake haiM / . aba dekhanA cAhie ki prAcIna lekhoMmeM isa jAti spaSTa mAlUma hotA hai ki ina lekhoMmeM 'paurapATa' kA nAma kisa rUpameM milatA hai| mere sanmukha paravAroM yA 'paurapaTTa' zabda paravAroMke lie hI AyA hai kyoMki dvArA pratiSThita pratimAnoM aura mandiroMke jo thor3ese lekha ina prAMtoMmeM jainiyoMmeM paravAra loga hI jyAdA haiM / phira hai, unameM se sabase pahalA lekha atizaya kSetra 'pacarAI bhI agara isa para zaMkA kI jAya ki paurapaTTayA paurake zAMtinAthake mandirakA hai jo vi0 saM0 1122 kA pATa vaMza paravAra hI hai, isakA kyA pramANa ? to isake hai| usakA yaha aMza dekhie lie canderIkI zrI RSabhadevajIkI mUrtikA yaha lekha pauraparaTTAnvaye zuddhe sAdhunAmnA mahezvaraH / dekhie-- " mahezvarareva vikhyAtastatsutaH dha(ma) saMjJakaH // saMvat 11034 varSe mAgha sudI 6 budhau (dhe ) - arthAt paurapaTTa vaMzameM mahezvarake samAna sAhu mahe. mUlasaMghe bhaTTAraka zrI padmanandideva-ziSya-devendrakIrti zvara the jinakA putra dha (ma) nAma kA thaa| paurapATa aSTazAkhA aAmnAya saM0 thaNaU bhAryA pu tatputra dUsarA lekha caMderIke mandirakI pArzvanAthakI pratimA saM0 kAli bhAryA AmiNi tatputra saM0 jaisiMgha bhAryA para isa taraha hai:-- mahAsiri tatputra saM0..........." "saMvat 1252 phAlguna sudi 12 some paurapATA- isI taraha kA lekha devagar3ha meM hai jisakA eka nvaye sAdhu yazahRda' rudrapAla sAdhu nAla bhAryAyani...... aza hI yahA~ diyA jAtA hai - putra solU bhImU praNamaMti nityam / " "saMvat 1463 zAke 1358 varSe vaizAkha badi 5 gurau dine mUlanakSatre zrI mUlasaMghe balAtkAragaNe sAhu solu bhImUne saM0 1252 meM yaha pratimA pratiSThita kI thI aura ve paurapATa anvaya yA vaMzake the| sarasvatIgacche kuMdakuMdAcAryAnvaye bhaTTAraka zrI prabhAcandra devAH tacchidhya vAdivAdIndrabhaTTAraka zrI padmanandidevA OM yaha lekha pacarAI tIrthakI riporTa meM chapA hai / isa cchiSya zrI devendrakIrtidevAH paurapATAnyave aSTakA kaTiMga bAbU ThAkuradAsanI bI. e. TIkamagar3hane kRpA ...... karake mere pAsa bheja diyA hai| usake nIce chapA hai, yaha saMvata zAyada 1493 ho / pratilipi karane 'purAtatvavibhAga gvAliyarase praapy'| isa nibandhake vAle ne galata par3ha liyA hai, aisA jAna par3atA hai| * anya pratimA-lekha bhI ukta bAbU sA0 kI kRpAse hI yaha lekha hameM bAbU nAthUrAmajI siM0 kI prApta hue haiN| lekhoMkI kApI sAvadhAnIse nahIM kI gaI kRpAse prApta huA hai / isakI nakala bahuta hI azuddha hai| par3hane meM bhI bhrama kI huI hai
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 7 ] paravAra jAti ke itihAsa para kucha prakAza zAkhe zrAhAradAnadAnezvara siMghaI lakSmaNatasya bhAryA nahIM raha jAtA ki paurapaTTa yA paurapATa+ paravAroMkA ho aya sirikukSisamutpanna zrarjuna... / " paryAyavAcI haiN| ukta lekhoM meM 'paurapATa' ke sAtha 'STazAkhA likhA gayA hai aura cUMki AThasakhA paraMvAra hI hote haiN| isase siddha hotA hai ki 'paurapATa' zabda 'paravAra' - jAti ke hI liye prayukta kiyA gayA hai| lagabhaga isI samayakA eka aura lekha prAnapurA ( caMderI) ghoMDazakAraNa yaMtra para qhudA huA dekhiyesaM0 1682 mArgasira yadi vo bha0 lalitakIrtipaTTe bha0 zrI dharmakIrti gurupadezAt paravAra dhanAmUra sA0 haThIle bhAryA damA (yA ) putra dayAla bhAryA kezari bhoje garIba bhAladAsa bhAryA sumA....." er eka aura lekhAMza dekhiye jo papauMsa jIke bhauMha ke mandirake dakSiNa pArzvake mandirakI eka pratimA para khudA hai | ""saMvat 1718 varSe phAlgune mAse kRSNapakSe ....zrImUlasaMghe balAtkAragaNe sarasvatIgacche kuMdakundAcAryanvaye bhaTTAraka zrI 6 dharmakIrtidevAstatpaTTe bhaTTAraka zrI 6 padmakIrtidevAstapaTTe bhaTTAraka zrI 6 sakalakIrtirupadezeneyaM pratiSThIkRtA tadgurUrAdyopAdhyAya nemicandraH paurapaTTe aSTazAkhAzraye dhanAmUle kAsilla gotre sAhu dhAra bhAryA lAlamatI' * ' eka aura lekha thUbona jIkI eka pratimA para isa prakAra hai-- "saM0 ( 16 ) 45 mAgha sudI 5 zrI mUlasaMghe kuMdakundAcAryAnvaye bha0 yazakIrti paTTe bha0 zrI lalitakIrti paTTe bha0 zrI dharmakIrti upadezAta paurapaTTe chitirAmUra gohila gotra sAdhu dInU bhAryA .. .........93 isa taraha ke aura bhI aneka lekha haiM jinameM mUra aura gotra bhI diye haiN| isase isa viSaya meM koI sandeha * sAhu adhArake hI vaMzakA saM01706 kA eka lekha lalitapura ke kSetrapAla ke dakSiNa tarafa pArzvanAtha kI khaGgAsanastha mUrtipara khudA / usameM bhaTTArakoMkI parasparA bhI yaho dI hai para mUra aura gotra nahIM hai| sirpha 'paurapaTTe bhraSTazAkhAnvaye' likhA hai / yaha yantra bhI unhI bhaTTAraka dharmakIrtike upadeza sthApita huA hai jinhoMne thUbonakI pUrvokta pratimA ko pratiSThitaM karAyA thA / para usameM to 'paurapaTTa' khudA hai aura isameM 'paravAra' / isase bhI yaha spaSTa hotA hai paurapaTTa aura paravAra eka hI haiM aura yaha lekha likhanevAlekI icchA para thA ki vaha cAhe paurapaTTa yA paurapATa likhe aura cAhe paravAra / arthAt paravAra zabda hI saMskRta lekhoM meM 'paurapaTTa' bana jAtA thA / paravAra aura poravAr3a aba hameM yaha dekhanA cAhiye ki isa 'paurapATa yA 'pauravATa' ke sambandha meM anyatra bhI kucha jAnakArI milatI hai yA nahIM / yaha socate hI hamArA dhyAna sabase pahale nAma sAmya ke kAraNa vaizyoMkI eka aura prasiddha jAti poravAr3akI ora jAtA hai, jisakI AbAdI dakSiNa mAravAr3a, sirohI rAjya aura gujarAta meM kAphI tAdAda meM hai / kucha lekhoM aura graMthoMmeM ise bhI paravAra jAti ke samAna pauravATa yA paurapATa kahA gayA 'vATa' yA 'vATaka' aura 'pATa' yA 'pATaka' zabda bhaugolika nAmoM ke sAtha vibhAgake arthameM prayukta hote. '' '' ho jAta dekho sva0 rA0 ba0 hIrAlAla kRta insakripzansa ka sI0pI eNDa barAra, pR0 24 aura 87
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 446 anekAnta zrImAlI usapAlAzca pauravAdAzca nAgarAH / dikpAlAH gurjarAH modAH ye vAyuvaTavAsinaH / / vAyupurANa isameM vAyuvaTa arthAt vAyaDa ( pATaNa ke samIpa ) meM rahane vAlI vaizya jAtiyoMke nAma batalAe haiM-zrImAlI, usapAla (savAla), pauravAr3a ( poravAr3a), nAgara dikpAla (. DIsAvAla yA dIsAvAla ), gurjara aura mor3ha | yaha bAta vidvAnoMne mAna lI hai ki gujarAtakI 'pauravATa ' jAti poravAr3ha hI hai, vahAMke poravAr3a bhI. apaneko 'porapATa' yA 'pauravATa ' mAnate haiM / aisI dazA meM yadi yaha anumAna kiyA jAya ki poravAr3a aura paravAra mUlameM eka hI the to vaha atyukta na hogA / aura yaha siddha ho jAne para ki 'poravAr3a' aura 'paravAra' eka hI haiM, 'poravAr3oM' kA itihAsa eka taraha se paravAroM kA hI itihAsa jAtA hai aura poravAr3oM kI utpatti jahA~se huI hai vahAMte hI paravAroM kI utpatti siddha ho jAtI hai| aba hama yaha dekheMge ki vidvAnoMkA poravAr3oM kI utpattike viSaya meM kyA kahanA hai / paravAroM aura poravAr3oMkA mUla sthAna poravAr3oMkA purAnA nAma 'paurapATa' 'pauravATa' aura prAgvATa milatA hai / isa sambandhameM suprasiddha itihAsajJa mahAmahopAdhyAya paM0 gaurIzaMkara hIrAcanda ojhA apane 'rAjapUtAnekA itihAsa' kI pahilI jilda meM likhate 10 [vaisAkha, vIra nirvANa saM0 2466 " karanabela (jabalapura ke nikaTa) ke eka zilA - lekhameM prasaMgavazAt mevAr3a ke guhilavaMzI rAjA haMsapAla, vairisiMha aura vijayasiMhakA varNana AyA hai jisameM 'unako 'prAgvATa' kA rAjA kahA hai| ataeva 'prAvAda' mevAr3akA hI dUsarA nAma honA cAhie / saMskRta-zilAlekhoM tathA pustakoM meM 'povAr3a' mahAjanoMke lie 'prAgvATa' nAmaka prayoga milatA hai aura ve loga apanA nikAsa mevAr3ake 'pura' nAmaka kasbese batalAte haiM jisase sambhava hai ki prAgvATa dezake nAma para ve apaneko prAthavATa vaMzI kahate rahe ho / " hama vibhinna pratimA-lekhoMse Upara siddha kara cuke haiM ki 'paravAra' zabda meM jo 'vAra' pratyaya hai vaha 'vATa' yA 'pATa' zabdase banA hai jisakA pracalita artha hotA hai| 'rahanevAle' / isa taraha 'paurabATa ' zabdakA artha 'paurake rahanevAle' hotA hai| mere khyAlase isI pura nAmase 'paura' bana gayA hai aura paravAra aura poravAr3a loga mUlameM isI 'pura' ke rahanevAle the / 'paurapATa' kA artha 'purakI tarapha bhI liyA jA sakatA hai / 'pura' gA~va jisakA ki Upara jikra hai, aba bhI mevAr3a meM bhIlavAr3e ke pAsa eka qasbA hai jo kisI samaya bar3A nagara thA / * yaha uddharaNa zrI maNilAla bakarabhAI vyAsa likhita zrImAlIbhana! 'jJAtibheda' nAmaka pustaka parase liyA gayA hai| kabhI kabhI zabdoM ke duhare rUpa bhI banA liye jAte haiM jaise 'nIti' zabdase 'naitikatA' / 'nIti' se 'naitika' banA aura phira usameM bhI 'tA' jor3akara 'naitikatA' banAyA gayA yadyapi 'nIti' aura 'naitikatA' ke artha eka hI haiN| isI taraha mAlUma hotA hai 'pura' se bhI 'paura' banAkara usameM 'vATa' yA 'pATa' lagA liyA gayA jabaki 'pura' ke Age 'ghATa' yA 'pATa' lagA denese bhI kAma cala sakatA thA / para yadi 'pura' kA paura na kara sIdhA hI usameM 'vATa' yA 'pATa' pratyaya jor3a deM to 'puravATa ' 'puravAr3a '
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa *] paravAra jAtike itihAsa para kucha prakAza yA 'puravAra' zabda banatA hai jo 'paravAra' zabdake adhika sA~bharake aAsapAsa thA / para bagheravAla Aja kala nikaTa hai / saMbhava hai 'paravAra' loga apane 'poravAr3a' barArameM hI adhika haiM / pallIvAloMkA mUlasthAna 'pAlI' kahalAnevAle bhAiyoMse pahale hI mevAr3a chor3a cuke hoM mAravAr3ameM hai jo aba ya0 pI0 ke aneka jiloMmeM phaile para bAdameM bahuta dinoM taka sambandha banA rahA ho aura hue haiN| isI taraha zrImAla, aosavAla, mer3avAla, taba jisa taraha lekhoMmeM poravAr3a 'paurapATa' likhe jAte , 'cittaur3A Adi jAtiyA~ haiM jinake mUlasthAna rAjasthAna rahe hoM usI taraha inheM bhI 'paurapATa' likhA jAtA rahA meM nizcita haiN+| aisI dazAmeM paravAroMkA bhI mUla: ho| para bolacAla meM 'puravAra' yA 'paravAra' hI bane sthAna mevAr3ameM honA saMbhava hai / Aja bhI apane dezako rahe hoN| . chor3akara duniyA~bhara meM vyApAra nimitta jAnekI jitanI isake sivAya eka saMbhAvanA aura bhI hai| vaha yaha paM. AzAdharajI bagheravAla the| ve mAMDalagar3hameM ki gujarAtI aura rAjasthAnI bhASAoMmeM zandake zurU meM paidA hue aura zahAbuddIna gaurIke AkramaNoMse trasta aura bIcakA 'u' kAra 'zrI' kArameM badala jAtA hai| hokara bahuta logoMke sAtha mAlavemeM mA base the| dekho aksara loga 'bahuta' kA uccAraNa 'bahota' 'luhAra' kA merI vidvandraranamAnAkA pR. 12.13 / pUrvakAlameM isI 'lohAra' 'supArI' kA 'sopArI' 'muhara' kA 'mohara' 'gur3a' tarahake kAraNoMse jAtiyA~ bana jAtI thiiN| ko 'goDa' 'pura' kA 'pora' karate haiM aura likhate bhI haiM / isa taraha sahaja meM hI usa taraphake loga 'puravAra' yA ____ + inameM 'nemA' aura 'golAbAre' jAtiko bhI 'puravATa' ko 'poravAra' 'poravATa' yA 'poravAI' uccAraNa zAmila kiyA jAsakatA hai| mAlavA aura sI0 pI0 karane lage hoM aura eka hI jAni isa taraha do meM 'nemA' vaiSNava aura jaina donoM haiN| barArameM ye 'nevA' hoN| kucha bhI ho para yaha bAta nizcit hai ki 'paurapATa' kahalAte haiM aura zvetAmbara jaina DAyarekTarIke anusAra zabda jaba banA taba vaha 'poravAI' kA hI saMskRta rUpa 5608 meM gujarAtameM inakI saMkhyA 1102 thii| sirpha mAnA gyaa| bAgabameM inake kaI hajAra ghara haiN| sUrata jilemeM aura ___ 'vaizyavaMzavibhaSaNa' nAmaka pustaka meM jo bahuta usake AsapAsa eka 'gonArANe' nAmakI jAti bhAvAda pahale eMglo aoriyaNTala presa lakhapaUse chapI thI paravAroM hai jisake bAremeM merA anumAna hai ki yahI bundelakhaNDameM kA nAma 'puravAra' chapA hai / isase mAlUma hotA hai ki Akara golAlAre' kahalAne lagI hai| ye loga apaneko paravAroM ke lie 'puravAra' zabda bhI vyavahRta hotA thA / kSatriya batAte haiM aura vaizya haiM / sva0 muni buddhisAgara sampAdita 'jaina-dhAtu-pratimA-lekha-saMgraha' nAmaka pustaka paravAra jAtikA mUla rAjasthAna meM hai, yaha bAta ke pahale bhAgake 50 naM0 ke eka lekhameM eka pratimAke sunanemeM kucha logoMko bhale hI vicitra mAlama ho, para sthApakako 'golAvAstavya' likhA hai jisase mAlUma jAtiyoMke itihAsakA pratyeka vidyArthI jAnatA hai ki hotA hai ki 'golA' nAmakA koI nagara thA jisameMse vaizyoMkI karIba karIba sabhI jAtiyA~ rAjasthAnase hI golApurava, golAbAre aura golasighAr3e ye tInoM hI nikalI haiM / udAharaNArtha bagheravAloMkA mUlasthAna 'badherA' samaya samaya para nikale hoNge|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448. anekAnta [ vaisAkha, vIranirvANa saM0 2466 jI ne aura 'jaina-sampradAya - zikSA' ke lekhaka yati zrIpAla jIne poravAr3oM kA mUla sthAna 'pArevA' yA 'pArA' poravAr3oMkI utpattike saMbaMdhakI kathAe~ aura nagara batalAyA hai magara vaha kahA~ para hai isakA kucha galata dhAraNAe~ patA nahIM diyaa| saMbhava yahI hai ki 'pura' sabakA hI bigar3akara 'pArA' yA 'pArevA' bana gayA ho| mevAr3a se bAhara phailAva pravRtti rAjasthAnI aura mAravAr3I logoM meM hai utanI aura kisI meM nahIM / prAgvATa aura pauravAr3oMkI utpattike sambandhameM aneka kalpita kathAyeM 'zrImAlIpurANa' aura 'vimala - prabandha' Adi granthoM meM milatI haiN| parantu ve saba zabdoM artha parase hI gar3hI gaI jAna par3atI haiN| jaba loga kisI jAti ke mUla itihAsako bhUla jAte haiM, taba kucha na kucha kahane ke lie saMbhava asaMbhava kathAyeM raca DAlate haiM / unheM kyA patA ki mevAr3akA eka nAma 'prAgvATa' bhI thA aura vahA~ koI 'pura' nAmaka nagara thA / udAharaNa ke liye eka kathA dekhiye jaba lakSmIjIko zrImAla nagarakI samRddhikI ciMtA huI, taba viSNu bhagavAnane unake manakI bAta jAnakara 60 haz2Ara vaNikoMko zrImAla nagara meM dAkhila kiyaa| taba unameM se jo pUrva dizAmeM base, ve prAgvATa kahalAye / 'prAga' kA arthaM pUrva hotA hai aura vATakA dizA, sthAna Adi / basa zabdArtha meM se hI kathA bana gaI / garaja yaha ki isa tarahakI kathAoM para vizvAsa nahIM karanA cAhie / prAyaH sabhI jAtiyoM ke sambandha meM isa taraha kI adbhuta adbhuta kathAyeM pracalita haiM / 'mahAjana - vaMza muktAvalI' ke lekhaka yati rAmalAla t colukya yA solakI rAjyavaMza ke viSaya meM bhI aisI hI eka kathA zabda parase gar3hI gaI hai| 'luka' zabdase. caulukya bana sakatA hai aura 'culukakA artha hotA hai, cullU! brahmAkI ne yA kisI devatAne culU bhara pAnI DAlakara jilA diyA basa usIse caulukya vaMza utpanna ho gayA / jAtiyoM ke eka sthAna se dUsare sthAnako jAne ke aneka kAraNa hote haiM / unameM mukhya hai Arthika kAraNa / aksara prAcIna samRddha nagara rAjanItika uthalaputhalose, zrAkramaNakAriyoMke upadravoMse aura prakRti-prakopa se ujar3a jAte haiN| jahA~ jIvikA ke sAdhana nahIM rahate taba jAtiyA~ vahA~ se uTha kara dUsare samRdvizAlI nagaroM yA prAntoM meM calI jAtI hai| vartamAna sthAnakI apekSA dUsare sthAnoMmeM lAbhakI adhika zrAzAse bhI gamana hotA hai / aksara pratApI rAjA naye nagara basAte haiM aura unameM puruSArthiyoM ko bulAkara basAte haiN| aise hI kisI kAraNa se por3avAr3a yA paravAra jAtine mevAr3ase bAhara qadama rakkhA hogA / jahA~ jahA~ jAkara ye base vahA~ vahA~ inhoMne apanA paricaya prAgvATa yA poravAr3a vizeSaNa ke sAtha diyA aura tabhI se ye isa nAma se prasiddha hue / padmAvatI - puravAra paravAroMkI eka zAkhA aisA jAna par3atA haiM ki prAgvAToM yA povAr3oMkA eka dala padmAvatI nagarI meM bhI Akara basA thA / pIche jaba yaha mahAnagarI Ujar3a ho gaI, aura isa kAraNa use vahA~se anyatra jAnA par3A taba usa dalakA nAma padmAvatI poravAr3a' yA 'padmAvatI purakhAra' hunA / padmAvatI kisI samaya bar3I hI samRddhizAlI nagarI thI / khajurAhAke eka zilAlekhameM jo IsvI san + dekho iNDiyana ekTikverI pahavAkhaMDa pR0143
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ paravAra jAtike itihAsa para kucha prakAza varSa 3, kiraNa 7 ] 1001 kA hai isakI samRddhi kI atyanta prazaMsA kI gaI hai| use U~ce gaganacuMbI bhavanoMse suzobhita anupama napara batalAyA hai, jisake rAz2a mArgoMmeM bar3e bar3e ghor3e daur3ate haiM, aura jisakI dIvAreM camakatI huI, svaccha, zubhra aura AkAza se bAteM karatI haiM / gvAliyara rAjyakA 'padama pavA~yA' nAmaka sthAna prAcIna padmAvatI ke sthAna para basA huA hai / yaha bahuta samaya taka nAga - rAjAnoMkI rAjadhAnI rahI hai / 'padmAvatI poravAr3a' paravAroMkI hI eka zAkhA hai, isa bAtakA pramANa paM0 bakhatarAmajI kRta 'buddhivilAsa' nAmaka graMtha ke 'zrAvakotpatti prakaraNa' meM bhI milatA hai sAta khA~pa paravAra kahAvaiM, tinake tumakauM nAma sunAveM / sakkhA phuni haiM causakkhA, saha sakkhA phuni haiM do sakkhA / soraThiyA aru gA~gaja jAnau, padamAvatiyA saptama jAnau / arthAt paravAra sAta khA~pake haiM - 1 ThasakhA, 2 causakhA 3 chahasakhA, 4 do sakhA, 5 soraThiyA, 6 gAMgaja 7 aura padamAvatiyA / inameM se pahale cAra to paravAroM ke prasiddha bheda haiM hI jinameM se aba kevala ThasakhA aura causakhA raha gaye haiM aura padamAvatiyA se jhAMsI-AgarA lAina para devarA sTezanase kucha dUra para gvAliyara rAjya meM / * ise mere mitra tAtyA neminAtha pAMgalane bahuta barasa pahile bArasI TA unake jaina mandirase lekara bhejA thA / usa samaya maiMne eka noTa bhI jainahitaiSI (bhAga 6 aMka 11-12 ) meM prakAzita kiyA thaa| isa samaya yaha grantha mere sanmukha nahIM hai| isalie yaha nahIM kaha sakatA ki grantha kisa samayakA banA huA hai / -446 matalaba padmAvatI pauravAr3a se hai jo isa samaya eka judI jAti hai + / paravAroMse dUra par3a jAneke kAraNa hI kAlAntara meM isakA paravAra saMmvandha TUTa gayA hogA / padmAvatI poravAr3oM meM jisa taraha 'pA~De' huA karate hai usI taraha paravAroM meM bhI haiM / pahile zAyada inase vahI kAma liyA jAtA thA, jo anya jainetara jAtiyoM meM brAhmaNoMse liyA jAtA hai| paravAroMke mUla- gotroM meM bhI 'bAmalla' gotrakA eka mUra 'padmAvatI' nAmakA hai| / jAna par3atA hai isa mUra ke loga hI dUra cale jAne para eka svataMtra jAtike rUpa meM pariNata hogae hoNge| jo thor3e loga paravAroMke sAtha raha gaye, ve padmAvatI mUra vAle kahalAte haiN| jaisA ki Upara kahA hai yaha nAma padmAvatI nagarIke nAmase hI par3A hogA / * jAtiyoMke itihAsa meM aisI bahuta-sI jAtiyA~ hai jo pahale eka bar3I jAtike antarbhUta gotra rUpameM thIM aura phira pIche eka alaga jAti bana gaI / .. + di0 jaina DirekTarIke anusAra padmAvatI pora - vAr3oMkI jana saMkhyA 11531 thii| inakA eka jatthA sau do sau varSa pahale zAyada bagheravAloMke hI sAtha barArameM jA basA thA jo bhASA veSa AdimeM bilakula dakSiNI ho gayA / isase uttarabhArata vAloMkA inake sAtha vivAha sambandha TUTa gayA thA; jo aba jArI kiyA gayA hai / * hamAre gAMvameM eka par3e parivAra hai, amarAvatI meM bhI eka pAMr3e haiM / anyatra bhI inake ghara hoMge / + eka sUcI meM kAsA gotrakA mUra bhI padmAvatI likhA hai / koilla gotrake eka mUrakA nAma 'padmAvatI Dima' bhI hai /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45. bhanekAnta [vaisAkha, vIranirvANa saM02466 - soraThiyA paravAra sNkaa| para isase yaha patA lagatA hai ki mahA-kauzala meM . 'soraThiyA poravADa' nAmakI jAti * gujarAtameM hai / jabalapura, narasiMgapura, sivanI AdikI tarapha paravAra do soraThameM basaneke kAraNa isakA yaha nAma par3A hai| isa sthAnoMse jAkara zrAbAda hue haiM / jo sIdhe bundelakhaMDase jAtimeM jaina aura beSNava donoM dharmoke anuyAyI haiM / Aye ve bundelakhaMDI aura jo gar3hA (jabalapurake pAsa) inheM paravAroMkI eka khA~pa batalAyA hai aura isa tarapha se Aye ve gar3hAvAle / gar3hA pahale samRddhizAlI nagara ye poravAr3a hI mAne jAte haiM, isase bhI paravAra aura thA / usake ujar3a jAne para inheM nIcekI tarapha AnA poravAr3a paryAyavAcI mAlUma hote haiM / par3A hogaa| ___ 'bundelakhaMDI' aura 'gar3hAvAle' yaha bheda paravAroMkI jA~gar3A paravAra par3ausina gahoI jAtimeM bhI hai / vaizya honeke kAraNa yaha aba zeSa rahe 'gA~gaja' so merA khyAla hai ki jAti bhI sAtha sAtha hI naI jagahoMmeM AbAda huI hogii| likhane vAle kI bhalase yaha nAma azuddha likhA gayA hai| gahoiyoMmeM ina donoM daloMmeM beTI vyavahAra taka banda ho saMbhavataH yaha 'jA~gar3a' hogA jo 'jA~gar3A poravAr3oM' ke gayA thA jo bar3e Andolanake bAda aba jArI huA lie prayukta huaA hai| ___ jA~gar3A poravAr3a baiSNava aura jaina donoM haiN| paravAroM aura poravAr3oMke bAkI upabheda cambala nadIkI chAyA meM rAmapurA, mandasora mAlavA paravAroMkI sAta khA~pe Upara batalAI jA cukI haiN| tathA holkara rAjya meM vaiSNava jA~gar3A aura baDavAhA unameM se dosakhe chahasakhe samApta hokara do khA~pe aTha nImADake AsapAsa tathA kucha barArameM jaina jA~gaDA sakhA aura causaravA raha gaI haiM / causakhe bhI aba aTharahate haiM jo sirpha digambara sampradAyake hI anyAyI haiN| sakhoMmeM mila rahe haiM / tAranapaMthI samaiyA upajAtikA ____ jodhapura rAjyakA uttarI bhAga jisameM nAgaura Adi jikra Upara kiyA jA cukA hai ! isakA sambandha bhI paragane haiM 'jAMgala deza' kahalAtA thaa| zAyada isI aba paravAroMse hone lagA hai aura aba sirpha eka panthake kAraNase ye jA~gar3A kahalAye hoMge aura mevAise nikala rUpameM hI isakA astitva raha gayA hai| kara pahale udhara base hoNge| * zrI maNilAla bakora bhAI gyAsake pAsa saMvat ___ inakA rahana-sahana aura AcAra-vicAra paravAra 1700 ke Asa pAsa kA likhA huA eka pAnA hai jAtise bahuta kucha milatA-julatA hai| dUsaroMke hAthasaM jisameM rAjaura jAtike / bar3I sakhA, 2 lahur3I sakhA, khAne-pInekA inheM bhI bar3A paraheja hai / raMgarUpameM bhI ye 3 causakhA, 4 dvisakhA aura 5 rAjasakhA ye pA~ca paravAroM ke samAna hai| antarbheda batalAye haiN| 'jaina-sampradAya-zikSA' ke anu. sAra isa jAti kA utpatti-sthAna 'rAjapura' batalAyA bundelakhaNDI aura gar3hAvAla hai| kyA pUrvakAlameM paravAra jAtise isa jAtikA bhI paravAroMkA sabase pichalA bheda bundelakhaMDI aura kucha sambandha thA ? kahIM 'pura' kA hI dUsarA nAma 'rAjagar3hAvAla hai jo pRthak jAtike rUpameM pariNata na ho pura' na ho ?
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ paravAra jAtike itihAsa para kucha prakAza varSa 3, kiraNa 7 ] hA~ parabAroMmeM dasse bhI haiM jo 'binaikayA' kahalAte haiM / unameM bhI naye aura purAne ye do bheda haiN| purAne vinekayA vaise hI haiM jaise zrImAlI, hUmar3a Adi jAtimeM dassA haiM, arthAt unameM vidhavA-vivAha nahIM hotA aura pahale kabhI huA thA, isakA bhI koI pramANa nahIM milatA / naye vinekayoMse bhI inakA koI sambandha nahIM hai / purAne vikayA kahA~ 2 apaneko 'jaisavAra' bhI kahalAne lage haiM, para vAstavameM jaisavAroMse unakA koI sambandha nahIM hai / eka dala aisA bhI hai jo apaneko caukhA paravAra kahatA hai / jAna par3atA hai ki paMcAyatI daMDa vidhAnakI sakhtI aura prAyazcitta dekara zuddha karanekI baMdI hI vinaikayoM kI utpattike liye jimme vAra hai | purAne vinaikayoMke viSaya meM to hamArA khyAla hai ki kisI samaya kisI hukuma-udUlI Adi ke aparAmeM hI ye alaga kiye gaye hoMge aura phira alasaMkhyaka honeke kAraNa lAcArIse inheM apane mUra gotroMko alaga rakha denA par3A hogA / poravAr3oM ke tIna bheda haiM zuddha povAr3a, soraThiyA poravAr3a, aura kaMDula yA kapola + / phira ina sabameM gujarAta aura rAjapUtAnekI anya 1 digambara jaina DirekTarI ( san 1314 ) ke anusAra vinaikeyA paravAroMkI saMkhyA 3685 aura causakhoMkI 1277 thI / + tato rAjaprasAdAtsamIpapuranivAsato vaNijaH prAgvATanAmano vabhUvuH / teSAM bhedatrayam / pAdau zuddha prAvATAH / dvitIyAH surASTraM gatA / kecitsaurASTra prAgvADAH / tadavaziSTAH kaMDala mahAsthAna nivAsitA'pi kaMDula prAgvATA vabhavuH / - ' zrImAlI bhono zAtibheda' ke 107 meM pejakA jyoMkA tyoM uddharaNa / 421 jAtiyoM ke samAna bIsA aura dassA ye do mukhya bheda aura haiN| prAcIna lekhoMmeM 'bRhatzAkhA' aura 'laghuzAkhA' nAmase inakA ullekha milatA hai / parantu daskhA kahalA kara bhI inameM vidhavA-vivAhakI cAla nahIM hai aura pahale bhI thI, isakA koI pramANa nahIM milatA hai / dharmoM ke kAraNa par3e hue poravAr3oM ke ukta bhedoM ke do do bheda aura haiM, jaina aura vaiSNava / jainoMmeM bhI mUrtipUjaka aura sthAnakavAsI haiN| inake sivAya sUratI, khaMbhAtI, kapar3abaMjI, ahamadA bAdI, mAMgarolI, bhAvanagarI, kacchI Adi sthAnIya bheda ho gaye haiM aura isase beTI vyavahArameM bar3I musIteM khar3I ho gaI haiN| kyoMki ye saba apane apane sthAnIya girohoM meM hI vivAha sambandha karate haiM / aisA jAna par3atA hai ki poravAr3a jAti pahale diga kaI prabandhoM aura pustakoM meM likhA hai ki AbU ke saMsAra prasiddha jainamandira banavAnevAle mahAmAtya vastupAla - tejapAla kI mAtA bAla-vidhavA thiiN| ye donoM putra unheM punarvivAhase prApta hue the| isa bAtako koI jAnatA na thA / putroMkI zrorase ekavAra tamAma vaizya jAtiyoMko mahAbhoja diyA jA rahA thA ki yaha bAta kisI jAnakAra kI tarapha se prakaTa kara dI gii| taba jo loga bhoja meM zAmila rahe ve dassA kahalAye aura jo uThakara cale gaye ve bIsA / kahA jAtA hai ki usI samaya tamAma jAtimeM dassA- bIsA kI ye do do tar3eM ho gaI / * zvetAmbara jaina DirekTarIke anusAra bIsA porabAr3oM kI saMkhyA 16010 aura dastA poravAdoMkI 6281 thI aura bambaI ahAte kI san 1911 kI sarakArI manuSya gaNanA anusAra vaiSNava poravAdoMkI saMkhyA 7748 thI / soraThiyA vaiSNava inase alaga 11445 the /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [vaisAkha, vIra nirvANa paM02466 mbara sampradAyako bhI mAnane vAlI thii| 'nemi-nirvANa' koI pAtra aisA nahIM milatA jo inameM se kisI jAti digambara sampradAyakA zreSTha kAvya hai| usake kartA paM0 kA ho / brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zadra, nAmase hI saba vAgbhaTa ahicchatrapurameM utpanna hue the / ahicchatrapura pAtra paricita kiye gaye haiN| isase mAlUma hotA hai ki nAgaura (mAravADa) kA prAcIna nAma thA / * gujarA- ukta kathA sAhitya jisa samaya apane maulika rUpameM tAdimeM zvetAmbara sampradAyakA prAdhAnya thA, isalie likhA gayA thA, usa samaya ye jAtiyA~ thIM hI nhiiN| vahA~ poravAr3a zvetAmbara sampradAya ke anuyAyI rahe aura jaina sAhityameM jAtikA sabase pahalA ullekha mAlavA bundelakhaMDa AdimeM digambara sampradAyakI pradhA- AcArya anantavIryane apanI 'prameyaratna mAlA' natA thI isase paravAra aura jA~gar3A poravAr3a digambara hIrapanAmaka sajanake anarodhase banAI thii| ina hIrapake rahe / jAtiyoMmeM dharma-parivartana aura sampradAya-parivartana pitAko unhoMne badarIpAla' vaMzakA sUrya kahA hai / / bhI aksara hote rahe haiN| yaha koI vaizya jAti hI mAlama hotI hai| anantavIryakA paravAra tathA anya jAtiyoMkI utpattikA samaya samaya vikramakI dasavIM zatAbdI hai / jahA~ taka hama aba savAla yaha uThatA hai ki paravAra jAtikI jAnate haiM, jaina sAhityameM jAtikA yahI pahalA ullekha utpatti kaba huI ? isakA nirNaya karane ke lie yaha hai / dUsarA ullekha mahArAjA bhImadeva solaMkIke senAjAnanA jarUrI hai ki anya jAtiyA~ kaba paidA huI? pati aura Abake AdinAthake mandira ke nirmAtA bimaanya jAtiyoMkI utpattikA jo samaya hai lagabhaga vahI lazAha poravAr3akA vi0 saM0 1088 kA hai| inakI samaya paravAra jAtikI utpattikA bhI hogaa| isake lie vaMzAvalImeM inake pahalekI bhI tIna pIr3hiyoMkA ullekha pahale upalabdha sAmagrIkI chAna-bIna kI jAnI caahie| hai / yadi pratyeka pIr3hIke liye 20-25 varSa rakha liye bhagavajinasenakA 'zrAdi-parANa' vikramakI dazamI jA~ya to yaha samaya vi0 saM0 1020 ke lagabhaga taka zatAbdIkA grantha haiM usameM varNa-vyavasthAkI khuba vistAra phuNcegaa| se carcA kI gaI hai, parantu vartamAna jAtiyoMkA vahA~ jaina pratimA-lekhoMmeM prAyaH pratimA sthApita karanekoI jikra nahIM hai / jainoMkA kathA sAhitya bahuta vizAla bAloMkA paricaya rahatA hai / digambara sampradAyakI prtihai| usameM paurANika aura aitihAsika saikar3oM strI mAtraoMke to aba taka bahuta hI kama 'lekha prakAzita hue puruSoMkI kathAe~ likhI gaI haiM parantu usameM bhI kahIM haiM * | + ahicchatrapurotpannaH praagvaattkulshaalinH| / bdriipaalvNshaaliicyomdhumnniruurjitH'| "chAhaDasya sutazcake prabandhaM vAgbhaTaH kaviH / vartamAna jAtiyoMkI sUcImeM hameM isa jAtikA nAma zrI ojhAjIke anusAra ahicchatrapura nAgaurakA : nahIM milaa| yA to yaha lupta ho gaI hai. yA kucha prAcIna nAma thA / barelIke jilekA rAmanagara bhI ahi- nAmAntara ho gayA hai| chantra kahalAtA hai, jo prAcIna tIrtha hai| paraMtu vAgbhaTa jahA~ taka hama jAnate haiM bAbU kAmatAprasAdajI nAgaurameM hI utpanna hue hoMge, aisA jAna par3atA hai| kA eka choTAsA saMgraha aura pro0 hIrAlAlajIkA jaina
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 7] paravAra jAtike.itihAsa para kucha prakAza 453 zvetAmbara sampradAyake vidvAnoMne avazya hI isa prAgvATa baNikoMmeM zreSTha kahA haicha / eka aura zilAzrora bahuta dhyAna diyA hai / unake prakAzita kiye hue lekha dubakuMDa ( gvAliyara ) gAMvameM saM0 1145 kA hai| kaI hajAra lekhoMko maiMne dekhA hai parantu unameM bhI koI jisameM vahA~ke digambara jaina mandirake nirmAtAko lekha gyArahavIM zatAbdIke pahilekA aisA nahIM milA 'jAyasapUrvinirgatavarigvaMza' kA sUrya kahA hai| isakA jisameM kisI jAtikA ullekha ho| artha hotA hai pUrvameM jAyasase nikale hue vaizya vaMzakA isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki vartamAna jAti- prasiddha puruSa / yaha vaha samaya mAlUma hotA hai jaba yA~ nauvIM-dasavIM zatAbdImeM paidA huI honI cAhie~ + / jAtiyoMko nAma prApta ho rahA thA arthAt unake saMghoM aura yahI samaya paravAra jAtikI utpattikA bhI hogaa| yA jatthoMko unake nikAsake sthAnake nAmase abhihita kiyA jAne lagA thA / jAtiyoMkI utpattike pahalekI sAmAjika dakSiNa mahArASTra aura usase aura nIceke bhAgake __ avasthA-goSThiyA~ dharmAnuyAyiyoMmeM to uttara bhArata ke samAna jAti-saMsthA gyArahavIM sadIke kaI lekha aise mile haiM jinameM kA vistAra zAyada huA hI nhiiN| jaina zilAlekha mandiroM yA pratimAoM ke sthApita karanevAloMko yA to saMgrahake zaka sa0 1042 ke naM. 46 ( 126 ) meM kevala 'zrAvaka' vizeSaNa diyA gayA hai yA gosstthik| cAmuDa nAmaka rAjamAnyavaNik kI patnI devamatIke isIse aisA mAlama hotA hai ki jAtiyA~ nirmANa hone ke samAdhimaraNakA ullekha hai / usameM kisI jAtikA pahale goSThiyA~ thIM jinheM hama saMgha, yA jatthe kaha sakate nirdeza nahIM / zaka 1056 ke lekha nambara 68 (159) meM caTTikavve nAmaka strIne apane pati mallisehikI niSadyA bnvaaii| isI taraha naM0 78 (182), 81 sirohI rAjya ke kAyandrAgA~vake zvetAmbara jaina mandirako eka devakulikA para vi0 saM0 1061 kA lekha (186), 62 (242), 326 (137) ke bhI hai jinahai, jisameM usake nirmAtAko 'bhillamAlaniryAtaH prAgvATa meM sabako seTTi (zreSThi) yA vyApArI hI likhA hai / ina se yaha spaSTa hai ki nidAna vikramakI 13vIM zatAbdI vaNijAMvaraH' arthAt bhillamAlase nikAlA huA taka karnATakameM vaizyoMkI vividha jAtiyA~ nahIM thiiN| lekhasaMgraha ye do hI saMgraha prakAzita hue haiN| pahalemeM asagakavikA mahAvIra carita saM0 610 ( zAyada mainapurI, eTA zrAdike mandiseMkI pratimAoke lekha haiM zaka saMvat ) cola dezakI viralA nagarImeM banA hai| aura pichalemeM zravaNavelagolA aura usake samIpake hI asagane apane pitA paTumatiko kevala zrAvaka likhA lekha hai| hai / arthAt cola dezameM bhI vikramakI myArahavIM sadI + svargIya itihAsajJa paM0 cintAmaNi vinAyaka taka vaizyoMkI vartamAna jAtiyA~ nahIM thiiN| .. vaidyane apane 'madhyayugIna bhArata meM likhA hai ki vikramakI muni zrI jinavijayajI sampAdita 'prAcIna naiva AThavIM zatAbdI taka brAhakoM aura satriyoMke samAna lekhasaMgraha ke dvi0 bhAgakA 427ve naMbarakA lekha / . vaizyoMkI sAre bhAratameM eka hI jAti thii| epitrAphiyA iMDikA jilda 2 pR0 230-4
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 454 anekAnta [vaisAkha, vIranirvANa saM02466 . sthAnoM parase jAtiyA~ bana jAne para jaba unakA pratipAdana karate haiM * aura anuloma-vivAhoMse arthAt phailAva huA aura ve dUra dUra taka phaila gaI, taba yaha Uparake barNaM vAloMkA nIcekI varNakI kanyAke sAtha bhI likhA jAne lagA ki amuka jAtikA amuka sthAna sambandha honese varNasaMkaratA hotI hI hai aura yadi 'jAti meM utpanna huA yA rahane vAlA / jisa taraha nemi- saMkaratA' meM jAtikA artha vartamAna jAtiyA~ haiM, to ve nirvANake kartA vAgbhaTane apaneko 'ahicchatrapurotpannaH to indranandike kathanAnusAra usa samaya thIM hI nhiiN| prAgvATakulazAlinaH' likhA hai athavA giranAraparvatake AdipurANake matase to varNasaMkaratAkA artha vRtti yA neminAtha mandirakI saM0 1288 kI prazastimeM vastupAla- pezeko badalanA hai, arthAt kisI varNa ke zrAdamIkA tejapAlako 'ahillapuravAstavya-prAgvATAnvayaprasUta' apanA pezA chor3a kara dUsare varNa kA pezA karane laganA likhA hai arthAt aNahilapurake nivAsI prAgvATa hai aura usa samaya isa saMkaratAko rokanA rAjAkA jAtike / isake bAda aura Age calakara jAtiyoMke dharma thA + / g2araMz2a yaha ki jAtiyoMke sthApita karane gotrAdi bhI likhe jAne lge| aura varNa saMkaratAko miTAne meM koI kAraNa-kArya-sambandha . jAtiyoMkI utpattike samayake bAremeM anya samajhameM nahIM AtA hai| matoMkA khaNDana eka aura pramANa jAtiyoMkI prAcInatAke viSayameM caudahavIM sadIke bhaTTAraka indranandine apane nIti- yaha diyA jAtA hai ki caMki AcArya guptigupta paravAra sArameM likhA hai ki vikramAditya aura bhadrabAhuke svargaH the, kundakundasvAmI pallIvAla the, unake guru jinacaMdra gata hone para jaba prajA svacchandacAriNI hogaI taba causakhe paravAra, vajranandi golAparva aura lohAcArya jAtisaMkaratAse DaranevAle maharddhikoMne sabake upakArake lameca the, isalie siddha hotA hai ki kundakuMdAcAryase lie grAmAdike nAmase jAtiyA~ banAI * parantu isake bhI pahale jAtiyA~ thIM / parantu jisa paTTAvalIke AdhAra lie koI vizvAsayogya pramANa nahIM hai| vikrama yA se yaha bAta kahI jAtI hai usakI prAmANikatAmeM ghora bhadrabAhukA samaya bhI eka nahIM hai / isake sivAya sandeha hai aura vaha bhI caudahavIM sadIse pahale kI nahIM jAtiyoMkA saMkara na ho jAya arthAt mizraNa na hojAya, hai| usake kartAko zAyada isake sivAya koI dhuna hI isakA artha bhI kucha samajhameM nahIM AtA hai / jAti nahIM rahI hai, ki bar3e bar3e prAcAryoMkI khAsa khAsa sakaratAkA artha yadi varNasaMkaratA hai taba to prAcIna * AdipurANa parva 16 zloka 247 / jainadharma isakA virodhI nahIM thA, kyoMki bhagavajinasena __+svAmimA vRttiAmba yastvanyAM vRttimAcareta / apane zrAdipurANameM anuloma-vivAhoMkA spaSTa rUpase sapAthiniyaMtacI varNasaMkIrNiranyathA // + epiprAki iMDikA jikda 2 pR0 237.30 / -parva 16 zloka 248 / * svarge gate vikramA madrabAhI ca yogini / arthAt judA judA varNokI jo vRtti ( pezA) prajAH svacchandacAriyo babhUvuH pApamohitAH / niyata kI gaI hai, use chor3akara dUsare varsakI vRtti karane tadA sarvopakArAvaM jAti sNkrbhiirbhiH| laganeko rAjA loga rokeM, anyathA varNasaMkaratA ho mahardika paraMcake prAmAbhidhayA kukham ||-viitilaar| jaaygii|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ paravAra jAtike itihAsa para kucha prakAza varSa 3, kiraNa 7 ] jAtiyoM meM khataunI karadI jAya / usa becArene yaha socane kI bhI zrAvazyakatA nahIM samajhI ki jisa sudUra karnATaka meM kuMdakuMdAdi hue haiM vahA~ kabhI pallIvAla, causakhoM aura golA pUrvIkI chAyA bhI na par3I hogI / isake sivAya aura kisI prAcIna guru paramparAmeM bhI gurukI ina jAtiyoMkA ullekha nahIM / jaina jAtiyoMkI utpattikI sArI danta kathAoM meM prAya eka hI svara sunAI detA hai aura vaha yaha ki amuka jainAcArya ne amuka nagarake tamAma logoMko jaina dharmakI dIkSA de dI aura taba usa nagarake nAmase muka jAtikA nAma karaNaM hoMgayA aura ukta saba zrAcArya pahalI zatAbdI yA usake Asa pAsa ke batalAye jAte haiN| parantu ye saba dantakathAyeM hI haiM, aura jaba taka koI prAcIna pramANa na mile taba taka inapara vizvAsa nahIM kiyA jA sktaa| yaha ThIka hai ki kabhI jattheke jatthe bhI jainI bane hoMge, parantu yaha samajha meM nahIM zrAtA ki unameM sabhI jAtiyoMke U~ca nIca loga hoMge aura ve saba ke saba eka grAMmake nAmakI kimI jAti meM kaise pariNata ho gaye hoNge| kyoMki aisI prAyaH sabhI jAtiyoMmeM jo sthAnoMke nAmame banI haiM jainI - zrajainI donoM hI dharmoke loga aba bhI milateM haiM / jainI ajainI bhI banate rahe haiM aura jainI jainI / gotra paravAra jAtike bAraha gotra haiM. paravAroMke itihAsa ke lekhaka ke liye jarUrI hai ki gotroMke bAremeM bhI vaha likhe / gotroMke viSaya meM kucha likhane ke pahale hameM yaha jAnanA cAhiye ki gotra cIja kyA haiM ? vaiyAkaraNa pANinine gotrakA lakSaNa kiyA hai 'apatyaM pautraprabhUni gotram / arthAt pautra se zurU karake saMtati yA vaMzajako gotra kahate haiM | veda kAlase lekara aba taka brAhmaNoMmeM, cAhe 422 ve kisI bhI prAMta ke hoM, yaha gotra-paramparA akhaNDarUpase calI A rahI hai| mahAbhArata ke anusAra mUla gotra cAra haiM- aMgirA, kazyapa, vaziSTha aura bhRgu / inhIMse tamAma kuloM aura logoMkI utpatti huI hai aura Age calakara inakI saMkhyA hajAroM para pahu~ca gaI hai x / jyoM jyoM AbAdI bar3hatI gaI tyoM tyoM kuloM aura parivAroMkI saMkhyA bar3hane lgii| kisI kulameM yadi koI viziSTa puruSa huA, to usake nAmase eka alaga kula yA gotra prakhyAta ho gyaa| usake bAda Age kI pIr3hiyoMmeM aura koI ho gayA, so usakA bhI judA gotra prasiddha hogayA / isI taraha yaha saMkhyA bar3hI hai / gotroMke bAremeM vaizyoMkI apanI vizeSatA kSatriyoMkI gotra- paramparA ke viSaya meM itihAsakA kathana hai ki vaha bIca meM zAyada bauddhakAla meM vichinna ho gaI aura usake bAda jaba varNavyavasthA phira kAyama huI, to kSatriyoMne apane purohitoMke gotra dhAraNa kara liye / arthAt purohitakA jo gotra thA vahI unakA hoM gayA / vijJAnezvarane mitAkSarAmeM yahI kahA hai ki kSatriyoMke apane gotra-pravara nahIM hai, purohitoMke jo haiM vahI bheda hai| vaizyoMke viSaya meM bhI yahI kahA jAtA haiM ki unake haiM / parantu bahutase vidvAnoMkA isa viSayameM mata unakI gotra-paramparA naSTa ho cukI thI aura purohitoM ke gotra unhoMne bhI haraNa kara liye hoMge / parantu agravAla yadi jAtiyoMke gotra dekhanese yaha bAta galata mAlUma hotI hai / unake gotra purohitoMse jude haiM / bahuta-sI vaizya jAtiyA~ aisI bhI haiM jinameM gotra * zAMtiparva adhyAya 236 / > gotrANAM sahasrANi prayutAnyarbudAni ca / -pravarADI /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 kAnta vaisAkha, vIra nirvANa saM02466 haiM hI nahIM / zrosavAla zrAdi kucha jAtiyA~ aisI haiM 10 khoilla (jaitala ) jinake gotra grAmoM yA pezoM Adike nAmase par3e haiM aura 11 mADilla (kAsava ) bahutoMke aise adbhuta haiM ki unake viSayameM kucha kalpanA 12 phAgulla (siMgala ) siMhalaM hI nahIM ho sktii| unakI utpattike sambandhameM taraha * UparakI sUcImeM paravAroMke aura gahoiyoMke nau gotra taraha kI kathAyeM bhI gar3ha lI gaI haiN| bilakula eka jaise haiM aura agravAloMke cAra gota milate paravAroMke gotra aura unakA anya jAtiyoMke hue haiN| gahoiyoMke paravAroMke hI samAna bAraha gotra hai paraMtu . gotroMse milAna agravAloMke aThAraha gotra haiN| . hamArA anumAna hai ki paravAroMke gotra gotrakRt gahoI kauna haiM ? yA vaMzakRt puruSoMke hI nAmase prArambha hue hoMge aura agravAloMkA thor3A paricaya Upara diyA jA cukA unakI paramparA bahuta purAnI honI caahie| hai| aba hama paravAroMke atizaya sAmIpyake kAraNa paravAseMke bAraha gota yA gotra haiN| inameMse kucha gahoiyoMkA thor3A paricaya denA z2arUrI samajhate haiM / gotra gahoiyoM aura agravAla Adi jAtiyoM jaise haiN| saMskRta lekhoMmeM gahoI bazako 'gRhapati-vaMza' likhA isakA kAraNa zAyada yaha ho ki mUlameM ye eka hI rahIM gayA hai| gRhapatise gahavai aura phira gahoI ho gayA hoM aura Age calakara alaga ho gaI hoN| jo gotra hai| bauddha graMthoM meM gRhapati zabda bahuta jagaha vaizyake milate nahIM hai, bhinna haiM, ve zAyada alaga hone ke bAdake nAma arthameM AtA hai * / hamArA khyAla hai ki jisa samaya vaizyoMmeM bheda nahIM hue the, Ama taurase sabhI, vaizya loga' - "zrAme hama paravAra, gahoI aura agravAla jAtike gahavaI kahalAte hoMge, pIche jAtiyoMke banane para eka gotra de rahe haiM samUha gahavaI yA gahoI hI kahalAtA rahA, usane apanA paravAra gahoI agravAla nAma nahIM badalA jaba ki dUsare samUha nagara sthAnAdike nAmoMse Apako paricita karAne lge|. 1 gohilla. gAMgala gobhila 2 gohalla, goila, goyala yA gola goyala gahoiyoMkA buMdelakhaNDameM praveza 3 vAchalla .. - vAchila vatsila - gahoI jAtike paTiyA eka dantakathA kahA karate haiM 4 kAsilla, kAchila ... kAsila __ ki. pavA~yA yA padmAvatI nagarIke kaI dvAra the / 5 vAsilla vAsila eka dina ambikA devI eka dvAra cheka kara leTI 6 bhArilla bhArala yA bhAla * dekho mahAbodhisabhA dvArA prakAzita dIvani7 kochalla kAya pR0 11, 143, 114 175 / paumacariya (20. 8vAjhalla bAdala 116) meM gRhastha, gRhI, saMsArIke arthameM bhI 'gahavaI' 1 koi.koila, kohila zabda pAyA hai| kochila .........
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa * ] paravAra jAtike itihAsa para kucha prakAza . . ...427 huI thiiN| nagarakI striyA~ unakI paravA kiye binA Upara- spaSTa pramANa hai ki vartamAna sarAvagI gahoiyoMke purakhA se nikala gaI, parantu paTiyoMke pUrvaja bIghA-pADekI zrAvaka yA jaina the| patnI sammAnapUrvaka bacakara nikalI, isase prasanna hokara jhA~sI, ciragA~va zrAdimeM paravAroM aura gahoiyoM meM ambikAne pAMDejIko svapna meM kahA ki maiM anya striyoM- pakkI rasoIkA vyavahAra 'aba taka hai, yaha bhI isa bAtakA kI aziSTatAke kAraNa ima nagarIko naSTa karane vAlI subUta hai ki pUrvakAlameM ina donoM jAtiyoMmeM ghaniSTatA hU~, tumase jitanI dUra bhAgA jA sake bhAga jaao| thI aura ina donoMkA mUla srota eka hI hogaa| padmA Akhira pAMDe jI apane gyAraha ziSyoMke sAtha bhAga vati nagarIse. goiyoMke nikalanekI dantakathA bhI isa nikale / zrAge unhIMkI santAna gahoI hue aura paur3e bAtako puSTa karatI hai| .... : . . .. jI kI santAna paTiyA / isa kathAse yaha mAlUma hotA hai paravAroM, gahoiyoM aura agravAloMke gotoMkI samI ki paravAroM ke samAna gahoI bhI padmAvatI chor3akara natA isa bAtakA bhI saMketa karatI hai ki parvameM vaizya bundelakhaMDakI tarapha zrAbAda hue the aura ina donoM jAti eka hI thI aura ye saba bheda 'sthAnasthivivizejAtiyoMkA bahuta purAnA sambaMdha hai / SataH' bahuta bAdameM hue haiN| . .......... samasta vaizya jAtiyoMkI maulika ekatA paravAroMke mUra .. . gahoI aura paravAra jAti ke nau gotra ekase honA Upara jo bAraha gotra batalAye gaye haiM, unake pratyeka ke bahuta arthapUrNa hai / hamAre bahutase pAThaka zAyada yaha na bAraha bAraha mUra batalAye jAte haiM / isa taraha saba milA jAnate hoMge ki pUrvakAlameM gahoI bhAI bhI 'jainadharmake kara 144 mUra haiN| anuyAyI the / isa jAtike banAye hue kaI jaina maMdi- gota-maroMkA milAna kiye binA paravAroM meM koI roMkA patA lagA hai / isake sivAya gahoiyoMkA eka vivAha sambandha nahIM hotA hai, phira bhI durbhAgya dekhie mUra yA A~kanA 'sarAvagI' nAmakA hai, jo isa bAtakA ki ina mUra-gotoMkI eka bhI prAmANika sUcI unake - pAsa nahIM hai / eka to unake nAma hI atizaya apabhraSTe / ___ * prahAra kSetra (TIkamagar3hase 10 mIla pUrva) meM . hogaye haiM aura dUsare jo mUra eka sUcImeM eka gotrake zrIzAntinAthakI pratimAke Asana para eka lekha vi. antargata hai, vahI dUsarI sUcI meM dUsare gotrameM ginA gayA saM01237 kA hai| usameM 'gRhapativaMzasaroruhasahasrarazmi' (gahoI vaMza rUpI kamalake sUrya) devapAlakA varNana hai hai| kisI gotrake mUra bAharase kama haiM aura kisIke jyaadaa| DAvaDima, rakiyA, padmAvatI, kutrA, mArU, jinhoMne bANapura (ahArake 16 mIla) meM sahasrakUTa khaunA zrAdi mUra aise haiM jo do do gotoMmeM Ate hai| nAmakA jainamandira banavAyA thA, aura phira jinake uttama puruSoMmeMse ekane yaha zAntinAthakA mandira bana hamAre sAmane isa samaya mUra-gotokI cAra vAyA aura pratiSThA karAI / yaha lekha pro. hIrAlAla sUciyA~ haiM eka jainamitrake pauSa sudIra saM016 ke aMka jaina dvArA nAgarI pracAriNI-patrikAmeM prakAzita ho meM prakAzita paM0 nambaprasAda zAstrIkI bhejI huI, dUsarI do bhinna sUciyA~ mAdhavadI' saM0 16' ke nainamitrameM . . .
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 anekAnta isa bAta kA patA lagAne kI bhI kabhI koziza nahIM kI gaI hai ki isa samaya ina 144 mUroMmeM se kitane jIte jAgate haiM aura kitanoMkA nAma zeSa ho cukA hai| paravAroMke mUra aura goiyoMke A~kane goiyoM meM bhI mUra hai, parantu unheM ve A~kane kahate hai / kahA to yaha jAtA hai ki pratyeka gota ke chaha chaha milA kara 72 A~kate haiM; parantu aba inakA parivAra bar3ha kara sauke pAsa pahu~ca gayA hai / ina A~kanoMkI sUcI dekhane se mAlUma hotA hai ki kher3oM yA gA~voMke nAmase inakA nAmakaraNa huA hogA jaise bar3eriyA, rUsiyA nagariyA, bajaraMgar3hiyA aadi| kucha zrakane pezoMke kAraNa bhI bane hue jAna par3ate haiM jaise sonI, Adi / 'pUra' kA zuddha rUpa 'mUla' hotA hai / mUrako eka rUr3ha zabda hI mAnanA par3atA hai jo gotroMke antargata maidoMko batalAtA hai aura zAyada unase mUla gotroMkA hI bodha hotA hai / kisI mUrameM pezekI gandha nahIM miltii| mUroMke jo apabhraSTa nAma hameM isa samaya upalabdha OM haiM, unase unakI utpatti biThAnA kaThina hai / yahI khyAla hotA hai ki goiyoMke samAna kher3oM yA gAMvoMke nAmoMse . [ vaisAkha, vIra nirvANa saM0 2466 hI inakA nAma karaNa huA hogA / padmAvatI, sakesura, bar3eriyA, DeriyA, baisAkhiyA, bahuriyA Adi mUroMmeM grAmoM yA nagarIkA zrAbhAsa milatA bhI hai / isa samaya isa viSaya meM isase aura adhika kucha bhI nahIM kahA jA sakatA ki gotra prakhyAta puruSoMke nAmase sthApita hue haiM, aura mUra gAvoM yA kher3oMke nAmase / gotra aura mUroMke viSayameM hameM yahI mAlUma hotA hai / mAsTara motIlAlajI kI bhejI huI, aura cauthI bA0 akusdAsajI bI. e dvArA bhejI huI sau Der3asau varSa pakI hastalikhita pichalI sUcImeM do goloM meM teraha teraha se meM gyAraha gyAraha, eka meM dasa aura ekameM nau kasUra haiN| dekho 'gahoI vaizvavastha' ke disambara 1638 ke vazeSAMka meM zrIkta maMDIlAla vakIlakA vistRta lekha jisameM pratyeka moThke bhA~kanoM para vicAra kiyA gayA, hai / poravAr3oMke gota cUMki paravAra aura poravAr3a hamAre khyAlase eka hI haiM isaliye hama poravAr3oM ke gotroM kI bhI yahA~ carcA kara denA cAhate haiM / poravAr3oMke caubIsa gotra batalAye jAte haiM parantu unameM gotra-paramparA eka tarahase naSTa ho gaI hai| jo caubIsa nAma milate haiM ve pustakoM meM hI likhe haiM unakA koI upayoga nahIM hotA hai| gujarAtakI to prAyaH sabhI jAtiyoMne apane gota bhulA diye haiM / yahA~ taka ki mAravAr3a meM jina zrosavAloM zrImAloMmeM gotrakA vyavahAra bhI hotA hai, ve hI osavAla, zrImAla gujarAta meM Akara gotroMko bilakula hI bhUla cuke haiN| isI taraha padmAvatI poravAr3oM meM bhI gotra nahIM rahe haiM / kamase kama unakA upayoga nahIM kiyA jAtA hai / kyA parivAra kSatriya the ? vartamAnakI aneka vaizya jAtiyA~ apaneko kSatriya * 1 caudharI, 2 kAlA, 3 dhanadAda, 4 ratanAvata, 5 dhanyauta, 6 manAvaryA, 7 khavakarA, 8 bhAdalyA, kAmalyA 10 seThiyA, 11 adhiyA, 12 varavayada, 13 bhUta 14 pharakyA, 15 bameparyA, 16 maMdAvaryA, 17 suniyAM 18 chAMTA, 13 yaliyA, 20 bhespaidA 21 naveparyA, 22 dAnagar3ha, 23 mehatA 24 kharaDayA |
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 7] . paravAra jAtike itihAsa para kucha prakAza batalAtI haiM / yaha saMbhava bhI hai| jaisA ki prArambhameM vIra mantrI aura senApati hue haiM, jisase yadi poravAr3oMlikhA jA cukA hai, bahutasI vaizya jAtiyA~ prAcIna ko kSatriya kahA jAya to anucita na hogA / gaNoM yA saMghoMkI avazeSa haiM aura ve gaNa 'vArtA- poravAr3a aura paravAra mUlameM eka hI haiM yaha Upara zastropajIvI' ye arthAt kRSi, gopAlana, vANijya aura siddha kiyA jA cukA hai| parantu paravAroMkA itihAsa zastra unakI jIvikAke sAdhana the / gaNarAjya naSTa ho abhI taka andhakArameM hI hai| hama sirpha maMju caudharI jAne para yaha svAbhAvika hai ki unheM zastra chor3a dene nAmaka paravAra vIrako hI jAnate haiM jinhoMne nAgapurake par3e aura kevala kRSi, gopAlana aura vANijya hI una- bhoMsalA rAjAko zrorase ur3IsA para car3hAI kI thI aura kI jIvikAke sAdhana raha gye| kAlAntarameM ahiMsA jinake vaMzake loga aba bhI kaTakameM rahate haiN| .. kI bhAvanA tIvra hone para khetI karanA bhI unhoMne chor3a paravAroMke itihAsakI sAmagrI diyA, jisake sAtha sAtha gopAlana bhI calA gayA aura taba unakI kevala vANijyavRtti raha gaI / lekha samApta karaneke pahale maiM apane pAThakoM ke samakSa yaha nivedana kara denA cAhatA hU~ ki sAdhana - isake sivAya itihAsake vidyArthI jAnate haiM ki prakhyAta guptavaMza mUla meM vaizya hI thA jisameM samudragupta, sAmagrIkI kamIse yaha lekha jaisA cAhiye vaisA nahIM likhA jA sakA / mitroMkA atyanta zrAgraha na hotA to. caMdragupta jaise mahAn samrATa hue haiM / samrATa harSa vardhana bhI zAyada maiM isake likhanekI koziza bhI na karatA / vaizya vaMzake hI the / aisI dazAmeM bahutasI vaizya jAtiyA~ likhate samaya jina jina sAdhana-sAmagriyoMkI kamI yadi apaneko kSatriyoMkA vaMzaja kahatI haiM, to kucha anu mahasUsa huI, unakA ullekha bhI maiM isalie yahA~ kara cita nahIM hai / vRttiyA~ to sadA hI badalatI rahI haiN| denA cAhatA hU~ ki paravAra-samAja yadi vAstavameM . prAgvAToM yA poravAr3oMmeM terahavIM sadI taka bar3e 2 yoddhAoMkA patA lagatA hai / prAcIna kAla meM isa jAti apanA prAmANika itihAsa taiyAra karanA cAhatI hai ko 'prakaTamalla' kA viruda milA huA thaa| pATaNa to isa ora dhyAna de aura isa sAmagrIko lekhakoMke nareza bhImadeva solaMkI ( I0 sa0 1022 -1062) liye sulabha kara de| ke prasiddha senApati vimalazAha poravAr3a hI the jinheM 1 mUra-gotAklIkA zuddha pATha-isa samaya mUra dvAdazasura trANachatrotpATaka (bAraha sulatAnoMkA chatra __ gotoMke jo pATha milate haiM ve bahuta hI bhraSTa haiM unameM chInane vAlA ) kahA jAtA thA aura jo bhAbake paraspara virodha bhI hai / isalie jarUrI hai ki purAne 2 prasiddha zrAdinAthake mandirake nirmAtA the| isI taraha likhe hue 'sakesarA' jagaha jagahase khojakara saMgraha Abake jagat prasiddha jainamandiroMke nirmAtA vastupAla kie jA~ya aura phira una sabakA milAna karake kisI tejapAla (vi0 saM0 1288) bhI poravAr3a hI the, jo itihAsajJa vidvAnse eka zuddha pATha taiyAra karAyA mahArAjA vIradhavala bAghelAke mantrI aura senApati jAya / the / ye jaise vIra the vaise hI dAtA aura dharmodyotaka the| 2 pratimA-lekha-saMgraha-prAka pratyeka dhAtu inake bAdameM bhI poravAr3oMmeM aneka rAjanItijJa aura pASANakI pratimAoMke zrAsana para kucha na kucha lekha
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. anekAnta [vaisAkha, vIranirvANa saM02466 rahatA hai, jisameM pratimA sthApita karane vAloM aura paTiyoMke kAgaja-patroMkA anveSaNa-prAcIna pratiSThAcAryakA ullekha avazya rahatA hai| usameM saMgha, kAla meM vaMzAvaliyoM aura kuloMkA itihAsa bhATa-cAraNa gaNa, gaccha, aura jAti gotrAdi bhI likhe rahate haiN| loga rakkhA karate the / pratyeka gharase inheM vyAha zAdIke navIM-dasavIM zatAbdise idhara ke aise hajAroM lekha saMgraha maukoM para aura dUsare zubha kAryoM para bandhI huI dakSiNA kie jA sakate haiN| kahIM kahIM usa samaya ke rAjAoMkA milA karatI thii| usake badalemeM ve loga pIr3hI dara kI ulekha mila jAtA hai / madhyakAlIna itihAsa para pIDhI yaha kAma kiyA karate the| bundelakhaNDa meM inheM ina lekhoMse bahata prakAza par3a sakatA hai| ina lekhoMke 'paTiyA' kahate haiN| vaMzAvalIko paTTAvalI bhI kahate prakAzita ho jAne para vartamAna sabhI jAtiyoMkA iti- haiN| ina paTTAvaliyoMke kAraNa hI zAyada inakA nAma hAsa likhA jA sakegA, una jAtiyoMkA bhI patA lagegA 'paTiyA' prasiddha hazrA he / ina logoMkA aba pahanteke jo pahile jaina dharma dhAraNa karatI thIM parantu aba chor3a samAna sammAna nahIM rahA. - inako dakSiNA bhI loga baiThIM haiM / isase jainAcAryoMkI bhI. gaNa-gacchAdi-sahita nahIM dete, isalie aba yaha jAti naSTa prAya hai / gahoI eka silasilevAra sUcI samaya-kramase taiyAra ho jAyagI aura paravAra donoM jAtiyoM ke paTiyA' haiM jinameMsa jo jaina sAhityake itihAsa ke lie bhI atyanta upa- gahoiyoMke paTiye aba bhI apane pezese kisI kadara yogI siddha hogii| cipaTe hue haiN| bandhuvara siyArAmazaraNa gupta ke patra inake lekhoMke samakSa hone para hama bar3I AsAnIse se mAlUma huA ki gahoI jAtike paTiyA kahate haiM ki batalA sakeMge ki jAtiyoMkA astitva kabase hai / ina- unake pAsa 'gRhapativaMzapurANa' hai jisameM gahoiyoMkA kA vikAsa aura vistAra kisa kramase huA, aThasakhA, itihAsa hai paravArajAti ke paTiyoMkA bhI abhItaka astitva causakhA do sakhA Adi bheda kaba hue, asalI gotra- hai| bahuta sabhava hai ki unake pAsa paravAra vaMza ke sambandhameM mUra Adi kyA the, unameM prasiddha aura prabhAvazAlI bhI koI pustaka ho / unake pAsake kAgaz2a patroM aura puruSa kauna kauna hue aura kisa kisa jAti kI bastI purAnI bahiyoMkI chAnabIna karanI caahie| unake pAsasa kina kina prAMtoMmeM aura kaba taka thii| aura kucha nahIM to purAnI vaMzAvaliyA~, kiMvadantiyA~ aura ' ye lekha zurUse lekara aba taka ke saMgRhIta kie mUra-gotrAvaliyA~ saMgraha kI jA sakatI haiN| mUgeM aura jAne cAhie aura sabhI jAtiyoM ke hone caahie| isa kher3oMke sambandhakI jAnakArI bhI unase mila sakatI hai| kArya meM anya saba jAtiyoMkA sahayoga bhI vAMchanIya vividha sAmagrI-aneka bhAratIya aura yaropiyana lekhakoMne jAtiyoM ke sambandhameM bIsoM grantha likhe hai, jo 3 lekha aura dAna-patrAdi saMgraha-pratimAzroMke aMgrejImeM haiM / marduzumArIkI riporToMmeM bhI jAti bheda atirikta mandiroMko die hue dAnoMke bhI saikar3oM lekha sambandhI adhyAya rahate haiM, isake sivAya pratyeka jile milate haiM / bahatase inDiyana eNTikverI, epigrAphiAi- ke gaijeTiyaroM meM bhI vahA~kI jAtiyoMke viSayameM sAdhAraNa DiyA zrAdi meM prakAzita ho cuke haiM / ve saba bhI saMgraha mA itihAsa aura kiMvadantiyA~ likhI rahatI haiM, ye saba kiye jAne caahie| pustakeM saMgraha kI jAnI caahie| hindImeM prathaka prathA 4 grantha-prazastiyA~ aura lipi karAne vAloMkI jAtiyoM para aura samagra jAtiyoM para aneka pustakeM prazastiyA~-pratyeka granthake antameM jo lekhakoMkI likhI gaI haiN| kucha purANa bhI upayogI ho sakate haiM ! aura grantha likhane vAloMkI prazastiyA~ rahatI haiM, unameM itihAsake anya granthoMkA saMgraha to honA hI caahie| bhI jAtiyoMkA tathA dUsarI bAtoMkA paricaya rahatA hai| unakI carcA karanekI z2arUrata nhiiN| ina sabakA saMgraha bhI bahuta upayogI hogaa| Mr.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsAke kucha pahala (lekhaka-zrI0 kAkA kAlelakara ) zarIra-dhAraNa aura daNDa ke liye hiMsA ahiMsAkA dUsarA pahalU thaa| atyAcArI aura __gunahagArako sajrA na dekara kevala use doSI jAhira disA-ahiMsAkA savAla hamAre bacapanameM karake hI saMtoSa mAnanA ahiMsAkA tIsarA pahalU // 8 khAne-pIneke saMbaMdhameM hI uThatA thA / jaba zAphira nahagArane ganAha kiyA. hatyA karanevaiSNavoMkA dayA dharma aura prema-dharma hamAre jIvanameM meM vaha saphala huA, yA niSphala huA, kintu va dAkhila huA taba kisI bhI vyaktiko apane antameM vaha rAjapuruSoMke hAthameM aagyaa| aba krodhase yA kaThora vacanase duHkha pahu~cAnemeM bhI kAnUnakI duhAI dekara hama usakA badalA leM yaha hiMsA hai aura priya aura pathyavacanase aura sevAse ucita hai ?-yA kevala use doSI ThaharA kara chor3a sabako rAjI rakhanemeM ahiMsA hai-itanA hama deM yahI acchA hai" ?- yaha eka mahatvapUrNa prazna, sthUla rUpase samajha gye| yA pahalU , hamAre sAmane aayaa| isake bAda isa praznane eka nayA hI rUpa pkdd'aa| 'jAlimako sajA dene ke liye, gunahagAra isase Age bar3hakara 'AtmarakSAke liye bhI ko daNDa deneke liye, bhI hama hiMsAkA Azraya na hama kisIkI hatyA kareM yA na kareM, kahIM para pratikareM-yaha khayAla gAMdhIjIne hamAre sAmane peza hiMsAkA prayoga kareM yA na kareM'- yaha mahatvakA kiyA / jaliyAnavAlA bArA ke bAda jo rASTravyApI savAla hai| Andolana gAMdhIjIne zurU kiyA, usameM yaha AtmarakSaNArtha hiMsA khAsiyata thI ki gAMdhIjI janarala DAyarako sajA nahIM dilAnA cAhate the| hindustAnake paisese jo ___ kucha loga yaha kahate haiM ki peTa pAlane ke liye penzana DAyarako milatI thI utanI banda karAnese jo hiMsA karanI par3atI hai use to sadoSa nahIM aura sarakArake DAyarakA doSI honA svIkAra samajhanA cAhiye, kama-se-kama use kSamya to karanese gAMdhIjIko saMtoSa thaa| isI draSTi aura samajhanA hI caahiye| yaha dRSTi bahutase logoMkI vRttiko gAMdhIjIne dezase bhI svIkAra kraayaa| hai| agara bharaNa-poSaNake liye hiMsA jAyaja hai, to Atma-rakSAke liye vaha jAyaz2a kyoM nahIM hai ?? ahiMsAke cAra pahalU -yaha savAla svAbhAvikatayA uThatA hai| aura nirAmiSa AhAra karake pazu-pakSiyoMkI hiMsA Atma-rakSAkA savAla itanA gUr3ha hai ki Atmana karanA ahiMsAkA eka pahalU thaa| kaThoratAko rakSaNa kise kaheM aura AkramaNa kisa kaheM, isakA chor3akara sabhoMke sAtha komalatAse peza AnA nirNaya bar3e bar3e dharmajJa paMDita bhI nahIM kara skte|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta 462 ] agara eka sAMpa mere bagIcemeM yA ghara meM ghusa jAye, to maiM use mArUM yA nahIM ? na to usane kisIko kATA hai, na kisI para AkramaNa kiyA hai / to bhI loga use mAra DAlate haiM aura kahate haiM ki zAyada vaha kATa le, zAyada vaha AkramaNa kare / 1 yaha bAta to aisI hI huI ki halavAIkI dUkAna ke sAmane jo bacce khar3e haiM, ve miThAI uThAkara khA jAyeMge itanI saMbhAvanAke liye unheM pakar3a kara qadameM bhijavA diyA jAye ! Aja iGgaleNDa aura jarmanI -- donoM - Atma rakSA ke liye lar3a rahe haiM / jApAna bhI zAyada cInase Atma-rakSA hI ke liye lar3a rahA hai / gAMdhIjI kahate haiM ki Atma-rakSAkA prayatna bhI hiMsaka paddhati se hI karanA cAhiye / apavAdake rUpameM unakA itanA hI kahanA hai ki kAyara banakara bhAga jAnA aura manase hiMsA karate rahanA jyAdA burA hai / isakI apekSA nirbhaya aura bahAdura hokara hiMsA karanA bhI acchA hai; kyoMki usa rAste kisI na kisI dina manuSya ahiMsA taka pahu~ca jAyagA / [ vaisAkha, vIra - nirvANa saM0 2466. hote hue bhI usameM jIvanakI kRtArthatA nahIM hai / hiMsAko sthAna hote hue bhI usakA samarthana nahIM ho sakatA | Violence is the fact of Life, Non-Violence is the Law of Life. Violence sometimes makes for Life, Nonviolence is the fulfilment of Life. jIvana meM hiMsA aura hiMsAkA sthAna jaba maiM ahiMsAkA vicAra karane lagatA hU~, do mujhe gItAkA vaha vacana yAda AtA hai, jahA~ anar kahA hai ki yaha duniyA sata aura donoM, tatvoMse banI huI hai; donoM bhagavAn kI hI vibhUtiyA~ haiM / usI taraha jIvana meM hiMsA aura ahiMsA donoMko sthAna haiM; kintu donoM meM yaha bheda hai ki hiMsAko jIvanameM sthAna asat, ( hiMsA jIvanakI eka vAstavikatA hai, ahiMsA jIvanakA dharma hai| hisA kabhI kabhI jIvanako nibAhatI hai; hiMsA meM jIvanakI paripUrNatA hai / ) aisI hAlata meM jisa prakAra hama yaha prArthanA karate haiM ki "he prabho ! hameM asata se satakA aura aMdhakAra se prakAzakI ora aura mRtyuse amRtaka ora le jAo", usI taraha hameM yaha bhI prArthanA karanI hogI ki "he bhagavana, hameM hiMsA se ahiMsA kI ora le jAo" / prAraMbha to hiMsAmeM hI hai, usapara vijaya pAkara hameM ahiMsA kI ora bar3hanA hai / hiMsAkA prathama udaya jaba maiM socatA hU~ ki itihAsa- pUrvakAla meM, jaba ki manuSya prANI agni sulagAnA bhI nahIM jAnatA thA aura jaba hAthIse bhI bar3I chipakalI duniyA meM ghUmatI thI aura bar3e bar3e ajagara gAya, baila jitane bar3e jAnavaroMko khA jAte the taba manuSya apanI rakSA kisa ahiMsA se kara sakatA thA ? vahA~ jIneke liye hiMsA aparihArya hI thI ? ahiMsAkA khayAla taka logoMko nahIM thA / usa jamAne meM dina-rAta eka hI bAta hara ekake dilameM uThatI thI ki hama apanI jAna kaise bacAveM ? hameM
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 7 ahiMsAke kucha pahalU [463 pAhAra kaise mile ? aurokA nayAla karaneke ve makAna jalAne lagate haiM, taba bhI una paragolI na dina the hI nhiiN| kintu aise vAyumaNDalameM bhI calAnekI salAha jo gAMdhIjI dete haiM aura kahate haiM mAtA ke dilameM apane baccoM ke prati prathama ahiMsA ki aisI hAlatameM canda zUravIroMko apane prANoM kA khayAla paidA huA, bAdameM svArtha-tyAgakA aura kI paravAha na kara matavAlI janatAke sAmane blidaankaa| usa jamAnemeM agara hama sAMpa, siMha, apanA balidAna dene ke liye jAnA cAhiye, ve hI hAthI Adi jAnavaroMse bacaneke liye ahiMsAkA gAMdhIjI cora aura DAkuoMke sAtha vaisA karanekI hI prayoga karateto kauna jAne kyA natIjA salAha nahIM dete| unmatta janatA cAhe jitanI AtA ? pAgala kyoM na ho, Akhira vaha samAjakI ___Aja hama mAMsAhAra ke binA jI sakate haiN| pratinidhi hai| kintu cora aura DAkU samAjakI eka z2amAnA thA jaba manuSyako yaha vizvAsa hI na kevala vikRti hI haiN| isaliye coroM aura DAkuoM thA ki mAMsAhArake binA bhI jiyA jA sakatA hai| ko samAja-pratinidhi sarakArake dvArA sajA dila Aja hama mAnate haiM ki 'vanaspatiko mAra kara khAye vAnA jAyaja mAnA jAtA hai| binA hama jI hI nahIM sakate, aura isa liye hameM / vanaspatikI hiMsAko hiMsA nahIM samajhanA . svAbhAvika hiMsAkA nigraha caahiye| aba jo loga lUTa-khasoTa hI kA dhandhA karate haiM, hiMsAke kucha samAja-mAnya rUpa AjIvikAkA dUsarA koI sAdhana jAnate hI nahIM, unake dvArA jo hiMsA hotI hai vaha usI koTikI isI taraha Aja hama sAmAjika jIvana hiMsA hai, jo billI cUheko mArate samaya karatI surakSita karaneke liye plega Adi rogoMke jantuoM hai| billIko yaha khayAla taka nahIM hotA ki vaha kA nAza karanemeM koI doSa nahIM dekhate / maccharoMko cUheko duHkha de rahI hai / isI taraha lUTa-khasoTa aura khaTamaloMko mArate samaya kisIko yaha karane vAle loga aura manuSyakA apaharaNa karake khayAla nahIM hotA ki aisA karanekA hameM koI usakA dhana chInakara usako chor3a denevAle paThAna adhikAra nahIM hai| bhI hiMsA-ahiMsAkA khayAla hI nahIM kara skte| __ gAMdhIjIne bhI isa bAtako svIkAra kiyA hai jisakI samajha meM hiMsAkA doSa A sakatA hai, ki rASTra-rASTra ke bIca ahiMsAkA pAlana karanekA jisake manameM ahiMsAkA udaya ho sakatA hai, usI itanA AgrahI pracAra karate hue bhI coroM aura ke liye satyAgrahakA mArga hai / hiTalara, musolinI luTeroM ke upadravase bacanekA aura unapara ahiMsAkA aura sTelina apanI saMhAra-lIlA bhale hI calAte prabhAva DAlanekA unake pAsa koI upAya yA hoM; kintu ve bhI ahiMsAko samajha sakate haiN| tarakIba nahIM hai| AdamI jaba matavAle hokara itanA hI nahIM; kintu ahiMsAse prabhAvita bhI ho kisI zahara meM khUna-kharAbI karane lagate haiM, yA sakate hai / kintu zera yA bhAlUke khilApha hama
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta | vaisAkha, vIra nirvANa saM0 2466. cAhe jitanA satyAgraha kyoM na kareM, ve hamArI bAta karane meM rAjakIya paristhitike kAraNa kAmayAba samajha hI nahIM skte| na ho sakeM, to hijarata karake apanI zakti bar3hAnI ghara meM jaba billI ghusa jAtI hai taba hama use cAhiye aura sAtha sAtha sarakArako bhI ThIka karane bAhara jAneke liye mu~ha se nahIM kahate, kisIke kI koziza karanI caahiye| dvArA sUcanA bhI nahIM dete, kintu use prayatna-pUrvaka jaba taka aisA koI ilAja hAthameM nahIM AyA bhagA dete haiN| usI taraha jo loga svabhAvataH hai, taba taka yA to saba tarahake kaSTa sahana kara lene atyAcArI haiM aura jinake pAsa dUsarA koI pezA cAhiye, saba tarahakI yantraNAyeM baradAzta karanI hI nahIM hai aise logoMko sAmAjika saMgaThana dvArA cAhiyeM, yA phira AtmahatyA karanI cAhiye / rokanA bahuta hI jarUrI hai aura aise rokane ke prayatnameM thor3I hiMsA bhI ho jAya to bhI hameM use sarakAra jimmevAra hai ahiMsA hI samajhanA caahiye| kahA jAtA hai ki kAThiyAvAr3ake bahAsvaTiyA bAgI loga jaba kisI rAjAse nyAya nahIM pA sarahada meM kyA upAya kareM ? sakate the, to nirdaya hokara usa rAjAkI bekasUra sarahada se jaba manuSyake apaharaNakI, jabara- riyAyAko parezAna karate the| aba jaba sarahadakI dastI dharmAntara karAnekI aura khUna AdikI khabareM musalamAna prajAse hama baca nahIM pAte haiM, taba unake hama sunate haiM taba yaha socane lagate haiM ki isakA sAtha lar3anekI apekSA hameM apanI sarakArako hI kyA ilAja kareM? taGga karanA cAhiye / rAjAke doSake liye janatAlogoMke jAna-mAlakI rakSA karanekA ThekA ko daNDa denA utanA nyAya nahIM hai jitanA ki jisane liyA hai vaha sarakAra isakA ilAja yA to janatAke doSake liye rAjAko daNDa denA hai| agara kara nahIM sakatI hai, yA karanA nahIM cAhatI hai| dezI rAjA hameM parezAna karate haiM, to hama aura agara cAhatI bhI ho, to usake liye kAphI isakA ilAja briTiza sarakArako hI ThIka karake prayatna nahIM karatI hai| aisI hAlata meM hameM kyA kara sakate haiM / agara sarahadake musalamAna hinduoM karanA cAhiye ? javAba spaSTa hai| yadi hama apanA kA apaharaNa karate hai, to usakA ilAja una balidAna de sakate haiM to zuddha ahiMsaka banakara musalamAnoMse baira karanese nahIM hogA; kintu aisI prasannatA se balidAna de deN| yadi yaha hamase na baneM, hAlatako maMjUra rakhane vAlI sarakArako hI daNDa to apanI jAnako khatare meM DAlakara jisa taraha dene se ho sakatA hai / taba jAkara sarakAra apane ho sake, atyAcAroMkA pratyakSa virodha karanA kartavyako phcaanegii| * sIkheM / aura agara yaha bhI na kara sakeM yA aisA * sarvodaya' ke vartamAna maI mAsake 103 aMka se uddhRta /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ choTe rASTroMkI yuddha-nIti ( lekhaka - zrIkAkA kAlelakara) hiTalarane Tilarane kitanA bar3A atyAcAra kiyA hai / -ayudhyamAna nArve para AkramaNa karake usa deza para usane kabjA kara liyA ! nArve ke logoM kA kucha bhI kasUra nahIM thA / unakA doSa eka hI thA ki ve pAgala honese inakAra karate the / unakA taTastha rahanA na iMgalaiMDakoM pasanda thA, na jarmanI ko / jabaradasta logoMkA eka siddhAnta aMgrejImeM bahuta sundara zabdoM meM vyakta kiyA gayA hai Those who are not with us, are against us' (jo hamAre sAtha nahIM haiM ve hamAre khilAfa haiM / ) sattAbhakta isImeM thor3A sudhAra karake kahate haiM-""Those who are not under us, are against us." (jo hamAre kAbU meM nahIM haiM ve hamAre duzmana haiM / ) nArveke kaThina kAla meM bhI carcila sAhaba usakI haMsI karanese bAja nahIM aae| Apa kahate haiM ki 'hama jaba kahate the, taba tuma hamAre sAtha nahIM hue| tumane taTastha rahanA maMjUra kiyA / aba bhugatiye usakA phala | !" hiTalara bhI unase kahatA hogA, "tumhArA taTastha rahanA hamAre liye khataranAka hai / tuma taTastha raha nahIM sakate / iMgalaiMDa Atma-rakSA ke liye tuma para AkramaNa kiye binA nahIM raha sakatA / dekho, ye suraGga tumhAre samudra meM ve bone lage haiM / kahA~ rahI tumhArI taTasthatA ? yaha duniyA yA to Izvara kI rahe yA zaitAna kI / isameM tIsarA koI bhI raha nahIM sakatA / yA to hamAre adhIna ho jAo, yA phira hamAre virodha meM ho raho / " I tamAma duniyAkA zastravAda eka mukhase kahatA hai, 'Woe to the neutrals ! (taTasthoMkA burA hAla hai ! ) aura duniyAbhara ke tAnAzAha pratidhvanita karate hue kahate haiM, Woe to isI the small nationalities that dream of an independent existence. ' ( jo choTe choTe deza AjAda rahanA cAhate haiM unakI kaz2A hai !) hama bhI jarA apane dezakA itihAsa dekheM | prAcIna itihAsa nahIM, aMgrejoM ke Agamana ke bAdakA / aMgrejoM ko apanI phauja siMghameM se lejAnI thii| siMddha mIroMkA svataMtra mulka thA / aMgrejoMko apanI phauja siMdhameM se lejAne kA koI adhikAra nahIM thA / siMdhake mIroMne aMgrejoMkA koI bhI nukasAna nahIM kiyA / unhoMne aMgrejoMse kahA, 'tumhAre jhagar3e meM hameM nahIM par3anA hai / hameM taTastha hI rahanA hai|' kintu aMgrejoMko apanI fauja lehI jAnI thI unhoMne kahA ki, 'agara tuma hamArI AkramaNakArI nIti meM madada nahIM karate, to tuma hamAre duzmana ho' aMgrejoMne sara cArlas nepIyarako hukma diyA ki vaha siMghapara dhAvA bolade aura usa sUbepara hamezA ke liye kabjA bhI kara le | aura siMdha ke mIroMse kahate, 'mAfa kIjiye, rAjaagara aMgreja jabaradastI apanI fauja lejAte nIti meM nyAya-anyAya hamezA nahIM dekhA jA sktaa| hamane jabaradastI to kI; kintu aba hamArA kAma ho cukA hai| ApakA siMdha har3apa karanekA hameM koI kAraNa nahIM hai| Apa apane deza meM amana-caina se rAja kara sakate haiM' - to bhI hama unakI bAta samajha skte| lekina bahAnA milate hI - balki asala bAta to yaha thI ki bahAnA nahIM; varan maukA milate hI- sara cArlas, nepIyara ne siMdhapara kabjA kara liyaa| becArA
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 7 ] choTe rASTroM yuddha nIti [ 466 phaujakA aphasara ThaharA / 'Theirs not t() nahIM the / nasIbavAdI cIna dezake logoMne toquestion why, Theirs not to make canda vIra rIkI sArI janatA reply. ne-jo vIratA batAI hai, use bhaviSyakA itihAsa ____usako bahuta burA lgaa| lekina usane siMdha Azcaryacakita hokara aMkita karegA aura use para kabjA to kiyA hii| jaba use sarakArako yaha svIkAra karanA par3egA ki daivavAdameM Izvarayaha likhanA thA ki siMdha mere hAthameM AgayA hai, niSThA se kama zakti nahIM hai| lekina kevala bahAto usane lipise lAbha uThAkara apane dilakA durI se kucha nahIM hotA / dhana-janakI bahutAyata, darda bhI vyakta kiyaa| I have Sind likhane vijJAnakA vaibhava aura daMbha-mizrita adhArmika vRttikI jagaha usane likhA I have Sin's, itanI taiyArIke binA duniyAmeM svatantra rahanA hI ___ koI bhI aMgreja, amaladAra yA itihAsakAra, azakya-sA ho gayA hai| aura agara itanI taiyArI isa atyAcArakA samarthana nahIM kara sakA hai| hai to Apasa meM lar3e binA cala hI nahIM sktaa| canda nirlajja lekhaka likhate haiM ki hamAre atyA zAntike dinoMmeM ye choTe rASTra ApasameM lar3a cArake phalasvarUpa siMdhake logoMko acchI rAja- - , nahIM sakate, kyoMki bar3e rASTra unakA niyaMtraNa karate vyavasthA milagaI, yahI siMdha lUTanekA samarthana hai ! , rahate haiM, aura bar3oMkA kabhI savAla hI nahIM yUropakA vartamAna yuddha abhI khatama to nahIM uThatA / polaiNDa bananeke liye alabattA lar3a huA hai / agara phrAMsa yA iGgaleNDa AkramaNake sakate haiN| magara polaiNDaka jaisA anubhava koI rAste aura sakhtIkI rAjI khuzIse belajiyanose bhI rASTra do danA nahIM le sktaa| unakA deza le leM. to usameM koI Azcarya nahIM hai| taba choTe rASTroMkI phauja kisa kAmakI ? hameM hiTalarake rAkSasI kRtyakA samarthana bila fauz2ake pIche jo kharca kiyA jAtA hai, vaha kisa kula nahIM karanA hai| hameM to itanA hI kahanA hai kAmakA ? "kutte kI tAqata zikArIkI madadake ki- 'yaddhAtarANAM na nayo na lajjA'-jA liye." isI nyAyasaM jeka-prajA aura oNsTrIyana yuddhAtura hote haiM ve na dharmako pahacAnate haiM, na loka- prajA naoNrve para AkramaNa karaneke hI kAma AlajjAkA niyantraNa jAnate haiN| sakatI hai| . ebesIniyAse lekara nArve takakA itihAsa jo kyA isase behatara yaha nahIM hai ki Upara batAe hama apanI AMkhoMke sAmane banatA dekha rahe haiM, hue rASTrasaptakako hI lar3anekA sArA ThekA dekara usase siddha hotA hai ki yuddhakA rAstA iGgaleNDa bAkIke saba ke-saba rASTra apanI apanI phauja phrAMsa, jarmanI, rUsa, iTalI, amerikA aura jApAna tor3akara. yA visarjana kara, ahiMsaka nItikA ke liye hai| bAkIke jitane rASTra haiM unake liye prayoga kareM aura apanA eka bar3A ahiMsaka saMgaThana phauja rakhanA aura na rakhanA barAbara hI hai / yuddha karake hiMsAvAdako hI nirvIya kara DAlanekI karake dezake bahAdura se bahAdura navayuvakoMkA koziza kareM ? yuvakoMkA nava dinakA balidAna dekara gulAma bano, aba dekhanA yaha hai ki isapara amala kaise ho athavA "Think God we urender sakatA hai ? isa hiTalara-yuddhake antameM duniyAke ( bhagavAnako dhanyavAda, hama zaraNa gaye ! kahake sAmane sabase mahatvakA savAla yahI rahegA / * binA lar3e gulAma bana jaao| aibIsIniyA, spena, poleNDa Adi dezoMke loga kucha kama bahAdura ___*sarvodaya' ke vartamAna maI mAsake 10 aMkama udhRta /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanoM meM jaina darzana kA sthAna (lekhaka-zrI0harisatya maTTAcArya B.A.,B.L.) __ anuvAdaka-zrI rAmezvarajI bAjapeI [anekAnta varSa 3 kiraNa 2 meM "baMgIya vidvAnoMkI jaina sAhityameM pragati" zIrSaka lekha chapA hai, usameM bhI harisatya bhaTTAcAryajIkA paricaya diyA gayA hai / unhIMke likhita eka nibaMdhakA yaha hindI anuvAda pAThakoMkI sevAmeM upasthita hai| mUla lekha bagalA bhASAmeM 'jinavANI' patrikA meM pragaTa huA thA, bAdako usakA gujarAtI meM anuvAda zrIyut suzIla mahodayane svataMtra rUpase prakAzita kiyA thA aura phira vaha 'jinavANI' nAmaka grantha meM bhI bhaTTAcAryajIke anya lekhoM ke gujarAtI anuvAdoMke sAtha pragaTa huvA thA / mujhe bhaTTAcAryajIkA yaha lekha bahuta pasaMda AyA aura mere mitra zrIrAmezvarajI vAjapeIko, jo ki jainadharmake parama anurAgI haiM, anuvAda karaneke liye kahane para unhoMne kAphI parizrama karake use sampanna kiyA hai| AzA hai pAThakoMko bhI yaha jarUra pasaMda AegA / yadi merA yaha prayatna pasaMda par3A to bhaviSyameM bhaTTAcAryajIke anya lekhoMkA bhI hindI anuvAda prakaTa karanekA prayatna kiyA jaaygaa| agaracanda nAhaTA] atItake durbhedya andhakArameM jitane bhI hai, aneka paNDitoMke matAnusAra vaha paravartI tathya maujUda haiM unake pragaTa karaneke pakSameM kAlakA prakSepa-mAtra hai; kintu tatva-vicAra kriyAjo bhI prayatna Ajataka tatva-vidgaNa karate Aye kANDake sAtha ekatra nahIM raha sakatA, tatva-vicAra haiM, ve saba prazaMsAke yogya hote huye bhI kabhI kisa nirdiSTa nirUpaNa-yogya samayameM athavA kisa kabhI jina ghaTanA-samUhoM yA sAmAjika, viSayoM zubha muhUrtameM sahasA uTha khar3A huA hai, aisI kA kAla-nirupaNa aGkapAta-dvArA- arthAta IsavI- bAtoMke socanekA koI bhI hetu nahIM hai| jaina-dharma sanke pahale ke haiM yA usake antargata-nahIM kiyA pahalekA hai yA bauddha dharma, isa viSayameM bar3A jA sakatA, unheM nirUpaNa karanake prasaGgameM prAyaH jhagar3A yA vAda-visamvAda cala rahA hai| kisI dekhA jAtA hai ki vidvadgaNa bar3e bhramameM par3a jAyA kisI paNDitake matase jaina dharmakI utpatti bauddhakarate haiN| vaidika karmakANDake prati sabase pahale dharmase hai, pakSAntarameM kisI kisIke matase jaina kisa samaya yukti-cAlita samAlocanA avatarita dharma bauddha dharmase bhI prAcIna hai / ina vAdahuI thI, vidvAna loga prAyaH usa samayako nirdiSTa- visamvAdoMke madhya jo satyAnveSaNakI spRhA rUpameM nirUpaNa karate huye ApasameM vAdAnuvAda hI vartamAna hai vaha avazya hI sammAnake yogya hai| nahIM karate kintu lar3a taka baiThate haiM / vaidika kriyA- niHsandeha jahA~taka anumAna hai, ina saba tarkokA kANDa aura bahu-devavAdake samIpa kahIM kahIM jo adhika aMza bahudhA rucikara hote huye bhI kevala jo adhyAtmavAda aura tatva-vicAra dekhane meM AtA mUlyahIna hI nahIM kintu kisI bhI dezake tatva
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 ] cintA-vikAzake kramake viSayameM utpanna huI bhrAntadhAraNA ke Upara avalambita jAna par3atA hai 1 kA [ vaisAkha, vIra nirvANa saM0 2466. samakSa pracAra karanA avazya hI gauravamaya vrata thA, isameM koI sandeha nahIM hai / hamArI samajha meM isake atirikta unalogoM ne to kucha bhI nahIM kiyA / mUlatatva kI dRSTise bauddha aura jainamata buddha aura varddhamAnake janmakAlake bahuta pahale se hI vartamAna thA, ataH upaniSadakI tarahase donoM ho mata prAcIna kahe jAsakate haiN| kAraNa, vicAra-vRtti, jaba manuSya - prakRtikA eka viziSTa lakSaNa mAnA jAcukA hai, taba yaha nissandeha kahA jA sakatA hai ki, manuSya samAja meM cirakAla se kucha na kucha adhyAtmacintA yA vicAra hotA hI calA ArahA hai / yahA~taka ki jisa samaya samAja arthahIna kriyAkANDake jAla meM pha~sA huA jAna par3atA hai usa avasthA meM bhI kucha na kucha adhyAtma carcA banI hI rahatI hai / vastutaH kriyAkANDake sambandha hI meM yaha kahA jA sakatA hai ki kriyAkANDa bhI sAmAjika zaizavakI soI huI mUr3hatAke Upara eka prakArakI AdhyAtmikatAkI avatAraNA hai / samyakUrupameM parisphuTana hone para bhI samAjakI pratyeka avasthA meM hI eka vicAra-vRtti pracalita nIti-paddhatiko atikrama karanekI tathA U~cese U~ce AdarzakI ora Age bar3hane kI spRhArUpameM sadA banI hI rahatI hai| isIliye darzanoMkA janmakAla - nirupaNa prAyaH asAdhya hojAtA hai / jo loga bhinna bhinna darzanoM ke pratiSThAtA mAne jAte haiM, unalogoM ke pahale bhI ve hI darzana-mata bIjarUpameM vidyamAna the, yaha kahane meM atyukti na hogI / bauddhamata buddhake dvArA evaM jainamata mahAvIra se paidA huA hai, yaha bhI eka prakArakI bhrAnta dhAraNa hai / ina donoM mahApuruSoMke janmagrahaNa ke bahuta pahale se bauddha tathA jainazAsana ke mUlatattva-samUha sUtrarUpameM pracalita the, una tatvasamUhako vistRtarUpameM pragaTa karake unakI madhuratA tathA gambhIratAko sarva sAdhAraNa janatA ke bauddha aura jaina matako upaniSad ke samakAlIna honekA koI nirdazana nahIM mila rahA, isI kAraNa se ina donoM matoMko upaniSad kI taraha prAcIna nahIM kahA jA sakatA, aisI yuktiyA~ kadApi samIcIna nahIM ho sakatIM / spaSTatayA upaniSadeM vedoMke pratikUla nahIM thIM, isIliye unakI ziSya maNDalIkI saMkhyA sabase adhika thii| pahale pahala avaidika bhatasamUha kiMcit rUpameM sandehapUrNa the, isI liye unheM AtmaprakAzake liye bahuta dinoM taka pratIkSA bhI karanI par3I; kintu adhyAtmavAdake rUpameM ve upaniSada ke samaya meM maujUda the, isameM koI sandeha nahIM hai / cintAzIla mahApuruSoMne tatvacarcAprasaGga meM kevala upaniSadoM ke batAye hue mArga hI ko ekamAtra mArga nahIM samajhA jabaki cintA gati ve roka thI aura tatvalocanA ke phalasvarUpa avaidika mArga bhI AviSkRta ho cuke the| aisI dazA meM anyAnya matavAdoM kI apekSA upaniSad matavAda bhI kucha aisA sahajabodhya nahIM thA ki yaha anumAna kiyA jA sake ki sabase pahale yahI AviSkRta huA thA / vaidika yA avaidika matavAdoMne yadi eka hI samaya meM paidA hokara kramazaH utkarSa lAbha kiyA ho
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 7 ] to unake andara bahuta se tatva samAna bhI raha gaye hoMge, aisA anumAna asaGgata nahIM ho sakatA / ataeva bhAratIya kisI bhI viziSTa darzanake adhyayana karane ke samaya bhAratavarSa ke anyAnya prasiddha darzanoM kI tulanA kI bhI bahuta bar3I AvazyakatA hai| bhAratIya darzanoM meM jaina darzanakA sthAna [ 469 meM hI do cAra bAteM batAnI haiN| jainamata ke nirdezake lie usake sAtha anyAnya matavAdoMkI tulanA nIce likhe gaye DhaGga se hI kI jA sakatI hai / vastutaH jaiminIya darzanako chor3akara bhAratavarSa ke prAyaH sabhI darzana khule yA chipe rUpameM vedokta kriyAkalApa ke andhavizvAsa ke prati vidveSabhAvApanna dekhe jAte haiN| saca pUchiye to saMsArameM prAyaH sarvatra andhavizvAsa ke prati yuktivAdake avirAma saMgrAma hI ko darzanake nAmakI AkhyA dI jA sakatI hai / vartamAna prabandha meM hameM bhAratIya darzana-samUhoM ko jo isI dRSTikoNa se unake pratyeka pradhAnatatvoM kI AlocanA karanA hai / smaraNa rahe bhAratIya darzanasamUhoM kA jo krama vikAsa isa prabandhameM dikhalAyA jAyagA vaha mAtra yuktigata Logical hai, kAlagata Choronological nahIM / anantakalpa, arthahIna vaidika kriyAkANDoMkA pUrNa prativAda upasthita cArvAka - sUtroM hI meM prAyaH dekhA jAtA hai / pratyeka samAjameM prativAda 1 karanevAlA eka svatantra sampradAya sadAse calA A rahA hai, tadanusAra prAcIna vaidikasamAja meM bhI eka aisA sampradAya avazya thA / vaidika kriyA. kANDoM para bhASAmeM AkramaNa karanA kisI samaya meM bhI kaThina bAta na thI / asala bAta to yaha hai ki koI bhI vicArazIla yA tatvakA jAnanevAlA manuSya bahuta dinoM taka aise karmakANDoM meM santuSTa nahIM raha sakatA / aisI dazA meM prativAda karanekA ucchvAsa sAre yajJasambandhIya vidhi-vidhAnoMke liye yadi eka nindAkara kAraNa bana jAya to isameM Azcarya hI kyA ho sakatA hai / yahI cArvAkadarzana hai, vaidika karmakANDoM kA avirAma I baGga dezameM jaina- darzanakI adhika carcA yA jaisA cAhiye vaisA usakA Adara na hone parabhI yaha to mAnanA hI par3egA ki bhAratavarSake yAvatIya dArzanika matavAdoM meM isakA eka gauravamaya sthAna avazya rahA hai, aura Aja bhI haiM / tatvavidyAke yAvatIya aGga isameM vidyamAna hone ke kAraNa jaina darzanako eka sampUrNa darzana mAna lene meM koI matabheda nahIM honA cAhiye / vedoMmeM tarkavidyAkA upadeza nahIM hai, vaizeSika karmAkarma yA dharmAdharmako zikSA nahIM detA; kintu jaina-darzana meM nyAya, vicAra, dharmavicAra, dharmanIti, paramAtmatatva Adi sabhI bAteM vizadarUpameM vidyamAna haiM / jainadarzana prAcInakAlake tatvAnuzIlanakA sacamuca eka anamola phala haiM, kyoMki jaina darzanako yadi chor3a diyA jAya to sAre bhAratIya darzanoMkI AlocanA adhUrI raha jAyegI, yaha akATya satya hai / tatva kisa DhaGgase jaina darzanakI AlocanA karanI cAhiye, Upara batAyA jA cukA hai| hama logoMkI locanA tulanAmUlaka huA karatI hai aura aisI AlocanAyeM nissandeha eka kaThina viSaya hai, sutarAM isa prakAra kI AlocanAoMke liye jabataka prAyaH sabhI bhAratIya darzanoM ke sambandha meM pUrI abhijJatA yA jAnakArI na ho saphalatA prAya: asambhava hai / kintu hameM to isa prabandhameM mUlatatva ke viSaya
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 470 ] prativAda, cArvAka darzanako prativAdakA darzana kahanA cAhiye / grIka dezakaM sophiSTa sampradAyakI taraha cArvAka darzana bhI isa birAT vizva-brahmANDake viSaya meM kabhI koI matAmata nahIM pragaTa karatA; tor3anA, doSa mar3ha denA aura na mAnanA yahI to cArvAkadarzanakA siddhAnta hai / prazaMsA karanA to dUra, kisI bhI vastuko gAr3adenA hI cArvAkoMkA ekamAtra kArya thA / veda paralokako mAnatA thA, cArvAka use asvIkAra karatA thA / kaThopaniSadkI dvitIya ballIke chaThe zlokameM isa prakAra ke nAstikavAdakA paricaya bhI milatA hai / anekAnta na sAmparAyaH pratibhAti bAlaMpramAdyantaM vittamohena mUDham / loko nAsti para Iti mAnI punaH punarvazamApadyate me // ukta zloka paraloke prati vizvAsahIna manuSya ke viSaya meM hI aisA kahA gayA hai| kaThopa forest chaThI ballI dvAdaza zloka isa prakAra nAstikavAda ke doSa dikhalAye gaye haiM / "astIti bruvato'nyatra kathaM tadupalabhyate" kaThopaniSatkI prathama ballIke bIsaveM zloka meM bhI paraloka avizvAsI vyaktiyoMkI hI bhartsanA hai"yeyamprete vicikatsA manuSyostI'tyake [ vaisAkha, vIranirvANa saM0 2664 the| jina upaniSadoM ko vedoMkA aMza mAnA jAtA hai, unhIM upaniSadoM meM bhI yatra-tatra karmakANDoM ke doSa batalAye gaye haiM / bahuta se udAharaNoM meM se nIcekA eka yaha bhI hai: pravAhyete dRDhA yajJarUpA aSTAdazokramabaraM yeSu karma aitat zreyo yesbhinandati mUDhA jarA mRtyuM te punarevApi yAnti / tAtparya yaha hai muMDaka 127 nAyamastIti ceke" veda yajJasambandhIya karmakANDauMkA upadeza detA hai, kintustigaNa na yajJa karmoM kI niHsAratA batalAte haiM, aura na kevala unakA khaNDana hI karate the kintu una vidhAnoMko janatA ke samakSa hAsyAspada banAne meM bhI kiMcitmAtra kuNThita nahIM hote yajJasamUha aura usake aSTAdaza aGga va karma sabhI adRr3ha aura nAzavAna haiN| jo mUr3ha unheM zreya mAnakara pAlana karate haiM ve puna: puna: jarA-mRtyuko prApta hote haiN| kintu upaniSada aura cArvAka matameM jo prabheda hai vaha yaha hai - upaniSadoMmeM eka UMcese UMce aura mahAnase mahAn satyakA mArga dikhalAneke liye karmakANDakI samAlocanA kI gaI hai, para nAstika aura cArvAka kevala doSAnveSaNa aura unheM bure. batalAne ke atirikta aura kucha bhI nahIM karate the / cArvAka darzana vidhihIna niSedhavAda tathA vaidika vidhi-vidhAnoM kI nimza karanA hI apanA ekamAtra uddezya samajhatA thA / hA~, yaha to avazya hI mAnanA par3egA ki muktivAdakI utpatti cArvAka darzana se hI huI thI aura bhAratavarSa ke anyAnya darzanoM dvArA isa yuktivAdakI puSTi hotI calI gii| nAstika cArvAka matakI taraha jainadarzana meM bhI vaidika karmakANDa kI asAratA batalAI gaI hai, jainadarzanane khulamakhullA vedakaM zAsanako na mAnate hue nAstikoMkI taraha yajJAdikI niMdA bhI avazya kI hai, jahAMtaka anumAna hotA hai, cArvAka matake
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 7] bhAratIya darzanameM jaina-darzanakA sthAna [ 471 sAtha isIse usakI samatA bhI kI jAtI hai| matakI taraha bauddha-darzana bhI andha vaidika kriyAkintu vicArapUrvaka yadi dekhA jAya to yaha kahanA kalApakA virodha karatA hai, kintu bauddhoMkA doSAhI par3egA ki jainadarzana cArvAka matakI taraha ropa tarka aura yuktise rahita nahIM kahA jA sktaa| niSedhamaya nahIM hai, varana eka sampUrNa dArzanika bauddhamatake anusAra jIvanakA duHkhamaya astitva matakI sRSTi karanA hI isa jaina darzanakA ekamAtra ekamAtra karmanimittika hai, jo kucha kiyA gayA mukhya uddezya thaa| sabase pahile dhyAna denekI hai aura kiyA jArahA hai usIke dvArA hI hamArI bAta to yaha hai ki cArvAkamatakI ghRNAke yogya avasthAkA nirUpaNa huA karatA hai / asAra aura indriya-sukha paramArthatAko jainadarzana bar3I avajJA avastukA bhogavilAsa hI asAvadhAna jIvagaNoMke ke sAtha tyAga karatA hai / niHsAra vaidika kriyA- hRdayameM moha paidA karatA hai, aura usI bhogakalApoMkI AvazyakatAoMko svIkAra na karanA lAlasAke pIche pIche daur3ate rahaneke kAraNa hama cArvAka matake liye cAhe asaGgata na ho, para una loga janma-janmAntara taka isa janmamaraNarUpI logoMne kabhI viSayakI gambhIratA para dhyAna nahIM saMsAracakrase kabhI chuTakArA pAnemeM samartha nahIM diyA aura manuSya pravRttike 'prAyaH usI aMzakI hote / isa avirAma duHkha aura klezase chuTakArA ora khice rahe joki pazubhAva pUrNa hai| unake pAne ke liye karmavandhanako avazya tor3anA cAhiye / viSaya meM yaha kahA jA sakatA hai ki vaidika yadi karmake adhikArako atikrama karanA hai, to kriyAkANDake dvArA lAlasA damana hotI thI aura kukarmoMko chor3akara sukarmoMkA anuSThAna, lAlasAko beroka indriya caritArthake mArga kA~ToMkI sRSTi hotI tyAga karate hue sannyAsakA abhyAsa, hiMsAke thI, isIliye ve use svIkAra nahIM karate the yadi usa badalemeM ahiMsAke AcaraNoMko apanAnA hI hogaa| kriyAkA prativAda karanA hI mukhya uddezya hai to prativAdakA DhaMga aura hI kisI rUpameM honA ucita vaidika karmoMke anuSThAnase mAtra bahutase hai, ni:sAra kriyAkalApakaM andha-anuSThAna se prAgiyoMkA, jo ki niraparAdha hai, jIvana nAza hI manuSyakI vicAra buddhi tathA tarka vRttikA mArga nahIM hotA, varan una karmoke anuSThAna karanevAloMke baMda ho jAtA hai, kevala isI khayAlase prativAda acche kiye huye kA~ke phalasvarUpa svagodi ucita samajhA jAnA cAhiye / para bAta to yaha hai bhogamaya sthAnameM bhI avazya jAnA par3atA hai, ataH ki indriyaparAyaNa manuSya isa bAtako nahIM vadika kriyAkalApa isI prakAra pratyakSa yA apratyakSa samajhate, kevala isIliye bauddhamatake anusAra rUpameM jIvoMke duHkhapUrNa janmamaraNakA ekamAtra adhyAtmavAdo jainadarzana cArvAka matako koI kAraNa bana jAtA hai| isIliye bauddhamatake ana. sthAna nahIM denA caahtaa| sAra vaidika karmakANDako tyojya mAnA gayA hai, cArvAka matake bAda hI prasiddha bauddha-darzanake aura yahI mUlasUtra hai| karmakANDake rAjyako yadi sAtha jaina-darzanakI tulanA kI jA sakatI hai| nAstika atikrama karanA hai to hiMsAkA tyAga avazya
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 472 ] anekAnta (vaisAkha, vIranirvANa saM0 2466 karanA hI pdd'egaa| vaidikakarmakANDa hiMsA-kaluSita jA~cakI dRSTi se dekhA jAya to yaha spaSTarUpameM honeke kAraNa pratyakSa yA apratyakSa rUpameM nirvANake pragaTa ho jAyagA ki bauddhamatakI isa suhAvanI mArgameM ror3e aTakAne vAlA hai, isIliye vaidika nItike U~ce mahalakI nIMva kitanI durvala hai / vidhi-vidhAnoMkA tyAga paramAvazyakIya ho jAtA vedake zAsanako na mAnanekA upadeza grahaNa yogya hai| yahA~ yaha spaSTa ho rahA hai, ki vedake zAsana- ho sakatA hai, ahiMsA yA sanyAsakA anuSThAna ko na mAnaneke prasaGgameM cArvAka darzanase milate- cittagrAhI mAnA jA sakatA hai, karmabandhanoM ke julate huye, bauddhadarzanane cArvAkoMkI indriya tor3anekA Adeza sAragarbhita svIkAra kiyA jA parAyaNatAke prati dRr3hatAke sAtha AkramaNa kiyo sakatA hai, kintu yadi bauddha darzanase yaha pUchA jAya hai| vaidika karmakANDako tyAga karate huye kahIM ki hama kyA haiM, hamArA uddezya aura paramapada kyA lAlasAke zikAra na bana jAya isake liye bar3I hai ? to jo uttara ki bauddha-darzanakI ora se sAvadhAnIkI AvazyakatA hai, isIse kaThina saMyama hameM milegA vaha kadAcita bar3A hI DarAvanA aura sannyAsake dvArA karmoMkI jaMjIrako tor3a aura roMgaTe khar3e kara dene vAlA hogaa| yadi yaha DAlanA hI bauddha darzanakA mUlyavAna upadeza hai| uttara diyA jAtA hai, ki hama kucha bhI nahIM, aisI dazAmeM yaha prazna uTha khar3A hotA hai to kyA hama karmake bandhanoMke kAraNa hI jIva saMsArameM kevala andhakAra hI meM bhaTaka rahe haiM ? sArahIna daHkha aura klezako bhogate haiM, jaina darzana bhI isa mahAzUnyatA hI kyA jIvoMkA caramasthAna hai ? bAtako muktakaNTha se svIkAra karatA hai / smaraNa aura kyA usI bhA~ti paidA karanevAle mahAnirvANa rahe bauddhamatake anusAra jaina-darzana bhI eka ora aura ananta kAlakI mahAnistabdhatAko bulAneka jaise vedake vidhAnoMko nahIM mAnatA vese hI dusarI liye hI yaha jIva kaThora sanyAsa vrata grahaNa karate ora vaha cArvAkakI indriyaparAyaNatAkI bhI hRdaya hue jIvanake choTe se choTe( ? ) sukha takako tyAga se ghRNA hI kiyA karatA hai| ahiMsA aura virati kara degA? anuSThAnake yogya haiM, isa bAtako jaina aura bauddha, donoM hI samasvarase svIkAra karate haiM, para jaina matake yaha jIvana asAra hai, isake atirikta jo anusAra ahiMsA aura viratikA anuSThAna vizeSa- kucha bhI hai vaha nahIM cAhiye, bauddhadarzanakaM isa rUpase tIvrabhAva vAlA anumAna kiyA jAtA hai| nirAtmavAdase sAdhAraNa manuSya kabhI santuSTa nahIM ho sakate, yaha to nizcitarUpameM mAnanA hI pdd'egaa| kucha bhI ho, jaina-darzana aura bauddha darzana meM kisI samaya bauddhadarzanakA pracAra bahuta bar3e rUpameM bahuta kucha samatA hote hue bhI ina donoMmeM bar3A / huA thA, isameM koI sandaha nahIM; kintu vaha antara maujUda haiM / bauddha-darzanakI nIMva utanI dRr3ha usakI nirAtmavAditAke kAraNa nahIM prasiddha "madhyanahIM jitanI ki jaina-darzanakI hai| patha" arthAta buddhake batAye hue madhyamArgakI sahaja
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanameM jaina- darzanakA sthAna varSa 3, kiraNa 7 ] tapasyAke AkarSaNa hI jainoM takako bauddhamata grahaNa karane meM pravRtta kiyA thaa| maiM hU~ yaha sabhI anubhava karate haiM, kauna isa bAtako nahIM samajhatA ki maiM kevala niHsAra chAyA nahIM hU~ aura satya hU~ / AtmA anAdi anaMta hai yaha to upaniSadoMkI hara eka paMkti meM bar3e hI camakane vAle rUpameM ati haiM / vedAnta darzana bhI isa tatvakI diganta mukharita karanevAlI AvAja se joroMke sAtha pracAra kara rahA hai| AtmA haiM AtmA satya hai, vaha sRSTa padArtha nahIM kintu ananta hai, AtmA janma-janmAntara grahaNa karatA calA ArahA hai, sukha aura duHkhakA bhoktA hai, aisA avazya pratIyamAna hotA hai; kintu yaha sattA hai, asIma jJAna aura Anandake sambandha meM bhI use asIma aura ananta hI samajhanA hogA / vedAntakA yahI mUla pratipAdya viSaya hai / AtmAkI asImatA aura anantatvako jaina-darzana bhI svIkAra karatA hai, isIliye yahA~ jaina-darzana aura vedAnta darzana meM kisI prakArakA virodha nahIM pAyA jAtA / [ 473 aura vizva kA upAdAna "vaha" maiM usase bhinna nahIM, koI svatantra sattA nahIM, yaha dikhalAI par3ane vAlA ananta jagata yadyapi mujhase alaga sA jAna par3a rahA hai, vaha bhI usase alaga svatantra koI sattA nahIM, eka advitIya sattA vaha tuma hama cidAcida bhAva usa 'satyasya satyam' se sampUrNa rUpase apRthaka hI haiM / bauddha darzanake nirAtmavAdake prati AkramaNa aura AtmA ananta sattAko svIkAra karane ke kAraNa hI jainamata aura vedAntamata meM koI bheda nahIM jAna par3atA, phira bhI ye donoM eka nahIM hai / vadAntika jIvAtmAkI sattAko kevala svIkAra hI nahIM karate, balki darzana jagat meM ve aura bhI kucha Age bar3hakara nirbhIka rUpa meM jIvAtmA aura paramAtmA kA abheda pracAra kiyA karate haiM / vedAntamatake anusAra yaha cidacinmaya vizva usI eka aura advitIya sattAkA vikAsamAtra hai / "maiM," "vaha" vedAntakA ekamevAdvitIya' vAlA siddhAnta nissandeha bahuta gambhIra aura mahAna hai, kintu sAdhAraNa manuSya ke liye itane UMce bhAvakA grahaNa eka kaThina viSaya hojAtA hai| jIvAtmA eka sattA hai, sAdhAraNa manuSya yaha to avazya anubhava karate haiM; kintu eka manuSya se dUsare manuSya meM koI bheda nahIM, mana, jar3a padArtha aura anyAnya dekha par3anevAlI sabhI vastuoMmeM koI bheda nahIM, isa bAtako ve svIkAra nahIM karanA cAhate / yadi koI jJAnI puruSa aisA siddhAnta karanA cAhe ki vaha dUsare manuSyase yA anyAnya ace. tana aura cetana bhAvoMse bhI svatantra hai aura yaha saMsAra cicit gaNitabhAvoMse paripUrNa hai, to usake isa siddhAntako yuktihIna nahIM kahA jA sakatA, hama bhI yahI kahanA cAhate haiM ki aise siddhAnta kadApi yuktihIna nahIM ho sakate, balki saMsAra ke adhikAMza manuSya isa prakAra ke anubhavagamya suyogya siddhAntoM ko hI grahaNa kiyA karate haiM, isIliye prAyaH vedAntamatako bahuta se loga grahaNa nahIM karanA cAhate / kapilake prasiddha sAMkhyadarzana ke matavAdakA bhI bicAra yahA~ karanA Avazyaka hai / vedAntakI taraha
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 474] anekAnta [vaisAkha, vIra-nirvANa saM0 2466. sAMkhya bhI AtmAke anAditva aura anantatvako pavitra Adarza aura pUrNa jJAnavIrya-Anandake avazya svIkAra karatA hai, kintu sAMkhya AtmAke AdhAra eka puruSa pradhAnake honekA vizvAsa ekatvako nahIM maantaa| sAMkhya aura vedAntameM aura manuSyakI prakRti-siddha bAta hai, gaharI devasattAmeM bhI eka pArthakya hai, sAMkhyamatake anusAra puruSa vizvAsa hI kA nAma yadi dharma hai to dharmake prati yA AtmAke sAtha mile huye rUpameM kriyA karane vizvAsa yA dhArmika honA hI manuSyakI prakRtigata vAlI acetanA prakRtike nAmakI eka vizva- bAta huii| aisA bhI kahA jA sakatA hai ki jJAna, racanA karanevAlI zakti vidyamAna rahatI hai| isa vIrya, pavitratA Adi sabhI bAtoMmeM hamaloga kSudra, prakArase AtmAke anAditva anantatva aura sasIma aura ba~dhe hue haiM, aisI dazAmeM jina saba aura asImatvako sAMkhya mAnatA hai aura usa bAtoMmeM hama adhikAra pAnA cAhate haiM ve sabhI matake anusAra AtmA aneka hai / kapilake matA. bAteM jisameM ujjvala yA pUrNarUpase vidyamAna hoM, nusAra puruSase svatantra aura pRthaka eka acetana aise zuddha aura pavitra prabhu yA paramAtmAke prati prakRti hai, puruSase pRthaka hote hue bhI vaha thor3I yadi hama svabhAvataH vizvAsa rakhate haiM to isameM derake liye puruSase milI huI jAna par3atI hai, isa Azcaya hI kyA ho sakatA hai| vijAtIya prakRtike adhikArase AtmAko pRthaka rUpameM anubhava karanekA nAma hI mokSa hai| ___TIkAkAroMkI vyAkhyAko yadi chor3a bhI diyA jAya to spaSTarUpameM samajhameM bhAjAyagA ki sAMkhya jaina-darzana bhI AtmAke anantatva aura darzanameM aise zuddha aura pUrNa paramAtmAkA koI anAditvako mAnatA hai| kapila-darzanakI taraha sthAna nahIM hai, aise zuddha paramAtmAke honemeM jaina darzana bhI svabhAvataH svatantra AtmAko bandhana vizvAsa karanekI jo jIvoMko svAbhAvika pravRtti meM lAne vAle eka vijAtIya padArthakA honA hai bhAratIya-daza noMmeM usI AkAMkSAko pUrI karane svIkAra karatA hai| sAMkhya matake anusAra jaina kI pUrI pUrI ceSTA kI gaI hai| matameM bhI AtmAko aneka kahA gayA hai, sA~khya ___sAMkhyakI taraha yogadarzana bhI AtmAkI aura jaina ina donoM hI darzanoMke matAnusAra vijAtIya padArthake sambandhase AtmAko pRthak karanekA __ sattA aura anekatvako svIkAra karatA hai, kintu yogadarzana thor3A sA aura bhI Age bar3hakara nAma hI mokSa hai| jIvAtmAoMkA adhIzvara ananta AdarzarUpI eka aba yahA~ dekhanA hai ki, pratyeka manuSya apane paramAtmAko batalAyA hai / yahI yogadarzana aura jaina sAmane apane Apa U~cese U~cA aura bar3ese bar3A darzanameM samatA pAI jAtI hai / yogadarzanakI taraha eka Adarza rakhanA cAhatA hai| bhaktoM kA vizvAsa jainamata bhI paramAtmarUpI prabhuke astitva meM hai eka aisA puruSa Izvara, prabhu yA paramAtmA hai, vizvAsa karatA hai, vaha arhata pada vAcya hai| jo ki pUrNatAkA ananta AdhAra hai| mahAn ahatarUpI Izvara jagatkA sRSTikartA nahIM hai, vaha
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa 7 } bhAratIya darzanameM jaina-darzana kA sthAna [475 pUrNatAkA ananta Adarza zuddha aura pavitra paramA- NuoMkA anAdi aura ananta honA nahIM svIkAra smA haiM, usI ananta pavitra aura pUrNa paramAtmAke kiyaa| dik, kAla aura paramANuoMkI prakRti baddhajIva ekAgra cittase dhyAna kare / paramAtmAke aura lakSaNa alaga alaga hote hue bhI ve samI sammukha honemeM hI jIvoMkI unnati hotI hai, para- usI eka advItIya vizvapradhAnake vikAra haiM, yaha mAtmAkI bhAvanAse hRdaya meM nirmala jJAna aura baMdhe dhAraNA anubhavagamya na hote huye bhI sAMkhya aura hue jIva eka navIna prANa aura naye tejako prApta yogamatake anusAra tatvake rUpameM mAnI gaI hai| hote haiM / jaina aura pAtaJjala ubhaya darzana isI vazeSikadazanameM bhI paramANu dik aura siddhAntako mAnane vAle haiN| kAlakA anAdi aura anantatva svIkAra kiyA ___ aba yahA~ kaNAdake batAye hue vaizeSikadarzana gayA hai / kI bAta AtI hai| vaizeSikadarzanakA sthAna yoM pratyakSavAdI cArvAka matake zrAnusAra kadAcita dikhalAyA jA sakatA hai-AtmA yA puruSase jo dik kAlAdikA svabhAva nirNaya anAvazyaka samajha kara usake prati upekSAkI dRSTi kI gaI kucha bhI alaga hai, vahI sarvagrAsI prakRtike anta hai| dik , kAlAdi hama logoMkI dRSTi meM satya gata hai, yaho sAMkhya aura yogadarzanakA sUkSma pratIta hote hue bhI, zUnyavAdI vauddha use avastuke abhiprAya hai| unake matAnusAra sat padArthamAtra AkhyA hI dete A rahe haiN| vedAntakA siddhAnta vizvapradhAnake bIjarUpameM vartamAna the, isIliye bhI prAya: isI prakArakA hai| sAMkhya aura yogake kapila aura pataJjalane AkAza, kAla aura para matAnusAra dik , kAla ye ajJeya prakRtike andara mANuke tatvanirNayameM vizeSa dhyAna nahIM diyaa| hI chipe hue, mAne jAte haiN| kevalamAtra kaNAda unake kathanAnusAra yaha saba prakRtikA vikRtarUpa hai, kintu aisI dhAraNA koI sahaja bAta nahIM hai / ke matameM hI dik kAla aura paramANu-samUhoMkA nityatva, sattA aura svatantratA svIkRta huI hai| sAdhAraNa manuSyakI dRSTima dika, kAla, paramANu jainadarzanameM bhI, ThIka usI prakAra jaise ki sabhI anAdi haiM aura svatantra sat padArtha haiN| vaizeSikadarzanameM, una saboMke anAdi aura jarmanadArzanika kANTekA kahanA hai ki dik aura anantatvako svIkAra kiyA gayA hai / sayuktivAdaka kAla manake saMskAramAtra haiM, kintu jahA~taka ye upAdeya phalasamUha bhAratIya-dazanoMke aGgIbhUta anumAna hai, isa matakI unhoMne AdyopAnta rakSA viSaya hai| nahIM kara pAI / manase dika-kAlakI sattA nyAyadarzanameM prAyaH yuktiyoMke prayogase hI pRthak hai / jahA~ tahA~ kANTane bhI yahI bAta kahI ra kAma liyA gayA hai| takavidyAkI jaTila hai| sAtha hI DimAMkriTAsase lekara Ajakalake niyamAvali isI darzana ke antargata hai / hetujJAnAdi viSaya gautamadarzana meM vistRta rUpase vizeSa rUpase vaijJAnika taka bhI paramANuoMke anAditva aura __ varNana kiye gaye hai / saMsArake dArzanika tatvasamUhoM anantatvako svIkAra karate Aye haiN| kintu kA samRddha-bhaNDAra jaina darzana hI hai / taka kapila Ara pataJjalane dik, kAla aura paramA- tatvAdi bhI ibhI darzana meM vizeSarUpase
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 476 ] Alocita hue haiN| ataH isa viSaya meM jaina aura nyAyadarzana meM bahuta kucha samatA pAI jAtI hai / kintu yadi yaha kahA jAya ki nyAyadarzana ke adhyayana kara lene para jainadarzana ke adhyayanakI AvazyakatA hI nahIM, to yaha eka bahuta bar3I bhUla kI bAta hogii| kAraNa, ye donoM darzana bahuta aMzoM meM milate-julate hue bhI eka dUsare se sampUrNatayA pRthaka pRthaka haiM / syAdvAda aura saptAGgInaya nAmaka prasiddha yuktivAda gautamadarzana meM nahIM hai, vaha jainadarzanakA hI gaugva hai. isa bAtako mAnanA hI par3egA / bhAratIya darzana samUhoM meM jaina darzanakA kyA sthAna hai| yaha uparyukta varNanase bahuta kucha spaSTa ho jAtA hai| bahutoM kA mata hai ki jainamata bauddhamatake antargata hai / lAsena aura vebara ne jaina dharmakI sattAko svatantrarUpa se svIkAra nahIM kiyA / yahA~ taka ki IsavI sanke saptama zatAbdIka vyakti huenasaGgane bhI jainadharmako bauddha dharmakI eka zAkhA mAtra hI mAnA hai / vIlara aura jaikobIka matAnusAra jainadharma eka svatantra dharma hai, aura bauddha dharma - ke pahale bhI yaha mata vartamAna thA aisA spaSTarUpa se svIkAra kiyA gayA hai| kucha bhI ho hama loga isa purAne tatva ke viSaya meM kisI prakArakA vivAda nahIM karanA cAhate, yaha to hama pahale hI kaha cuke haiM ki hama logoM kA yaha dRr3ha vizvAsa hai ki bauddha tathA jaina dharma unake usa samaya ke pravartakagaNo ke bahuta pahale hI se vartamAna the / bauddhamata buddhadevase utpanna nahIM, usI prakAra jainamata bhI varddhamAnake dvArA hI nahIM utpanna huA / prativAdoMke kAraNa [ vaisAkha, vIra- nirvANa saM0 2466. jisa prakAra upaniSadoM kI utpatti mAnI jAtI hai, ThIka usI prakAra vedazAsana aura karmakANDoM ke viruddha jaina tathA bauddhadarzanakI utpatti mAnanA cAhiye / huenasaGgane jina kAraNoMsa jainadharmako bauddha dharma ke antargata mAnA hai, ve yahA~ spaSTarUpa se pragaTa ho rahe haiM / ve jisa samaya yahA~ Aye the usa samaya bhAratavarSa meM bauddhadharma prabala ho rahA thA / hama logoMne pahale bhI kahA hai ki ahiMsA aura tyAga ye donoM bauddha dharmake mukhya upadeza haiM, vaidika kriyA kalApoMke viruddha bauddhoM kA jo yuddha ho rahA thA, usameM AtmarakSA tathA AkramaNake liye ahiMsA aura tyAga ye hI do pradhAna astra the / aura avaidika sampradAyamAtra ahiMsA aura tyAgake pakSapAta meM the / vaidika yajJAdi hiMsAlipta evaM paralokake nAzazIla sukha prAptike liye hI anuSThita huA karate the| jaina dharmako bhI vedakA zAsana zramAnya thA / jahA~taka anumAna hai, tyAga aura ahiMsAko jaina samAjameM isIliye itanA U~cA sthAna diyA gayA hai| kadAcita isI dRSTise bAharI rUpameM jainadharma tathA bauddha dharma ekase pratIta hote the, kyoMki donoM hI vedavidhiko na mAnanevAle tathA sannyAsa aura ahiMsA ke pakSapAtI the| aisI dazA meM bAharI rUpako dekhakara yadi koI videzI paryaTaka ina donoM dharmoko ekahI vastu samajhale to isa viSaya meM koI AzcaryakI bAta na hogii| para isase yaha pramANita nahIM hotA ki ye donoM dharma tatvataH ekahI haiM / ina donoM dharmoMke AcAra-samUha prAya: ekase hote huye bhI tatvataH ve eka dUsare se pUrNa bhinna ho sakate haiM / dRSTAntake rUpameM kahA jA sakatA hai kAnta
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 3, kiraNa . ] bhAratIya darzanoM meM jaina-darzanakA sthAna ki sa~sArake kSaNika. sukha-zAntiko tyAga karate ina saboMkI sattA mAnI jAtI hai / bauddhoMkA kahanA huye kaThora saMyamamaya zuddha jIvana vyatIta karaneke hai ki nirvANa lAbha hote hI jIvazUnyameM vilIna phalasvarUpa mokSa lAbha hotA hai, bhAratIya pratyeka ho jAtA hai, kintu jaina matake anusAra muktajIva darzanakI yahI rAya hai, isameM sandeha nahIM, para kA astitva cira-Anandamaya hai aura vahI usakA pratyeka darzana eka dUsarese tatvataH bhinna hI hai| saccA astitva huA karatA hai / yahA~ taka ki bauddha jaise ki uttara tathA dakSiNa merumaMDala paraspara darzanakA karma bhI jainadarzanake karmase bhinnArtha vAvibhinna haiM usI taraha grIka dezIya simika sampra- caka hI huvA karatA hai| dAyake mUlasUtra sAIrenake sampradAyake mUlasUtroMse / pRthak the| phira bhI koI dina aisA thA jabaki / ___ uparyukta kAraNoMse hI hama jainadharmako bauddhadonoM sampradAya vAloMne sarvatyAgako hI apanI dharmakI eka zAkhA mAnane ke liye taiyyAra nahIM haiN| apanI Adarza nIti mAna rakkhA thaa| aisI dazAmeM bauddhadarzanakI apekSA to sAMkhyadarzanake sAtha jaina "" darzanakA nikaTa sambandha adhika rUpameM pratIta hotA AcAroMkI vibhinnatAko lakSyameM rakhate huye, jaina aura bauddha dharmako apRthak samajha lenA samIcIna hai| sAMkhya aura jainadarzana donoM hI vedAntake nahIM hogaa| vAhyarUpameM jaina tathA bauddhadharmameM jo advaitavAdako tyAga karate huye, AtmAke bahuttrako kucha bhI samatA pAI jAtI hai usase ve eka dUsare ra svIkAra karate haiN| ye ubhaya darzana jIvAtirikta se utpanna huye haiM, aisA kabhI pramANita nahIM hotaa| ajIva tatvake pakSameM pAye jAte haiN| phira bhI ina hA~, yadi yaha kahA jAya ki vaidika sampradAyake ubhaya darzanoM meM se kaunasA darzana kisase nikalA niSThara kriyA kalApoMke viruddha uTha khar3e honevAle hai hai athavA mUlataH ina donoMmeM kahA~ samatA hai, yaha yuktivAda hI inake utpattike ekamAtra kAraNa haiM * batalAnA kaThina hogaa| sAdhAraNataH yahI dekhane meM to anucita na hogaa| AtA hai, ki sAMkhya aura jainadarzanameM bahuta kucha samatA hai, para haiM ye donoM hI eka dUsarese pUrNa vibhinn| jaina tathA bauddha dharmake tatvoMkI yadi ThIka ThIka AlocanA kI jAya to yaha spaSTa rUpameM prakaTa sabase pahale yahI dekhane meM AtA hai ki sAMkhyahojAyagA ki ye donoM dharma eka dUsarese pUrNatayA darzanameM ajIva-tattva yA prakRti eka hI hai, kintu pRthaka hai / bauddhoMkA kahanA hai ki zUnya hI ekamAtra jaina-darzanane ajIva-tatvakI pAMca saMkhyAyeM kI haiM tatva hai| jainoMke matAnusAra satpadArtha hai evaM aura una pAMca ajIvoMmeM pudgalAkhya ajIva usakI saMkhyAyeM agaNita haiN| bauddhamatake anusAra asaMkhyarUpameM vidyamAna haiM / aba isase yahI spaSTa AtmAkA koI astvitva nahIM hai, paramANukA bhI hotA hai ki sAMkhya do tatvoMko hI mAnatA hai, para koI astitva nahIM, dik, kAla, dharma (gati) ye jaina bahu-tatvoMkA mAnane vAlA hai aura bhI ina kucha bhI nahIM haiM, Izvara nahIM hai; kintu jainoMke matameM donoM darzanoMmeM bahutase bheda haiN| sabase bar3A bheda
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 478 anekAnta [ vaisAkha, vIra nirvANa saM0 2466 lene hI se jagata vikAzana kArya sambhava ho sakatA hai / to yaha ki kapila darzana adhikAMzameM caitanyavAdI hai aura jaina-darzana vizeSarUpameM jar3avAdI hai / sAMkhya darzanakI AlocanA karane vAle ke hRdaya meM pahale hI yaha udaya hogA ki prakRtikA svarUpa kyA hai ? vaha jar3a hai yA caitanya ? svabhAvataH prakRti sampUrNarUpameM jar3a hai, yaha nahIM kahA jA sakatA / jise jar3a padArtha kahate haiM; sAdhAraNataH vaha prakRti kI vikRta kriyAkA hI zeSa pariNAma huA karatA hai, to phira prakRti kyA hai ? bhinnabhAvApanna guNa samUhoM kI sAmyAvasthA hI prakRtikA svarUpa hai / sAMkhya darzana meM spaSTarUpa meM prakRtike ye hI lakSaNa batAye haiM / indriya- gocara jar3a padArtha vibhinna bhAva vAle tIna guNoMkI sAmyAvasthA nahIM hai / yaha vo sahaja hI meM samabh meM Ane vAlI bAta hai / bahumeM jo ki eka hai, vaha nAnA prakAra ke guNa paryA rahakara bhI jaba ki apane ekatvakI rakSA karane meM samartha hai, vaha avazya hI koI jaDa padArtha na hokara koI adhyAtma padArtha hogA, yaha sabhI samajha sakate haiM, bhUyo darzana yA tatva vicArase bhI yaha siddha hone yogya bAta hai / aisI dazA meM vibhinna bhASApana triguNAtmaka prakRti ke dvArA yadi jagadvivarta - kriyA sampanna hotI hai aisA svIkAra kara liyA jAya, to prakRtiko eka adhyAtma padArtha mAnanA hI par3atA hai, aura bhinna 2 tInoM guNoM ko usI adhyAtma padArtha prakRtike svAtmavikAzake tIna prakAra bhI mAnanA par3atA hai, / yadi prakRtiko svabhAvataH ekAnta bhinna tIna guNoM kA acetana saMgharSa mAtra vivecana kiyA jAya to prakRtike dvArA kisI bhI padArthakA paidA honA saMbhava nahIM hotA / sutara prakRtiko adhyAtma padArtha ke rUpameM svIkAra kara prakRti se paidA hone vAle, tatva samUhoM meM pahale tasva mahatava buddhitatva haiM / ye jaDa paramANu patthara yA kisI prakAra ke jaDa padArtha nahIM haiM, balki ye eka adhyAtma padArtha haiM, ahaGkAra kahalAne vAlA dUsarA tatva bhI adhyAtma padArtha hI hai, usake bAda indriya, paMcatanmAtrA, isI prakAra kramazaH mahAbhUtoM kI sRSTi dekhane meM AtI hai| yadi prakRtiko sampUrNa jaDa prakRti hI svIkAra kara liyA jAya, to prakRtikI yaha vizva sRSTi-kriyA eka be matalaba aura samajha meM na AnevAlA viSaya bana jAtA hai / mahatava aura ahaGkAra adhyAtma padArtha haiM, kapilake matase hI spaSTa hai ki kArya aura kAraNa eka hI svabhAvake padArtha haiN| aisI dazA meM paidA ho cukane vAle tattra samUhoM kI taraha prasava karane vAlI prakRtiko adhyAtma padArtha kahanA koI yuktihIna bAta nahIM ho sktii| yadi sacamuca prakRti sampUrNataH jaDa svabhAva vAlI hai, to jaGasvabhAva va paMcatanmAtrA ke paidA honeke pahale kyoM aura kaise do adhyAtma padArthoM kA samudbhava hotA hai, yaha samajhake bAharakI bAta hai| hA~ yadi prakRtiko adhyAtma padArtha anumAna kara liyA jAya, to sabhI bAteM sugama ho jAtI haiN| isameM koI bhI sandeha nahIM / prakRti bIjarUpI citpadArtha hai, isake pUrNarUpa se vikasita yA vikAzaprApta hone kI dazA meM sabase pahale AtmajJAna aura lakSyajJAna kI AvazyakatA hotI hai| buddhitatva aura
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanoM meM jaina-darzanakA sthAna varSa 3, kiragA ] ahaMkAra tatvakI utpatti bhI isI se hai / tadanantara prakRti apane AtmavikAsa ke kAraNasvarUpa Ava zyakatAnusAra kramazaH indriya, tanmAtrA, kahe jAne vAle jar3atatvoMkI sRSTi apane Apa hI karatI rahatI hai / isa taraha prakRtiko adhyAtmapadArtha aura usameM paidA honevAle tatvoMko prakRtike svAsma vikAsa kA sAdhana mAna lenese sAMkhyakI batAI huI jagatvivarta-kriyA bahuta kucha samajha meM AjAtI hai / prakR tiko adhyAtma padArtha ke rUpa meM mAnanA vastutaH aparihArya hai / prAcIna kAlameM bhI prakRti adhyAtmapadArtha ke rUpameM na mAnI gaI ho aisA nahIM hai / kaThopaniSadakI tRtIya vallIke nimna zloka naM0 10, 11 meM prakRtiko adhyAtmasvabhAva ke rUpameM prakAza karane eva~ usake dvArA sA~khya darzanako vedAnta darzana meM pariNata karane kI jo ceSTA kI gaI hai vaha suspaSTa hai: indriyebhyaH paro hArtha arthebhyazca paro manaH / manasazcaH parA buddhirbuddherAtmA mahAn paraH // mahataH paramavyaktamavyaktAt puruSaH paraH / puruSAnna paraM kiJcit sA kASThA sA parA gatiH // arthAta-indriyoMse artha samUha zreSTha hai, arthaM samUhoMse mana zreSTha, manase buddhi zreSTha, buddhise mahadAtmA, mahadAtmAse avyakta, avyakta se puruSa, puruSa se bar3hakara koI bhI vastu zreSTha nahIM, puruSa zeSa sImA hai aura vahI zra eSTha gati bhI hai| jaina darzanakA mata aura hI kucha hai| jaina darzana 473 meM ajIba tattva kevala saMkhyAmeM hI ekase adhika hai, yahI nahIM, balki pratyeka ajIva tatva anAtma svabhAva hai / uparyukta kathanAnusAra sAMkhya ke ajIva tatva yA prakRtiko to adhyAtma padArtha ke rUpa meM parigata kiyA jA sakatA hai / kintu jaina darzana ke ajIva tatva samUhoMko kisI bhI prakAra se jIva svabhAvApanna nahIM banAyA jA sktaa| jainamata ke anusAra jIva tattra paMca saMkhyaka hai - pudgalAkhya jar3a paramANu puMja, dharmAkhya gatitatva, adharmAkhya sthairyatatva, kAla aura AkAza / ye saba jar3apadArtha athavA usake sahAyaka haiM, yahA~ taka ki AtmAko bhI jaina darzanane astikAya mAnA hai yAne parimANa anusAra AtmAkA "karmaja lezyA" yA varNabheda hai / jainadarzana meM AtmA atyanta laghu padArtha aura UrddhagatizIla kahA jAtA hai / saba bAteM sAMkhyamata ke viruddha haiM / hamane pahale hI kahA hai ki sAMkhya darzana bahuta kucha caitanyavAda ke nikaTavartI hai, aura jaina darzana prAya: jar3avAda kI ora jhukatA rahatA hai / jainadarzana sAMkhya darzanase vibhinna hai, sutarA sAMkhya darzana se jainadarzanakI utpatti nahIM mAnI jA sktii| bahuta se aise viSaya haiM ki jinameM sAMkhya aura jainadarzana meM paraspara sampUrNa virodha hai / udAharaNArtha yaha kahA jA sakatA hai ki sAMkhya ke mAtAnusAra AtmA nirvikAra aura niSkriya hai, kintu jainadarzanakA kahanA hai ki vaha ananta unnati aura paripUrNatA kI ora jhukane vAlA ananta kriyA-zakti AdhAra hai 1 hA~, yaha avazya kahA jA sakatA hai ki ahita
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 anekAnta [ vaisAkha, vIranirvANa saM02466 darzana suyuktimUlaka darzana hai, aura isakI utpatti karate hue eka tattvavAdakI ora kucha agrasara hai, vaidika karmakANDake prativAdase hI huI thii| nAstika kintu jainadarzana to nAnAtatvavAdake Upara hI cArvAka vAdakA isake nikaTa koI bhI Adara pUrNarUpase pratiSThita hai| .. nhiiN| bhAratIya anyAnya darzanoMkI taraha isake bhI apane mUla sUtra tatva vicAra aura apanA mata ____ upasaMhArameM itanA hI kahanA hai ki jainadarzana amata pAyA jAtA hai| vizeSa vizeSa viSayoMmeM bauddha, cArvAka, vedAnta, sA~khya, pAtaMjali, nyAya, vaizeSika dazanoMke sadRza . jainadharma aura vaizeSika darzanameM bhI itanI hote hue bhI, eka svatantra darzana hai / vaha apanI samatA pAI jAtI hai ki yaha bedhar3aka kahA jA utpatti evaM utkarSa ke lie anya kisI bhI darzana sakatA hai ki ina donoM meM tatvataH koI prabheda nhiiN| ke nikaTa RNI nahIM hai / bhAratIya anyAnya paramANu, dika, kAla, gati, AtmA prabhRti tatva- darzanoMke sAtha jainadarzana samatA rakhate hue bhI vaha vicAra ina ubhaya darzanoMkA prAyaH eka hI prakArakA bahutase viSayoM meM sampUrNa, svatantra aura savizeSa hai, kintu sAtha hI pArthakya bhI kama nahIM hai| rUpa se anokhA hai.| vaizeSika darzana bahutatva vAdI, Izvarako svIkAra
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ Register No L 4328. OM viSaya-sUcI 1. zrIkundakunda smaraNa 2. upAsanAkA abhinaya [le. paM0 cainamukhadAsajI 3. zrIpAla-caritra-sAhityake sambandhameM zeSa jJAtavya [zrI0 agaracanda nAhaTA 4. ahiMsAkA pativAda [zrI0 50 darabArIlAlajI 5. prabhA candakA tatvArthasUtra [ sampAdakIya 6. paramANu ( kavitA )-[paM0 cainasukhadAsajI 7. paravAra jAtike itihAsa para kucha prakAza [ zrI paM0 nAthUrAmajI premI 8. ahiMsAke kucha pahalU [ zrI kAkA kAlela kara ... 1. choTe rASTroMkI yuddhanIti [ zrI. kAkA kAlela kara ... 10 bhAratIya darzanoM meM jaina darzanakA sthAna [ zrI. harisatya bhaTTAcArya anekAntake grAhaka baniye jo sajjana 'anekAnta' kI pichalI kiraNa na lekara navIna kiraNa - maI se hI grAhaka bananA cAhate haiM / unheM saharSa sUcita kiyA jAtA hai ki ve 1 // ) ru0 maniyArDarase bhijavA dene para 7 vI kiraNase 12 vI / kiraNa takake grAhaka banAe jaaskeNge| unheM navIna prakAzita kiraNeM hI se bhejI jAe~gI aura jo 1 // ) ru0 ke sAtha cAra Ane posTejakA adhika bheja deMge unheM samAdhitantra aura jaina samAja-darpaNa donoM upahArI / - pustakeM bhI bhijavAI jA skeNgii| -vyavasthApaka vIra prema zraoNpha iNDiyA, kanaoNTa sarkasa, nya dehalI /