Aetihasik Purvajoni Gaurav Gatha

Author(s): Mohanlal Dipchand Chokshi
Publisher: Bharatiya Jain Swayamsevak Parishad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/034468/1

Page #1

ભારત ગેરવ ગ્રંથમાળા પુષ્પ પહેલું.
આ ઐતિહાસિક
પૂર્વજોની મોરવગાથા
લેખક શ્રીયુત મેહનલાલ દીપચંદ શેકસી
મુંબઈ,
પ્રકાશક :
શ્રી ભારતીય જૈન સ્વયંસેવક પરિષદ, ૨૧, શ્રી ગેડીની ચાલ,
મુંબઇ. નં ૨.
મૂલ્ય ૨-૮-૦ વીર સંવત ૨૪૭૫). જ (વિક્રમ સંવત ૨૦૦૫
મુદ્રક શાહ ગુલાબચંદ લલુભાઈ, શ્રી મહેદય પ્રી. પ્રેસ-ભાવનગર.
:: જE3
3

Page #2

અનુક્રમણિકા
નંબર વિષય પૃષ્ઠ નંબર વિષય પૃષ્ઠ
મેરુ અને મણકા - ૧ ૧૧ ઓસવાલ જ્ઞાતિના મોહ૧ અમરસિંહ બરવા .. ૫ નાત . . . ૫૮ ૨ આસરાજ અને આબુ ૬ ૧૨ ઓસવાલ જ્ઞાતિના ૩ સેરઠને સબ આંબડ ૧૪ ભંડારીએ . .. ૬૧ ૪ આદ્મભટ ઊર્ફે આંબા ૧૭ ૧૩ મારવાડના ભંડારીમાંના ૫ પશ્ચિમના મંડલિક આભૂ ૨૦ કેટલાક .• • • ૬૫ ૬ આશા શાહ - ૨૨ ૧૪ મેવાડરક્ષક ભામાશાહ ૬૯ ૭ ગદા મંત્રી ... ૨૬ ૧૫ રતનસિંગ ભંડારી - ૭ર ૮ ઉકેલવંશી મેહસિંહ ૨૯ ૧૬ અજમેરનો સૂબ ધનરાજ ૭૬ ૯ સિદ્ધરાજને સમય અને ૧૭ મંત્રીશ્વર જયમલજી ... ૭૮
જેન મંત્રીઓ . ૩૧ ૧૮ સુરાણું ત્રિપુટી .... ૮૩ ૧ સજજન મંત્રી
૧ અમરચંદજી સુરાણા ૨ થાતુ મહેતા
૨ માણિકચંદજી સુરાણું 8 સેમ સચિવ
૩ શાહ કેશરીચંદજી ૪ મહામંત્રી મુંજાલ
૧૯ રામસિંહ મહેતા , ૯૨ ૫ મહામાત્ય આશુક ૨૦ મંત્રીશ્વર કર્મચંદ્ર ૬ ઉદયન મંત્રી
બછાવત . ૯૬ ૭ શાહ કુંવરજીના પૂર્વજો ૨૧ બંધવ બેલડી ઊણે .. ૧૦ પરમ આહંત કુમારપાળ કોહીનુર હીરા . ૧૨૬
મહારાજા . ૩૯

Page #3

પ્રસ્તાવના
શ્રી ભારતીય જૈન વયસેવક પરિષદ તરફથી “ભારતગૌરવ ગ્રંથમાળા પુષ્પ-૧' તરીકે “એતિહાસિક પૂર્વજોની ગૌરવગાથા” નામાં પ્રગટ થતાં પુસ્તકની પ્રસ્તાવના લખવાનું કહેવામાં આવ્યું ત્યારે પ્રથમ તે મને ભ ઉદ્દભવ્યું. મારે કહેવું જોઈએ કે-પૂર્વજીવનને માટે સમય મેં જૈન “વેકોન્ફરન્સ આદિ સંસ્થાઓમાં પૂર્ણ ભાગ લઈ જૈન સમાજની સેવામાં ગાળે છે અને પ્રચાર અને સંખ્યાબંધ ભાષણે પણ કરેલા છે. એ અંગે લખવું પણ પડયું છે એટલે એ કાર્ય મારે માટે નવું નહતું છતાં લેખકના દાવાથી આ કામ હાથમાં લેતાં મન પીછેહઠ કરતું હતું પણ સાથોસાથ જે પરિષદ આ જાતના સાહિત્ય પ્રકાશન દ્વારા નવી કેડી પાડે છે, એના બીજારોપણમાં અમભાગ ભજવનાર અદના સેવક તરીકે મારે જરૂર બે શબ્દ લખવા જ જોઈએ એવો અંતરને પિકાર પણ થતું હતું. એ નાદની પ્રબળતાએ, હાથમાં વર્ષોના અંતરાળા પછી કલમ પકડાવી.
આટલી પ્રાસંગિક વાત પછી પુસ્તકમાં સંગ્રહિત કરેલા વૃત્તાન્ત તરફ નજર જતાં એમાં નામાભિધાનની સાર્થકતા યથાર્થ જળવાઈ છે. * અમરસિંહ બરવા થી શરૂ કરી “ કોહીનુર હીરા માં પૂર્ણતા પામતા એકવીશ નાના મોટા વૃત્તાતે સાચે જ ગાથારૂપ છે. એ પાછળ ઈતિહાસની શૃંખલા પણ છે. એમાંનાં શા મહેતા, પરમ આત્ મહારાજા કુમાર પાળ, મેવાડરક્ષક ભામાશાહ અથવા તો મંત્રીશ્વર કર્મચંદ્ર બછાવત વા વસ્તુપાલ-તેજપાલના વૃત્તાતે વિગતવાર જોવા જઈએ તે પાનાનાં પાના ભરાય. એ અંગે સંખ્યાબંધ પ્રબંધ, ચરિત્ર કે રાસા પ્રગટ પણ થયેલાં છે. અહીં તે લેખકે માત્ર આવશ્યક પ્રસંગે ઝડપી લઈ, એ

Page #4

સતે દેશ-કાળને અનુરૂપ સ્વાંગ સજાવી આમજનસમૂહ પચ્છે છે એવી વણીમાં વહેતાં મૂકયાં છે.
લેખક શ્રીયુત્ માહનલાલ દીપચંદ ચાક્રસી, મારા જૂના મિત્ર છે. અને જૈન સમાજમાં જાણીતા લેખક પણ છે. આ પૂર્વે તેમના હાથે કેટલીક પ્રસાદી પીરસાઇ ચૂકી છે અને જનસમૂહમાં એ ઢાંશથી આવકાર પામી છે એ જોતાં આ પુસ્તક પણ આદર પામશે એમાં એ મત નથી જ. તેમની ધમ અને સમાજ પ્રત્યેની ધગશ પ્રશસનીય ઢાઇ, ખીજા માટે મેધપ્રદ છે. લેખનશૈલી આભાળવૃદ્ધને અનુકૂળ આવે તેવી છે. એમાં ઉપરછલેા આડંબર નથી અને નથી કેવળ વાક્ પટુતા. એ પાછળ ઊઁડા અભ્યાસની ઝળક સહજ જણાઇ આવે છે. જૈન સમાજમાં આજે જે નિર્માલ્યતા, સ્વાર્થીપણું અને બાહ્યાડંબર દૃષ્ટિગેાચર થાય છે તે દૂર થાય અને, પૂર્વજોની માફક ‘ નિડરતા ’ અને ‘ ચેતના ’ પુનઃ પ્રગટે એ આ જાતના સર્જન પાછળને આશય છે. એ ઉપરાંત જૈનધર્મના સાચા રહસ્યથી અજ્ઞાન એવા લેખકે।દ્વારા વારે-કવારે • જૈનધમ ની અહિંસા 'ને આગળ કરી ગુજરાતના, અરે! ભારતવર્ષના પતનમાં એણે મુખ્ય ભાગ ભજન્મ્યા છે એવા જે દોષને ટાપો જૈનેાના શિરે મૂકવામાં આવે છે તે આવા ઐતિહાસિક પુરાવા રજૂ કરી તદ્દન ખાટે છે એમ સાબિત કરવાના ઇરાદે પણ્ છે.
.
જૈન સાહિત્ય એટલુ બધુ વિશાળ છે કે એમાંથી આ જાતની સંખ્યાબંધ ગૌરવગાથા આલેખી શકાય. જૈનધર્મના આ ગૌરવને પૂરાતત્ત્વનિષ્ણુાતાએ સ્વીકાર્યું છે. એના આધારે જ ગુજરાતના પ્રતિહાસના કડીયા ભેગી કરી શકાઇ છે અને ભારતના ઇતિહાસમાં પણ અને મહત્વનું સ્થાન મળ્યુ` છે. આપણા વિદ્વાન પૂર્વાચા[એ પેાતાના આત્મશ્રેય ઉપરાંત પાદવિહાર કરી મિત્ર ભિન્ન પ્રદેશના અનુભવાને વણી લેતુ', ઇતિહાસ અંગે જાતજાતની માહિતી પૂરી પાડતુ, વિપુલ સાહિત્ય સર્જ્યું છે. આપણા વર્તમાનકાલીન મુનિરાજો અને શ્રીમતા ને એ

Page #5

પાછળ સતત ઉપદેશ અને ધનની વર્ષા ચાલુ રાખે તે; ભંડારમાં કીડા અને ઉધઇના ખેરાકરૂપે એ નષ્ટ થતું બચી જાય, અને દેશ-કાળને અનુરૂપ સવાંગ ધરી એ વિશ્વના ચોકમાં ફરતું થાય તે, જગતને એથી શાંતિનો સંદેશ તે મળે પણ એ ઉપરાંત ઘણું ઘણું નવું જાણવા સમજવાનું પ્રાપ્ત થાય. આપણુમાં ઘર કરી બેઠેલી શિથિલતા સત્વર ભાગી જાય.
જૈનધર્મની અહિંસા એ કોઈ કાયર કે નમાલાની નથી. એમાં નિર્બળને રોકના રક્ષણ ઉપરાંત સાચા સત્વને ભારોભાર ઝણઝણાટ છે. ઊઘાડી છાતીએ બાહ્ય અને અંતર શત્રુઓને સામનો કરનાર તીર્થ. કર દેએ આ મહાન સિદ્ધાંતનું પ્રતિપાદન સ્વયં અનુભવીને કરેલું છે.
મહાત્મા ગાંધીજીએ વારંવાર પિતાના ભાષણોમાં અને લખાણોમાં કહ્યું છે કે-અહિંસાનું શસ્ત્ર કાયર કે બીકણ વા નામનું નથી. એ તે શૂરાઓનું શસ્ત્ર છે. ગમે તેવા કપરા સંયોગોમાં પણ તે શસ્ત્રથી બળવાનમાં બળવાન સતનતને યાને સંખ્યાબંધ દુશમને સામને કરી શકાય છે. હિન્દની આઝાદી પણ આપણું રાષ્ટ્રપિતા, એ શસ્ત્રથી જ લાવ્યા તે આપણે નજર સામેનો બનાવ છે. આજનું વિજ્ઞાન ભલે મારકણું અને જલદ શસ્ત્રો બનાવે અને એ દ્વારા શાંતિ સ્થાપવાની વાતે કરે પણ એથી સાચી શાંતિ આવવાની નથી જ “ અહિંસા” જેવા અનુપમ શસ્ત્રધારા જ શાંતિ સ્થપાશે; કારણું કે એ પાછળ આધ્યાત્મિક વિજ્ઞાનનું પીઠબળ છે.
પુસ્તકના પાના ફેરવતાં- “ અહિંસા ”ની પ્રતિષ્ઠાનું શ્રેષ્ઠત્વ સમજાયા વિના નહીં રહે. આમ છતાં દયા ધર્મનું પાલન કરનારા વિરલાઓએ, પિતાનામાં તીર્થકર ભગવંત જેવું બળ ન જોતાં, શસ્ત્રોનો ઉપયોગ કર્યો છે. એમાં હિંસા રહેલી છે એ વાત તેમની ધ્યાન બહાર નથી ગઇ, પણ એ સાથે તેમને એ ભાન પણ હતું જ કે રાષ્ટ્રને માથે કિંવા પ્રજાના શીરે સંકટના વાદળ ઘેરાયા હોય ત્યારે તેમનો ધર્મ માત્ર પિતાનું ઘર પકડી બેસી રહેવાનું નથી શિખવતે પણ એના નિવારણ

Page #6

માટે કેડ બાંધવાના, અરે! મરી ફીટવાને પાઠ પઢાવે છે. જૈન સ`તાન કાયર હાય જ નહીં ' એ પાઠે ગળથુથીમાંથી પઢનાર એ વીરલા ગૌરવવતું જીવન જીવતાં જોવાય છે. ઇતિહાસના પાને એની નોંધ સુવર્ણા ક્ષકે જળવાઇ છે, ‘ જૈનધર્મની યા ′ પર કટાક્ષ કરનારાના મુખ શ્યામ થઇ જાય તેવી સામગ્રી આમાં પીરસવામાં આવી છે.
'
આ ગ્રંથમાળાદ્રારા વધુ પુષ્પા જન્માવી એની સુંદર સુવાસ ચેતરફ ફેલાવવાની પરિષદની ધારણા છે. લેખકે ‘મેરુ અને મચ્છુકા માં એને નિર્દેશ પણ કરેલા છે. આશા છે કે-જૈન સમાજ કુંભકર્ણી નિદ્રાના ત્યાગ કરી આનુ હાંશે હાંરો પાન કરશે અને જગત જ્યારે ભગવત મહાવીરના સંદેશ ઝીલવા આતુર છે ત્યારે તેઓશ્રીએ આપેલા અનુપમ વારસામાંથી આવી વાનકીએ પસંદ કરી એની સામે ધરવામાં પાછી પાની નહીં કરે. શ્રીમતા ધનના ય્ તે કરે છે તેમને મારી અપીલ મૈં કે દેશ-કાળને અનુરૂપ આ જાતના સાહિત્યસર્જનમાં તેઓ ઉદાર હાથે સહાય આપે, પરિષદને સગીત પીઠબળ અપે, એના હાથ મજબૂત બનાવે. આમ થતાં શ્રીયુત ચેાકસી જેવા લેખ}ા સહજ તૈયાર થશે અને · અહિંસા · ને પયગામ વિશ્વમાં ગાજતાં વિલન નહીં થાય. વારે–કવારે અજ્ઞાન કે અસૂયાથી થતાં કટાક્ષો બંધ થઈ જશે અને ઊગતી પ્રજામાં કાઇ અનેખી ચેતના રેલાશે. જૈનવ દીપી નીકળશે, આશા છે કે-આ સૂચના ભાવપૂર્વક ઝીલી લેવાશે.
'
પ્રાન્ત ‘ મેરુ અને મણુકા ' સખ્યામાં એક અને ૧૦૮ હોય છે તેમ ગૌરવ ગાથાઓને સગ્રહ પણ એ આંકે પહેાંચાડવાની મારી ભાઇશ્રી ચેકસીને આગ્રહભરી વિનંતિ છે.
આય નિવાસ-માહમયી વૈશાખ કૃષ્ણા એકાદશી
૨૦૦૫
અમૃતલાલ વાડીલાલ શાહ.
પરિષદના ઉત્પાદક અને પ્રથમ મંત્રી

Page #7

Page #8

703300300304004004040403][36]][4]]
3003£30303c0000c08-0303>GE સ્વ. ચીરંજીવી શાંતિલાલના અમર આત્માને
જન્મ:સ. ૧૯૮૨ આધિન સુદ ૭ ખંભાત.
અવસાન:સ. ૨૦૦૫ ચૈત્ર વદ ૬ મુંબઈ.
ઐતિહાસિક પૂર્વજોની ગૌરવગાથા' સમર્પણ,
વૈશાખ વદ ૧૧.
.
BAKKKKKKKKKKKKKKK
13]][23][][][][][][][][][][][][3]][3][4]
અમૃત સાગર પ્રેસ, મારવાડી બજાર, મુંબઇ, ૨.

Page #9

સ્વર્ગસ્થને અંજલિ.
Bombay, 19–4–49. * (1) .........On the irreparable loss you, as well as of the school, have suffered in the premature death of Shree Shantilal. A good life, full of promise has been cut short; what a calamity .......
Principal, Babu Panalal P. Jain High School.
(૨) “પુણવંતે પ્રાય: અલ્પાયુ હોય છે. ” :
શાસન સુધાકર (પાક્ષિક), વર્ષ , અંક ૩.
(૩) “બીજની ચંદ્રિકાસમાં ઊગે
ત્યાં જ આથમી ગયે; “શાન્તિ” અમ હૃદયે કાંઇક
સંસ્મરણે મૂકતો ગયે. મુંબઈના જાણીતા આગેવાન ખંભાતી શ્રીયુત મોહનલાલ દીપચંદ ચેકસીના બીજા પુત્ર શ્રી શાન્તિ ચેકસીનું ત્રેવીસ વર્ષની ભરયુવાન વયે અવસાન થયું છે. ભાઈ શાન્તિ ચેસી થોડા વખતથી બિમાર હતા. અંતે તા. ૧૮-૪-૪૯ ની રાત્રે

Page #10

તેમણે અંતિમ વિદાય લીધી. તેમની આખીયે વિદ્યાથી કારકીદો ઝળકતી ફતેહથી ભરેલી હતી. ઈ. સ. ૧૯૪૪ માં મેટ્રિકની પરીક્ષામાં તેઓ આખી યુનીવર્સીટીમાં બીજે નંબરે ઉત્તીર્ણ થયા હતા. ખંભાતના ઇતિહાસમાં આવું માન પ્રાપ્ત કરનાર (તેમના મોટા ભાઈ કાંતિલાલ ચોકસી પ્રથમ નંબર ૧૯૪૨, પછી) કદાચ તેઓ એકલા જ હશે. કેલેજની તેમની કારકીદી પણ આવી જ ઉજજવળ હતી. કોલેજની બધી જ પરીક્ષાઓ તેમણે પહેલા વર્ગમાં પસાર કરી હતી ઈન્ટર સુધીનો અભ્યાસ એટણીસ્ટન કેલેજમાં કરીને તેઓ પૂનાની એજીનીઅરીંગ કોલેજમાં જોડાયાં હતા. અવસાન વખતે બી. ઈ. થવા માટે તેમને માત્ર છ જ માસ બાકી હતા. ભાઈ શાન્તિ ચોકસીના અવસાનથી તેનું નહિ પણ આશાનું અવસાન થયું છે. કારણ કે યુવાનનું મૃત્યુ એટલે આશાનું મૃત્યુ. પ્રભુ એમના આત્માને ચિરશાંતિ આપે. અને એમના કુટુંબીઓને આ આઘાત સહન કરવાની શક્તિ બક્ષે એમ પ્રાથએ છીએ.
દીપક (માસિક) વર્ષ ૨, અંક. ૫.
GS

Page #11

ઐતિહાસિક પૂર્વજોની ગૌરવ ગાથા.
મેરુ અને મણકા, માળા યાને નવકારવાલીમાં મણકા હોય છે અને ગણવાની પૂર્ણતા મેર યાને મેરુ આવતાં થાય છે. આ માળા શબ્દશ: તેવા પ્રકારની નથી, છતાં આપવામાં આવેલ ઉપમા સાવ અસ્થાને પણ નથી જ.
ભગવંત મહાવીરદેવે શ્રમણ અને શ્રાદ્ધરૂપે બે પ્રકારે ધર્મની સ્થાપના કરી છે. જૈનધર્મ યાને વીતરાગને સ્વાદુવાદમાર્ગ આત્મશ્ચય ઉપર જ ભાર મૂકે છે છતાં પદ્દગલિક સુખ કિવા સંસારી આનંદ-પ્રમોદને સાવ ઇંદ્રજાળરૂપે નથી કહેતા. કર્મની સત્તા માનનાર એ ધર્મ, આત્માઓની અવનતિ–ઉન્નતિ અથવા તે અસ્તેય નજર સામે ભજવાતો નિરખી, એવા સુંદર માર્ગનું નિરૂપણ કરે છે કે જેથી સર્વ પ્રકારના છો એનું પાલન કરી શકે અને સાથોસાથ સ્વઉન્નતિના પથ પર કૂચ લંબાવી શકે. આજના વિજ્ઞાન સાથે પણ આ જાતની ગોઠવણને સુમેળ સધાય છે.

Page #12

[ ૨ ]
ઐતિહાસિક પૂર્વજોની
શ્રી જિનેશ્વરદેવના સિદ્ધાન્ત કહે છે કે–સોંસાર અસાર છે અને સસાર પણ છે. માનવભવની પ્રાપ્તિ મહામુશ્કેલીચે થાય છે, અને એ વાત ધ્યાનમાં રાખી જે સારુંચે જીવન, વિલાસ અને આરબ-સમાર લમાં વ્યતીત કરે છે તેઓ માટે ત્મિક નજરે જોતાં અહીંના ફેરા ફાગઢ ગયા જેવા હાઇ, તે માને કે નહીં પણ સંસાર અસાર જ છે. એથી ઊલટુ જેઓ જન્મ લઇને, પેાતાના વ્યવસાયમાંથી અવકાશ મેળવી, જામત રહી, સ્વાર્થ સાથે પરમાર્થ સાધવા ઉદ્યુક્ત રહે છે, તે કંઈ ને કંઇ પ્રગતિ સાથે જ છે એ નજરે સંસાર સસાર છે. અલબત્ત, સાધનામાં ઘણી ઘણી તરતમતા રહેલી છે. એટલે જ શ્રમણ અને ગૃહસ્થરૂપ એ વિભાગ દૃષ્ટિગોચર થાય છે. ઉભયમાં મૂળ તત્ત્વાની વિચારણા સરખી હાવા છતાં, આચરણમાં મૂકવાની ખામતમાં ભિન્નતા ઓછા પ્રકારની નથી જ.
જ્ઞાનપૂર્વક આંતરિક ઉલ્લાસથી જે આત્મા માનવજીવન પામી સંસારના પ્રલેાભનાને ત્યજી દઇ અનગારત્વ યાને સાધુપણું સ્વીકારે છે, તેને માટે પ્રાણાતિપાતવિરમણ, મૃષાવાદવિરમણુ, અદત્તાદાનવિરમણ, મૈથુનવિરમણુ અને પરિગ્રહવિરમણુરૂપ પાંચ મહાનતાનું પાલન કાયમી બને છે અને આમરણાંત ઉપસગેનિા સામના કરી એ પાલનમાં અડગતા ધરવાની શિક્ષા અરિહંત દેવે આપેલી છે. આ વાતમાં જ શ્રમણુ ધર્મની વિશિષ્ટતા છે.
શ્રાવક ધર્મમાં આવી કડકાઈ નથી. અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય અને અપરિગ્રહ કે જે ઉપર દર્શાવેલા મહાવ્રતના શબ્દાર્થા જ છે એ કહેવાયા તેા છે પણ પાલનમાં ધણાઘણા • પ્રકારની છૂટછાટ મૂકવામાં આવી છે અને એ કારણે એ દરેકની આગળ સ્થૂળ શબ્દ જોડવામાં આવ્યે છે. એ સાથે ત્રણ ગુણવ્રત આમિર શિક્ષાવ્રત પણ દર્શાવાયા છે કે જે ઉપરના પાંચ

Page #13

ગૌરવગાથા
[૩] અણુવ્રતના પાલનમાં પુષ્ટિ કરતા રહી, સંસારરક્ત જીવને જાગ્રત રાખે છે.
અહીં જે માળા અર્પણ કરવાની છે તે શ્રમણ ધર્મના સુગંધિત કુસુમની નહીં, પણ શ્રાદ્ધધર્મના અનુયાયી એવા પ્રતિભાસંપન્ન પુષ્પની છે. અલબત્ત, એમાં શ્રમણના ઉદાહરણ સમાવાયા છે પણ એ અપવાદરૂપે છે.
વર્તમાનકાળના કેટલાક સાક્ષરોએ-અન્ય લેખકેએ-જાણે અજાણે જૈન ધર્મની, ઉપર દર્શાવી એ વિશિષ્ટતાને ન્યાય આપ્યા વગર લખી નાંખ્યું છે કે-“ભારતવર્ષમાં ગુલામી આવી હોય તે એ જૈન ધર્મના દયાના અતિરેકપણાને આભારી છે અને ગુજરાતમાં એ દયાને ધવજ એટલા જોરશોરથી ઊડ્યો કે જેથી ક્ષાત્રતેજ યાને શૌર્ય ઓસરી ગયા. પરાધીનતા ઘર કરી બેઠી!”
આમ કહીને કેટલાકે તે પિતાની કલમને સ્વેચ્છાપૂર્વક દોડાવી જૈનધર્મ પાળતા રાજવીઓની અને વણિકવર્ગની ઠેકડી કરવામાં મર્યાદા પણ મૂકી દીધી છે! જેની પાછળ ઈતિહાસનું નામનિશાન પણ નથી જડતું એવી વાયકાઓ ખૂણેખાંચરેથી શોધી લાવી, અથવા તે કપલ કલ્પનાથી સજાવી એને એતિહાસિક વૃત્તાન્ત તરીકે વહેતી કરી મૂકી છે ! અસૂયાને પારે એ મહાશયેના મગજમાં એટલી હદે વિકૃત સ્વરૂપ ધારણ કરે છે કે જ્યારે તેમની ચક્ષુ સામે યુકિતપુરસ્પર બનાવ આવે, અરે ! જે વાતને આજને વિજ્ઞાન યુગ પણ સ્વીકારવામાં આનાકાની ન કરે, પણ જો એ જૈનધર્મના અનુયાયીની હોય ત્યારે તેઓ કયાં તે એના ચિત્રણમાં તદ્દન ફિક્કાશ અને રસહીનતા દાખવશે અથવા તે આંખ આડા કાન ધરી એ પ્રસંગને જ જતો કરશે! બધાએ આમ કર્યું છે એમ કહેવાને ઈરાદો નથી. નિપક્ષ રીતે કેટલાક વિદ્વાનોએ જૈન સાહિત્યના વૃત્તાન્તને ન્યાય જરૂર

Page #14

[ ૪ ]
ઐતિહાસિક પૂર્વજોની
આપ્યા છે અને મહાત્મા ગાંધીજીએ અહિંસા યાને દયા જેવા અમેષ ગુણને રાજકારણમાં અપનાવી એ દ્વારા કેવી અપૂતા સિદ્ધ કરી શકાય છે એ સ્વઆચરણથી પુરવાર કરી આપ્યુ છે કે જેથી એ સામે મજાક ઉડાવનારાના મુખ સહજ શ્યામ પડી ગયા છે.
૮ જૈનધર્મ પાળનારા માત્ર વિષ્ણુકા જ હતા અને તે ખીકણ વા ભીરુ હતા, અર્થાત્ શસ્ત્રો ધારણ કરી જરૂર પડયે શૌય દાખવી શકતા નહાતા. ’ એવા કેટલાકાના પ્રલાપેા સામે અહીં મણુકારૂપે કેટલાક ઐતિહાસિક વૃત્તાન્તા રજૂ કરી એ પ્રલાપ કેવા ખાટા અને મે માથા વિનાના છે એ બતાવવા, તેમજ જૈનધર્મ પાળનાર વર્ગમાં પણ ક્ષત્રિયવટ રાખનારા ક્ષત્રિયેા થયા છે એ દર્શાવવા પ્રયાસ સેન્યેા છે. જૈન સમાજ પેાતાના પૂર્વજોની ગૌરવગાથા વાંચી, દેશકાળને અનુરૂપ જીવન ઘડતા થાય એવી મનેાકામના છે.
આ પુસ્તકમાં જુદા જુદા વીસ અંક હેઠળ જૈનધર્મ પાળનારા પણ સાથેસાથ રાષ્ટ્રપ્રેમ તેમજ માનવતા-ઘડીભર પણ વીલી ન મૂકનારા પરાક્રમશાળી આત્માઓના જીવનની ઝાંખી કરાવવામાં અભિલાષા તા એ જ છે કે એ વાંચી વર્તમાન કાળના જૈને પેાતાનામાં દેશકાળને અનુરૂપ ચેતના પ્રગટાવે. આ પ્રયાસને સફળતા વરશે તેા આ જ ધેારણે-વિમલશા, દયાલશ આદિ શૂરવીરોની યશરેખા દેારવાની ઇચ્છા છે.
અંતમાં એટલું જણાવવું ઉચિત લેખાશે કે-આમાં સપૂર્ણ જીવનચરિત્ર આલેખાયા નથી, પણ માત્ર અગત્યના પ્રસંગે વાનકીરૂપે અને ઐતિહાસિક દષ્ટિ નેત્ર સામે રાખી ગૂંથ્યા છે.

Page #15

છે ૧. અમરસિંહ બરવા ?
આ પ્રસંગ મેવાડના સિંહાસન ઉપર દ્વિતીય રાજસિંહ મહારાણા તરીકે બિરાજતા હતા તે સમયને છે. નગરરક્ષાને સર્વ ભાર રાણાજીએ સલુબ્રા સરદાર ભીમસિંહના હાથમાં સાંખ્યો હતો. તેઓ જાતે વરવર જયમલના વંશજ રાઠોડવીર, બેદરપતિની સાથે આવા સંકટના સમયમાં નગર અને રાજ્ય તથા પ્રજારક્ષા કરવા માટે ભયંકર રણભૂમિમાં ઉતરી ચૂક્યા હતા. એમના જે ચુનંદા અને વફાદાર સહાયક હતા એમાંનાં એક અમરચંદ બરવા પણ હતા. એ પરાક્રમશાળી વૈશ્યપુત્રે એ વેળા જે ઉત્સાહથી કાર્ય કર્યું તે રાજસ્થાનના ઇતિહાસમાં આજે પણ સુવર્ણાક્ષરે શેભે છે.
અમરચંદ બરવાનો જન્મ વૈશ્યકુળમાં થયો હતો. તેઓ મેવાડ રાજ્યમાં મંત્રીપદે હતા. તેમના સરખા ચતુર અને દક્ષ અમાત્ય વિરલ જોવાય છે. સલુબ્રા સરદાર ભીમસિંહને માત્ર તેઓ ન્યૂહરચના દર્શાવી બેઠા નહોતા રહ્યા, પણ સાથોસાથ શસ્ત્રો ધારણ કરી, રણમેદાન પર પણ પહોંચ્યા હતા. સંગ્રામભૂમિ પર બતાવેલી શૌર્યતાના પ્રતાપે જ અમરચંદમાંથી તેઓ અમરસિંહ બન્યા હતા. ત્યારથી જ કલમ ચલાવનાર સમય આવે કટાર યાને તલવાર પણ ચલાવી જાણે છે એ વાત જનતાના હૃદયમાં ઉતરી ચૂકી હતી અને વધુ જોર તે એ માટે પકડી રહી હતી કે વીરતા સાથે બુદ્ધિમત્તાને યોગ સાંપડે ત્યારે કેઈ અનેરી જમાવટ થાય છે અને વિજય નિશ્ચિત બને છે.
ઉપર કહ્યું તેમ પિતાની તેજસ્વિતાના જોરે આગળ વધેલા અમાત્ય અમરસિંહ પણ રાજ્યખટપટને ભેગ બન્યા. રાણું ઉરસીના સમયમાં એમનું મંત્રીપદ છીનવી લેવામાં આવ્યું. એક તરફ આ દીર્ઘદશી પુરુષની સલાહને અંત આવ્યો અને બીજી તરફ ઉપદ્રવોથી મેવાડ ઘેરાવા માંડયું.

Page #16

૨. આસરાજ અને આયુ
વિશ્વમાં કેટલીક વાર સંતાનેાની ક્રીતિમાં એટલી હદે વિશાળતા અને વિસ્તાર વધી પડે છે કે જે વેળા એમને જન્મ આપનાર પિતાઓની યશગાથા સહુજ ભુલાઇ જાય છે. ‘ બાપ કરતાં બેટા સવાયા થાય' એ સૌ ફાઇ ડિલેાને ગમતી વાત છે. આમ છતાં એ સવાઈપણ* પ્રાપ્ત કરવામાં વિલાના વારસે સંસ્કારરૂપે પરિણત થયેલા હાય છે ત્યારે જ એ ફળ એન્ડ્રુ હાય છે, એ વાત સ્હેજ પણુ લક્ષ્ય બહાર થવા દેવી ન ઘટે. વર્તમાન કાળના, ભારતવર્ષના મહાઅમાત્ય પંડિત જવાહરલાલજીના ઘડતરમાં પંડિત મેાતીલાલ નહેરૂજીના ફાળા ચક્ષુ સામે હાવાથી એના વધુ ઊંડાણુમાં ન જતાં મૂળ વાતમાં આગળ વધીએ.
આસરાજ જમાઈ અને આખુ એમના સસરા થાય. વસ્તુપાલ તેજપાલના ચરિત્રમાં અવગાહન કરનારા ભાગ્યે જ આ વાતથી અજાણ હોય.
આસરાજનું ખરું નામ અન્ધરાજ હતું. અહિલપુરપાટણમાં ચાવડા યાને ચૌલુક્ય વંશના રાજાઓના સમયમાં પારવાડ ( પ્રાવટ) વંશના માનવા સારા પ્રમાણમાં રાજ્યકારભારમાં ભાગ લેતા. એ વેળા વૈશ્યેા માત્ર વ્યાપારી જ નહેાતા. રાજકારણમાં ઊંડા ઉતરતા અને બુદ્ધિમળે મંત્રી-મહામંત્રી તરીકેની

Page #17

ગૌરવગાથા
[૭] ધૂરા પણ વહન કરતા. જરૂર પડે ભાલા-તલવારના દાવ પણ ખેલવા રણમેદાનમાં દેડી જતા.
પિોરવાડ જાતિના પ્રખ્યાત વંશમાં ચંડપ મંત્રી થયા. તેમને ચંડપ્રસાદ નામને એક તેજસ્વી પુત્ર છે. ચંડપ્રસાદને સોમ નામને પુત્ર થયા. એ પોતાની આવડતના જોરે સિદ્ધરાજ જયસિંહના સમયમાં મંત્રીપદે પહોંચે અને તેમને પ્રીતિપાત્ર તેમજ વિશ્વાસપાત્ર બન્યું. એ સોમ મંત્રીના પુત્રનું નામ અશ્વરાજ, એ જ આપણું નાયક આસરાજ.
આસરાજના સમયમાં આવ્યું નામના મંત્રીશ્વર વધુ ખ્યાતિ . પામ્યા હતા. માત્ર રાજદરબારમાં જ એ માનતા હતા એમ નહીં પણ જૈન સંઘમાં અગ્રેસર અને કનકારવતા ગણતા. સૌ કોઈની નજર કંઈક મહત્વને પ્રશ્ન ઊભે થતો ત્યારે ખાસ કરી તેમના પ્રતિ વળતી. પિતાની પ્રજ્ઞાના જોરે એને ઉકેલ પણ એ સુંદર રીતે આણતા. રાજા અને પ્રજા વચ્ચે એ સાંકળરૂપ લેખાતા.
એમને કુમારદેવી નામની એક સૌન્દર્યશાળી પુત્રી હતી. માબાપના ગુણે તેને વારસામાં મળ્યા હતા. એની વયનો અન્ય કુમારિકાઓ કરતાં એ ઘણી રીતે ચઢિયાતી હોવાથી સૌમાં અગ્રપદે આવતી. વાટાપિ હિત છહિ એ નીતિકારના કથન મુજબ, તેનામાં બુદ્ધિબળ એવું તે પ્રશંસાપાત્ર હતું કે ભલભલા પ્રૌઢને પણ એ સલાહ લેવાના સ્થાનરૂપ મનાતી. ધાર્મિક તેમજ વ્યવહારિક અભ્યાસમાં તે ખરે રહેતી. વૈશ્ય કુળમાં જન્મ છતાં ક્ષત્રિય બાળાઓ સાથના સહીયરપણાથી શસ્ત્રાસ્ત્ર ફેરવવાના ઘણા દાવે તે શીખી હતી. સૌ કોઈ માનતા કે કમારદેવી પરણીને શ્વસુરગૃહે ગયા પછી પોતાના આચરણદ્વારા નીતિકારને નિમ્ન લેક અક્ષરશ: સાચે કરી દેખાડશે.
એમને ના નવા વર

Page #18

[૮]
ઐતિહાસિક વારી कार्येषु मंत्री, करणेषु दासी, भोज्येषु माता, शयनेषु रंमा। मनोऽनुकूला क्षमया धरित्री, गुणैश्च भार्या कुलमुद्धरन्ति ।
પણ વિધાતા, માનવની ધારણાઓ ભાગ્યે જ બર આવવા દે છે! સંસારી જીની પાછળ પૂર્વકને વળગાડ જીવતેજાગતે પડ્યો હોય છે. તક મળતાં જ એ પિતાની લીલા વિસ્તારે છે. રંગમાં ભંગ પાડતાં એને વિલંબ થતું જ નથી. આબુ મંત્રીશ્વરના સુખભર્યા ગૃહસંસારમાં કુમારદેવીના લગ્નદિનને આનંદ હજુય ભુલાયો ન હતો ત્યાં વિધાતાએ વિષાદની વષ વરસાવી ! સાસરીના આવાસમાં જતાં પૂર્વે કુમારદેવી' બાળવિધવા બની !
પ્રધાનજીના આવાસમાં શાકની કાલીમાં પથરાઈ ગઈ ! “દુઃખનું ઓસડ દહાડા” એ સૃષ્ટિના ક્રમ પ્રમાણે કુમારદેવીવાળું દુ ખ પણ ભુલાતું ગયું. યૌવનના આંગણે આવી ઊભેલી કુમારદેવી પણ કુલીન ઘરના સંસ્કારે જાણે કંઈ બન્યું જ નથી એમ મન મનાવી, પોતાનો સમય દેવદર્શન અને ગુરુજીના વ્યાખ્યાનશ્રવણુમાં તેમજ ધાર્મિક વ્રત-નિયમ કરવામાં વ્યતીત કરવા લાગી.
એકદા મંત્રીગૃહે આસરાજનું અતિથિરૂપે આવવું થયું. મંત્રીપુત્રી કુમારદેવી અચાનક નજરે ચઢી. ખીલતી કળી જેવી તરુણીને શ્યામ વેશ જોઈ એને કુતુહળ જગ્યું. મંત્રીશ્વર સાથે એ ગુરુજીના વ્યાખ્યાનમાં ગયે છતાં એની દષ્ટિ ત્યાં પણ નારીગણમાં બેઠેલી કુમાèવી તરફ વારંવાર ખેંચાવા માંડે. વધુ આશ્ચર્ય તે ત્યારે થયું કે ખુદ ગુરુજીને એ લલનાના ચહેરા પ્રતિ અવારનવાર ચક્ષુ ફેરવતા નિહાળ્યા. સામાન્યત: સંસારત્યક્ત સંતે સરાગ નજરે સ્ત્રીગણ તરફ જોતાં જ નથી.

Page #19

સૌરવગાથા અરે! બેચરી જેવા પ્રસંગે પણ નજર નીચી રાખે છે. અહીં તે ખુદ આચાર્ય પતે જ સનાતન કાનૂનને ભંગ કરી રહ્યા છે. એ પાછળ જરૂર કંઈ રહસ્ય હોવું જોઈએ. આ જાણીતા શ્રમણમાં વિકારને ઉદ્દભવ તે સંભવે જ નહીં.
દેશના પૂરી થતાં જ બુદ્ધિશાળી આસરાજ એકાંત સાધી ગુરુ સન્મુખ ઉપસ્થિત થયે અને પોતે જે જોયું હતું તે પાછળનું કારણ જાણવા આતુર બન્ય.
ગુરુજી યુવકના લલાટ પરથી કળી ગયા કે આ કોઈ સામાન્ય માનવી નથી. તરતજ સમજ આપતાં કહેવા લાગ્યા કે—
વત્સ! હું હાલ સામુદ્રિક શાસ્ત્રનું અવલોકન કરું છું. એમાં નર-નારીના જુદા જુદા લક્ષણે સંબંધી અધિકાર ચાલે છે. એના ઉપરથી ફળપ્રાપ્તિ કેવી રીતે થાય છે એ પણ પૂર્વપુરુષોએ પિતાની જ્ઞાનગરિમાથી દર્શાવ્યું છે. કાળા પશાકે મારી નજર અચાનક કુમારદેવીના ચહેરા પ્રતિ વાળી. એ ઉપર રમતા ચિન્હો અને લક્ષણશાસ્ત્રના શબ્દો વિચારતાં મને લાગ્યું કેસૂર્ય ચંદ્ર જેવા પ્રતાપશાળી પુત્રની એ માતા થવી જોઈએ. ખાતરી કરવા પુન: દષ્ટિ ફેંકી તો કપાળ કુંકુમ તિલક વિનાનું અને દેહલતા સિભાગ્યવતીને શોભતા અલંકાર વગરની જોઈ. મન હીંડોળે ચઢ્યું. “શાસ્ત્ર સાચું કે વ્યવહાર સાચો ” એ પ્રશ્ન સહજ ઉદ્દભવ્યો. વેશ પરથી કુમારદેવી બાળવિધવા છે એમ નક્કી થયું, તે પછી પુત્રવતી થવાનો સંભવ કેવો? અંતરમાં ઉઠેલ આ સંભ્રમ દષ્ટિપાતમાં કારણરૂપ છે.”
પૂજ્ય ગુરુદેવ, આપ આખરે શા નિર્ણય પર આવ્યા?”
“વત્સ! ભલે વર્તમાનમાં જુદું નજરે ચઢે, પણ શાસ્ત્રવચનમાં મને શંકા છે જ નહીં. કેઈવાર અપવાદ જેર:કરી જાય છે. “ વિવિઝા તિઃ' અર્થાત્ કર્મની ગતિ ન્યારી છે. ”

Page #20

[ ૧૦ ]
ઐતિયાસિક એની
આસરાજ કાઈ મામૂલી માણસ નહાતા. સાહસ અને ગાય થી ભરેલા હતા. આવી રત્નકુક્ષી કુમારિકાનું જીવન વેડફાઇ જાય એ વાત તેને ન જ રુચી, સમય સાધી સારાયે વ્યતિકર એણે આબુમ ત્રીને જણાવ્યે.
સમાજમાં ણિ અને પર પરાથી ચાલતી આવેલી રીતમાં પૂરી શ્રદ્ધા રાખનાર પ્રધાનજીએ જણાવ્યું કે—
“ ભાઇ, લક્ષણશાસ્ત્ર સાચુ હોય, તે પણ અહીં તે દૂધ ઢાળાઇ ગયું છે. તે પાછું આવવાનું નથી જ. વિધવા કુમારદેવી સધવા ન જ બની શકે. મને એવા વિચાર પણ ન જ ઉદ્ભવે, છતાં ધાર કે હું અને ફરીથી પરણાવવા તૈયાર થઉં, તા તેણીના હાથ પકડનાર કાઇ વીરàા નીકળશે ખરા ? કદાચ આવેગમાં આગળ આવશે તેા આ સમાજ સામે ટકી શકશે ખરા ? આ લેાઢાના ચણા ચાવવા જેવી વાત છે. સમાજમાંથી સદાને માટે ફૂંકાઈ જવાનું કાર્ય છે. ભલભલા ચમરબંધીના ગજ પ મહાજનમાં ન વાગે. એવુ જોખમ ખેડવા કરતાં જે થયુ' તે ન થયુ નથી થવાનું માની ચાલે છે એમ ચાલવા દેવુ' એ જ ઠીક છે, આ વાતની ગંધ સરખી પણ પુત્રીને કાને ન જાય. આ વાત અહીં જ દાખી દેજે. ”
આસરાજ વડીલ એવા મંત્રીશ્વર પાસે:માન રહ્યો, છતાં કેઇ પણ પ્રકારે એના મનનું સમાધાન ન થયું. જેની કુક્ષીમાં રત્ન જેવા પુત્રા પાકવાના હાય અને ગુરુવચન પ્રમાણે જૈનશાસનની પ્રભાવના કરવાના હાય, એવું સત્ય અવધાર્યા પછી સમાજભયથી હાથ જોડી બેસી રહેવું એ મારા સરખા સાહસિકને ન શેાલે. વિધવા પુન`ગ્ન ન કરે એ સમજાય તેવી વાત છે પણ આ તા ખાળરાંડ છે. પતિના કર ગ્રહણ કર્યા સિવાય એણે ખીજું કંઇ જ અનુભવ્યું નથી. અપેક્ષાથી વિચારતાં કંઇ જ અગડી ગયું નથી.

Page #21

[૧૧]
સ્વગાથા
વિચારધારાના અંતે મન મક્કમ બનાવી, એકાંત સાધી, તેણે કુમારદેવી સાથે મેળાપ કર્યો. શરૂમાં તે સંસ્કારી રમણીએ કુળની કીર્તિને લાંછન લગાડે અને ધમની દષ્ટિયે દેષિત ગણાય એવા ફરીવારના લનને વિરોધ કર્યો, એટલું જ નહીં પણ કાને હાથ દઈ, પુન: પિતાની સમક્ષ આવી વાત ઉચ્ચારવાની મના કરી અને તેણે માં ફેરવી ચાલી ગઈ.
આસરાજ આથી જરાપણું અકળાયા વિના પિતાને હેતુ બર લાવવાના કાર્યમાં મંડ્યો રહ્યો. એ વેળા તે પાછો ફર્યો અને મન સાથે નિશ્ચય કર્યો કે વિધવા કુમારદેવીને પરણવા કેઈ મળનાર નથી માટે પોતે જ એ કાર્ય કરવું. જ્યાં ધર્મની નજરે દોષિત, વ્યવહારની નજરે ટીકાપાત્ર અને મહાજનની નજરે બહિષ્કારરૂપ ત્રિવિધ વિરોધ -સામે નાચી રહ્યાં હોય ત્યાં હાથ નાંખવાની હિંમત કેણ કરે? એક જ તમન્ના લાગી કે ગમે તેમ કરીને પણ આ ગુજર ભૂમિને એ રત્નથી વંચિત ન રાખવી. ભલેને એ માટે ગમે તેવા છોમાંથી પસાર થવું પડે. ભલેને જનસમૂહ તિરસ્કાર વિવે.
ઘટતી તૈયારી કરી, આસરાજ પુન: મંત્રીશ્વરને મહેમાન બન્યા. તક સાધી કુમારદેવીને ગુરુમહારાજે કહેલી વાત કહી સંભળાવી અને ઉમેર્યું કે આવું ભાગ્ય સૌ કોઈનું નથી હોતું માટે અન્ય સર્વ ભયે છોડી દઈ, મારી સાથે ચાલી નીકળવાની હા ભણ.
કુમારદેવી-“તમે ખાનદાનના સંતાન છે. તમારી વારતા મારી જાણ બહાર નથી જ. વળી ધર્મની પણ સમાનતા આપણું વચ્ચે છે, તો પછી શા સારુ આવી ઉંધી લેકવિરુદ્ધની સલાહ. આપે છે. મારો અને તમારે આ ભવ અને આવતો ભવ બગાડવાને માર્ગ બતાવે છે ?
૧૧૧

Page #22

[૧૨]
ઐતિહાસિક મુજોની , “મને તો એમાં મારા તરફની તમારી કામ લાલસા જોર કરતી જણાય છે કિંવા તમો માસ રૂપે પાછળ ઘેલા બન્યા છે. મારા કરતાં સૌન્દર્યમાં અને ગુણમાં ટપી જાય એવી સ્ત્રીઓને ટેટો નથી. ગમે તે એકને હાથ ગ્રહણ કરી સુખી થાવ. મારા લલાટમાં માતૃપદ લખાયું હોત તો શા સારુ પરણતાં જ રંડાપો આવત?”
પ્રમદા, કર્મના પ્રપંચ તે પૂર્ણજ્ઞાની જ પારખી શકે. હારા કે મહારા જેવા પ્રાકૃત માનવનું એ કામ નહીં. હું નથી તો રાગથી આકર્ષાય કે નથી તે મોહથી ઘેલો બ. ફક્ત તું રત્નગર્ભા છે એ વાત નિશ્ચિત જાણ્યા પછી મારી માતૃભૂમિ એવા રત્નથી વંચિત રહેવા ન પામે એ જ મારી મનોકામના છે.
લાંબી ચડી જવા દઈ, એક સલાહ સ્વીકાર અને તે એટલી જ કે કોઈ ખાસ ભક્ત મારફત મહારાજશ્રી પાસેથી જાણું યે કે મેં કહી એ વાત સાચી છે કે બનાવટી. ગંભીર અને અંગત ગણાય તેવા ભકત વિના ત્યાગી સંત આવી વાતનો ઉચ્ચાર પણ નહીં કરે. એ તે કળથી જાણી લેવી જોઈએ.”
કુમારદેવીને વાત પાછળ તથ્ય જણાયું. પાકા પાયે સમાચાર મેળવ્યા અને આખરે મહામહેનતે આસરાજ સાથે લગ્ન કરવાની હા ભણી. જગત જ્યારે મધરાતની મીઠી નિદ્રા માણું રહ્યું હતું ત્યારે આ યુગલ સાંઢણ પર સ્વાર થઈ પસાર થઈ ગયું.
પ્રાતઃકાળ થતાં જ આ વાત બહાર આવી. જનતામાં એ પાછળ મનગમતા અંકોડા સંધાયા. કુમારદેવીના માબાપને પણ દુઃખ તો થયું. પ્રથમ તો આસરાજ પર અતિશય ગુસ્સો આવ્યો પણ દિવસના વહેવા સાથે વાત વિસારે પડી અને એક વાર ગુરુદેવે પ્રધાનજીને બોલાવી કહ્યું કે

Page #23

ગૌરવગાથા
[ ૧૩ ]
tr
સમજી આત્માએ કર્મરાજના નાચ જોઈ દુ:ખ ન ધરે. સમતાથી એ તમાસા જોતા રહે અને તટસ્થવૃત્તિ કેળવે.
""
ગુરુદેવના કથન પછી કુમારદેવીના માપિતાએ આ' વાત પર પડદા પાડી દીધું.
કેટલાક સમય પ ત ગુર્જરભૂમિ આ યુગલ ક્યાં ગયું અને શું કરે છે અગર તેા કેવી રીતે સંસાર-શકટ ચલાવે છે એ સર્વ સમાચારથી વંચિત રહી.
લૈંગિ, વસ્તુપાળ અને તેજપાળ જેવા પુત્રરત્નાની કીર્તિ જેમ જેમ વિસ્તરતી ગઇ, તેમ તેમ જનતાના મ્હાંએ એ વધુ ને વધુ રમવા લાગ્યા. ત્યારે જ એ સ તાના તા કુમારદેવી અને આસરાજના છે એ પ્રગટ થયું. શો, સાહસ અને પ્રતિભાના મેળ વિના જગતમાં નામ કાઢે એવા વીર સતાનાના સંભવ કયાંથી હાય ?
NAKAKAKKKKKK
પ્રીતિની લાલસા.
rk
એક સાધુ પેાતાના શિષ્ય સાથે ધનની અને કીતિની લાક્ષસા વિષે વાત કરતા હતા. તેણે કહ્યું: “ ધનની લાલસા કરતાં કીતિની લાલસા પર વિજય મેળવવા મુશ્કેલ છે. નિવૃત્ત થયેલા સાધુએ અને વિદ્વાને સુદ્ધાં પોતાના પરિચિતામાં નામના અને પ્રતિષ્ઠા મેળવવા વહે છે. તેમને મેટી મેટી સભા સમક્ષ પ્રવચન કરવાનુ મન થાય છે, પરંતુ અત્યારે હુ તારી સમક્ષ કરી રહ્યો છું તેમ નાના મઠમાં રહી પોતાના એક માત્ર શિષ્ય પાસે પ્રવચન કરવાનું ગમતુ નથી.
""
શિષ્ય. જવાબ આપ્યા− ખરેખર ગુરુજી, કીતિની લાલસા પર વિજય મેળળ્યે ડ્રાય એવા એક આપ જ દુનિયામાં છે. ને સાધુના મુખ પર મંદ મંદ સ્મિત ફરકી રહ્યું. !
>>

Page #24

૩. સારઠના સૂબા આંબડ
જૂનાગઢની સમીપ આવેલ ગિરનાર પહાડ ચઢાવમાં અતિ કઠિણુ હતા. એ ઉપર માત્ર જૈનાના જ પવિત્ર મદિરા આવ્યા છે એટલું જ નહીં પણ વૈદિક સ ંસ્કૃતિ મુજબ પણ એ પવિત્ર હાઇ, હિંદુ ધર્મના મંદિર પણ છે જ. શહેરથી પહાડના માગે જતાં જ વચમાં જેની પાછળ ઐતિહાસિક શૃંખલાઓ જોડાયેલી છે એવા કેટલાક સ્થાનેા આવેલાં છે એમાં અશેાક નૃપના શિલાલેખ અને દામોદરકુંડ મુખ્ય છે. આ રીતે વિચારીએ તા ભારતવર્ષ ની ત્રણે પ્રાચીન સંસ્કૃતિએ જૈન, હિંદુ અને ઔદ્ધના અહીં આકસ્મિક મેળ સધાયેા છે. પહાડ ભિન્ન ભિન્ન પ્રાસાદે અને એમાં શિલ્પકળાના જે આલેખના કરાયેલા છે. એથી રમણિય અને આકર્ષણુરૂપ તેા છે જ. એ સાથે વિવિધ વનસ્પતિની શાભા અને જડીબુટ્ટીના આકરરૂપ હાવાથી સિવશેષ ખ્યાતિ પામેલ છે.
જૈનધર્મ ના ચાલુ અવસર્પિણી કાળના ચાવીશ તીથ કરાની કલ્યાણક ભૂમિ અર્થાત જન્મ, દીક્ષા અને નિર્વાણુસ્થાને પૂર્વ પ્રદેશમાં આવેલાં છે. આ એક જ ગિરનાર પર્વત ભાગ્યવત છે કે જ્યાં ખાળબ્રહ્મચારી બાવીશમા તીર્થપતિ શ્રી અરિષ્ટમિ ઊર્ફે નેમિનાથ ભગવતના પાંચ કલ્યાણુકમાંના દીક્ષા, કેવળ અને મેાક્ષગમનરૂપ પાછળના ત્રણ કલ્યાણકે થયા છે. પાતાના આંગણે વધુ નહીં તે એક તીથંકરનું આ પ્રકારનું મહાત્મ્ય પ્રગટ થયું એવા સુપ્રસંગથી ગૂભૂમિ આજે પુન્યવતી ગણાય છે.

Page #25

ગૌરવગાથા
[૧૫] ભગવંત નેમનાથ અને વાસુદેવ શ્રી કરણ પિતરાઈ ભાઈઓ થાય એટલે એ સમયના બીજા પણ પ્રસંગેામાં નિમિત્તરૂપ બનવાનું આ ગિરિનું સદભાગ્ય. પાછળનો રાણકદેવી રા'ખેંગારને બનાવ તો અતિ નજીકન ને ઐતિહાસિક ગણાય. આવા કૈક પ્રસંગે આ ગિરિરાજની યશકલગીમાં ઉમેરાયેલા છે અને એ કારણે સ્થાન તીર્થરૂપ છે. ચઢવાની કઠણાશ ને કપરાશ ટાળવા, અને યાત્રિકો સુખે લાભ લઈ શકે એ હેતુએ પગથી બાંધવાનું કાર્ય સં. ૧૨૨૨-૨૩ માં આરંભાયેલ પણ એને સંપૂર્ણતારૂપી કળશ ચઢાવવાનું માન તે આપણા નાયક અબડના ભાગ્યમાં સજાવેલું.
શ્રીમાળી જ્ઞાતિમાં રાણિગ નામના વ્યવહારીને ત્યાં એને જન્મ થયેલ. “પુત્રના લક્ષણ પારણામાંથી જણાય” એ કહેતી અનુસાર વયમાં વૃદ્ધિ પામતા આ બાળકમાં સાહસ, હિંમત અને પ્રજ્ઞાના દર્શન થવા માંડયા. એના લક્ષણે વાક્પટુ વેપારી થવાના બદલે પરાક્રમશાળી અધિકારીની દિશામાં વધુ ઢળેલા જણાયા. એમાં કુદરતે યારી આપી. એ સમયના જાણીતા મહાકવિ શ્રીપાળ સાથે એને મિત્રતા બંધાઈ. કવિની નજરમાં આંબડની શક્તિમત્તાએ, અનેરું સ્થાન જમાવ્યું.
એક સમયની વાત છે. રાજવી કુમારપાળ સેરઠના પ્રવાસે આવેલા. રાજ્યચિંતાના કામનું દબાણ હેવા છતાં ભગવંત શ્રી નેમિનાથને ભેટવાની ભાવનાથી હોંશભેર તળાટમાં આવી ચઢયા. કવિ શ્રીપાળ સાથમાં હતા, પણ ગિરિરાજ પર જવાની પગથી યાને પાજ વ્યવસ્થિત ન હોવાથી મનની મુરાદ બર ન આવી. દેવ દર્શન કર્યા વગર ઉતાવળ હોવાથી ખેદપૂર્વક પાછા ફરવું પડયું.
અણહિલપુરમાં જ્યારે પાછા ફર્યા ત્યારે ગિરનારની યાત્રા ન થવા બદલ જે એક મનદુઃખ ઉભવ્યું હતું તે અચાનક સભા સમક્ષ મુખદ્વારા બહાર પ્રગટ થયું. એવો કોઈ વીરલો છે કે જે

Page #26

એતિહાસિક પર્વની સોરઠની સૂબાગીરી પણ સાચવી શકે અને સાથોસાથ ગિરિરાજ ગિરનાર પર ચઢવાનું સુગમ બને એવી પાજ પણ બાંધી શકે ?
રાજવીના પ્રશ્નના જવાબમાં શ્રીપાળ કવિએ હા ભણતા કહ્યું કે–રાજ્યવહીવટમાં ગુંચ ન પડવા દે અને ભક્તિભર હદયથી તીર્થનો માર્ગ સરળતાથી તૈયાર કરાવે એ પુરુષ મારી ધ્યાનમાં આપણું રાણિગશેઠને આંબડ જણાય છે. મને એનામાં ઉભય શક્તિના દર્શન થાય છે.
તરત જ આંબડને તેડાવવામાં આવ્યું. મહારાજા કુમારપાળે. એના શીર પર સોરઠના સૂબા તરીકેની જવાબદારીને ભાર મૂક્યો અને બનતી ઉતાવળે ગિરનારને પગથિયાથી અલંકૃત કરવાની આજ્ઞા પણ આપી.
પિતાનામાં વિશ્વાસ મૂકી રાજવીએ જે કાર્યસેપ્યું હતું તે એણે સં. ૧૨૪૧ માં પૂર્ણ કર્યું. રાજકીય અને આર્થિક ઉમય વહીવટ પ્રમાણિકપણે જાળવ્યા. વિશેષ વૃત્તાન્ત જાણવાની અભિલાષાવાળાએ શ્રી સમપ્રભસૂરિકૃત “કુમારપાળબેધ” નામને ગ્રંથ છે.
igo 3343484384394
આરેગ્યની ચાવી. જે જે માણસ પોતાનું આરોગ્ય બરાબર સાચવવા માગત તા હોય તેણે સ્વાદને કાબૂમાં રાખવા, ચિંતાને દેશવટ્ટો દે, Gણે કામનાઓને અંકુશમાં રાખવી, લાગણીઓ પર લગામ રાખવી, Ed વીર્યનું જતન કરવું, મિતભાષી થવું, મૂર્ખાઇભરી મહાક કાંક્ષાઓને દૂર કરવી, દષ્ટિ તથા શ્રવણને શાંત રાખવાં. જે 6) માણસ પોતાના મનને થકવી ન નાખે અને જીવને ચિંતાગ્રસ્ત )
બનવા ન દે તે માંદે શી રીતે પડે? ભૂખ લાગે ત્યારે જ 6) ખાવું પણ અતિશય ન ખાવું તેમજ તરસ લાગે ત્યારે જ તેમ પીવું પણ અતિશય ન પીવું.
BEST BER

Page #27

(8
9
-
ન્ડ
૪. આમભટ ઊકે આંબડ
મહારાજા સિદ્ધરાજ જયસિંહના પ્રસિદ્ધ મંત્રીશ્વર ઉદાયનના પુત્ર, વાલ્મટના ભાઈ અને ખુદ રાજવીના સેનાપતિ આમ્રભટના નામથી ભાગ્યે જ કોઈ અજ્ઞાત હાય. ગુજરાતના ઇતિહાસમાં મહામંત્રી ઉદાયન તેમજ તેમના શૂરવીર સંતાને વાડ્મટ, આદ્મભટ આદિને સમય પરાક્રમ અને યશગાથાથી પૂર્ણ છે.
ઘણાખરા ઉલેખોમાં આદ્મભટને સ્થાને આંબડ નામ જેવામાં આવે છે. જાતે વણિકપુત્ર હોવા છતાં સેનાપતિ તરીકે ગૌરવસંપન્ન અધિકાર ભેગવવામાં એમણે જરા પણ ઊણપ દાખવી નથી. બુદ્ધિશાળી પિતાની વારસાગત પ્રજ્ઞા ઉપરાંત શસ્ત્રાસ્ત્રો વાપરવાની જે તાલીમ બાળવયમાં પ્રાપ્ત કરી હતી અને એમાં દક્ષતા મેળવી હતી એના જેરે તે જોતજોતામાં આગળ આવી ગયા અને જૂદા જૂદા યુદ્ધોમાં મહારાજા સિદ્ધરાજની પડખે રહી, અરિદળનો પરાજય કરવામાં હરકેઈ ક્ષત્રિયને ગૈારવ લેવા જેવું પરાક્રમ બતાવી આપ્યું. સ્વશક્તિના આ પ્રકારના આવિષ્કારથી અણહિલપુર જેવા મહાનું રાજ્યનું સેનાપતિપદ તેમના પગમાં આવી પડયું. * સેનાપતિ તરીકેની કારકિદી પણ પ્રશંસાપાત્ર છે. કપરા અને બળવાન એવા શત્રુ મલિકાર્જુનની સામે જઈ, યુદ્ધમાં

Page #28

[ ૧૮]
ઐતિહાસિક પર્વજળી પરાજય પમાડી, બંદીવાન બનાવી લાવી રાજવીના ચરણમાં ધર્યો. એ કાર્યથી સિદ્ધરાજ બહુ પ્રસન્ન થયા.
ભૂગુકચ્છ યાને આજના ભરુચમાં પિતાના પિતાની ઈચ્છાને અનુસરી જિનમંદિર બાંધવા માટે ભૂમિશોધનના કામને આરંભ કર્યો. સમીપવતી કઈ યંતર તરફથી મજૂરોને વિડંબના થવા માંડી. દવા માંડેલા પાયામાં મજૂર ગબડી પડવા લાગ્યા. આ વાત કાને પડતાં જ સેનાપતિ આમભટ જાતે દેડી આવ્યા એટલું જ નહીં પણ “તુ સુના” એ ઉક્તિ મુજબ પિતાની જાતને એ ખાડામાં હેમી દીધી !
આ સાહસથી પ્રસન્ન થયેલ વ્યંતર, તેમને ખાડામાંથી બહાર આણ, આસન પર બેસાડી, માત્ર પ્રાસાદ બાંધવાની છૂટ આપી એટલું જ નહીં પણ એ સ્થાનને લગતું સિંહલદ્વીપની રાજકુમારી સુદર્શનાનું વૃત્તાન્ત કહી સંભળાવી, પ્રાસાદનું નામ
સમલિકાવિહાર' રાખવાની પ્રાર્થના કરી. પોતાના તરફથી દરેક પ્રકારની સહાય આપવાની ખાતરી પણ એ સાથે આપી.
જોતજોતામાં રમણીય પ્રાસાદ બંધાઈને તૈયાર થયે. સેનાપતિના આગ્રહથી કળિકાળસર્વજ્ઞ શ્રીમદ્દ હેમચંદ્રાચાર્ય ત્યાં પધાર્યા અને શુભ મુહૂર્તમાં વીસમા તીર્થપતિ શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામીની મનહર ને પ્રભાવિક મૂર્તિની એમાં પ્રતિષ્ઠા કરી. પિતાના પિતાની અતકાળની ઈચ્છા આ રીતે બર આણ, નાર પુત્ર આંબડે એ વેળા યાચકને પુષ્કળ પ્રમાણમાં દાન દઈ સંખ્યા, મંગળદીપ ઉતારતી વેળા બત્રીસ લાખ દ્વમ સુધી ચઢાવે કચેરી અને દેવદ્રવ્યની વૃદ્ધિ કરી કે જેથી પ્રાસાદ અંગે નિભાવમાં તૂટ ન પડે.
એક વેળા મૂળનાયકની સન્મુખ રહી, સેનાપતિ આંબડ નૃત્ય

Page #29

ગૌરવગાથા
[ ૧૯ ]
કરતા ભાવનામાં લીન બન્યા હતા, ત્યાં પૂર્વભવની કાઇ શત્રુત્વ ધારણ કરનારી સેંધવા નામની વ્યંતરીએ ધ્યાન ચુકાવી ખ્યા અને આ રીતે વ્યંતરીના પ્રવેશથી, તે ભાન ભૂલી ગમે તેમ
અકવા લાગ્યા.
આ સમાચાર ઉપાશ્રયસ્થિત સૂરિપુ ગવ હેમચંદ્રસૂરિને પહેાંચતાં જ તેઓએ પોતાના પટ્ટ શિષ્ય યશશ્ચંદ્ર ગણિને ખેાલાવી કેટલીક સૂચના આપી પાતે કાયાત્સ માં લીન બન્યા. ગણિ મહારાજ મદિરમાં આવી પહાંચ્યા. આમ્રભટ તેમની સામે પણ ચાળા કરવા લાગ્યા અને મુનિશ્રીને ડરાવવા માંડ્યા. ગણિ મહારાજે શ્રાવકના ઘરમાંથી મુશળ મગાવ્યું અને મત્રાચ્ચારપૂર્વક જ્યાં એના પ્રહાર ઉંબર ઉપર આરંભ્યા ત્યાં તે આંખડના શરીરમાં પ્રવેશ પામેલી સૈધવી વ્યંતરી ભયથી ધ્રુજી ઊઠી. દેહ છે।ડી બહાર આવતાં જ સેનાપતિ તા ઢીલાઢપ અની બેસી ગયા અને આ બધું જોઇ વિસ્મય પામ્યા.
ગણિ મહારાજની મુદ્રા જોઇ યંતરી ધ્રુજવા લાગી અને પગે પડવા જ્યાં નજીકમાં આવે છે ત્યાં તેા કરડા સ્વર સ`ભળાયા.
‘પ્રભુ ભક્ત આત્માને છળ કરી પીડવાનું કાર્ય કરનાર દુષ્ટા તને તે સખત નયિત કરવાની જરૂર છે.’
મહારાજ માફ઼ કરો. પુન: આવું આચરણુ નહીં કરું. ' એમ કરગરતી સંધવી એલવા લાગી.
"
ગણિજી—જો આ પશ્ચાત્તાપ સાચા હૃદયના હોય તેા સત્વર આચાર્ય શ્રી પાસે પહાંચી જા અને તેઓશ્રીની માી માગ.
આમ્રભટની શુદ્ધિ ઠેકાણે આવી ગઇ અને પૂર્વવત્ પોતાના વ્યવસાયમાં રક્ત બન્યા.

Page #30

વિ
. જuni:
Won
sinu
Page #31

ગૌરવગાથા
[ ૨૧ ] હતી. વિસામાના મુકામોમાં સામૈયાથી વધાવાતા આભુ સંઘવીએ દાન દેવામાં કચાશ ન રાખી. શ્રી શત્રુંજય ગિરિના પ્રથમ દર્શન કરવાની ખુશાલીમાં સંઘના સર્વ મનુષ્યમાં વસ્ત્રાભૂષણની લહાણું દ્વારા પહેરામણ કરી, પવિત્ર તીર્થ શ્રી શત્રુંજયની ભાવપૂર્વક યાત્રા કરી, સંઘ સાથે ગિરનાર તરફ પગલા માંડ્યા. આ સંઘયાત્રામાં તેમણે બાર કોડ સોનામહોરો ખરચી. યાત્રામાં માંડવગઢના પ્રસિદ્ધ મંત્રી ઝાંઝણ શેઠન સંઘને મેળાપ થયા હતા. પ્રથમ દર્શને આભુ સંઘવીની સંપત્તિએ ઝાંઝણ મંત્રીને આશ્ચર્ય ઉપજાવ્યું હતું. ચંચળ એવી લક્ષ્મીને વાસ પૂર્વભવની પૂન્યાઈ ઉપર અવલંબે છે અને સન્માર્ગે વ્યય કરનારને ત્યાં એ વચ્ચે જાય છે.
મંત્રીશ્વરે ૧૫૧૦ નવી જિનપ્રતિમાઓ, સંખ્યાબંધ જિનપ્રાસાદ બંધાવ્યા. ત્રણ ક્રોડ સુવર્ણ મહેરો ખરચી આગમ ગ્રંથોની પ્રતા સેનાની શાહીથી લખાવી અને પ્રાપ્ત થતાં દરેક ગ્રંથની મશીના અક્ષરોવાળી પ્રતે લખાવી. ત્રણસો ને સાઠ શ્રાવકેને ધન આપી પોતાના સરખા સમૃદ્ધ બનાવ્યા. સાચી સ્વામીભક્તિને આ જવલત નમૂને વર્તમાન કાળમાં હૃદયમાં કતરી રાખવા જેવું છે. અંતકાળ નજીક જોતાં સાત કોડ સોનામહોરોનું દાન દઈ, શુભ ધ્યાનપૂર્વક સંથારો કર્યો યાને આત્માને સર્વ આરંભેથી વસરાવી દીધે-ધર્મધ્યાનમાં લીન બની સ્વર્ગે ગયા.
આજના યુગમાં ઉપર વર્ણવ્યા તેવા સ્વામીવાત્સલ્યની ખાસ અગત્ય છે.

Page #32

૬. આશા શાહ.
મેવાડના સિંહાસન પર વિરાજતા સમરસિંહ ભૂપનું મૃત્યુ થયું. રાજગાદીને વારસ એ વેળા પારણામાં ઝુલતે હતો એ તકને લાભ લઈ અનરસ રાજકુમાર વનવારે રાજ્યમાં એવી તે ધાક બેસાડી દીધી કે સાચા વારસના રક્ષણમાં કઈ અધિકારીઓ ઊભા રહેવાની હિંમત ન દાખવી શક્યા. આ વાત રાણીવાસમાં પ્રસરતાં જ રાજકુંવરની માતા કંપી ઊઠી. પાસે બેઠેલી દાયણ પન્નાએ હિંમત આપતાં કહ્યું કે–
રાણુમાતા જરા પણ ગભરાશે નહીં. મેં તમારું લૂણ ખાધું છે અને મારા જીવનના ભેગે હું લૂણ હલાલ કરી રાજપુત્રનું રક્ષણ કરીશ.” આ વાત પૂરી થઈ ત્યાં તો સમાચાર આવ્યા કે વનવીર ઊઘાડી તલવાર સાથે કુંવરનું શીર દવા. રાણીવાસમાં આવી રહ્યો છે. પન્ના દાઈ તરત જ કુમારને સવર્ણજડિત પારણામાંથી ઉઠાવી લઈ બહાર દોડી ગઈ અને અલ્પ સમયમાં પાછી ફરી. કુંવરના સ્થાને પિતાના પુત્રને સુવાડી હાલા ગાવા લાગી ગઈ. વિકરાળ ચહેરાવાળે વનવીર આવી જુસ્સાથી બેલ્યો.
“દાસી! ક્યાં છે બાળ રાજકુંવર ?”
પન્ના કંઈ પણ બેલ્યા વિના નત મસ્તકે પારણાની દેરી ખેંચી રહી. રાણું કંઇ બોલે તે પૂર્વે પારણામાં સૂતેલ બાળક

Page #33

ગૌરવગાથા
[૨૩] વનવીરની અસિનો ભોગ બન્યા. આ રીતે સાચા હકદારને ઉખેડી નાંખ્યાનો આનંદ માનતો વનવીર તરત ત્યાંથી પાછા ફર્યો.
રાણીથી બેલી જવાયું–“પન્ના! તું ખરેખર દાસી નથી પણ દેવી છે. પોતાના પુત્રના ભેગે તે મહારાણાના વંશને લીલે રાખે. બહેન ! તારા આ અપૂર્વ બળિદાનને બદલે હું શો આપું?”
કુંવર મેટ થઈ ગાદીએ બેસશે ત્યારે એ વાત વિચારીશું. હજુ સામે ભયેની પરંપરા ખડી છે. તમે હિંમત રાખી જે થાય તે જોયા કરો. હું કુંવરને સુરક્ષિત સ્થળે મૂકી આવું. વનવીરની નજરે એ મરી ગયેલ છે એટલે મારું કાર્ય પાર ઉતારવામાં તાત્કાલિક અગવડ નહીં ઊભી થાય.”
પન્ના દાસી સાથમાં વિશ્વાસુ ભીલને લઈ, પુષ્પના કરંડકમાં કુંવરને સંતાડી, વનવીરના રક્ષકોની ચોકી વટાવી અરવલ્લી પહાડના દુર્ગમ માર્ગમાં ચાલી નીકળી. શૈલમાળાને વટાવતી અને કૂટ માર્ગોને ઓળંગતી કેટલાયે મંડલિકેના ગામમાં ભ્રમણ કરી વળી ! વનવીરના કપરા ભયથી એક પણું મંડળિકે કુંવરને ગુપ્તપણે પિતાના પ્રદેશમાં રાખી ઉછેરવાનું સાહસ ન કર્યું. પૈસાની અને બીજી ત્રીજી મદદ આપવાની હા ભણી પણ રક્ષણ આપવા સંબંધમાં તે સ્પષ્ટ ના સંભળાવી ! * નારી જાતિમાં રત્ન સમી દાસી પન્ના ક્ષત્રિયમાંથી–રાજપુત વંશમાંથી-આટલી હદે ક્ષાત્રતેજ નષ્ટ થયેલું નિરખી હતાશ બની! શરણે આવેલાને રક્ષણ આપવામાં ધર્મ માની ધન-સંપત્તિ અને રાજ્ય સુદ્ધાં ખુવાર થવા દેનાર રાજવીઓ
ક્યાં અને અત્યારના આ ભીરુ મંડળિકો કયાં? કેટલું અધ:પતન ! આવી ડરપોકતા આ રાજસ્થાનમાં ઘર ઘાલતી જોઈ એ બહુ મુંઝાઈ! આમ છતાં હિંમત ન હારી રાજકુમારને

Page #34

[ ૨૪]
ઐતિહાસિક પર્વની લઈ કમલમેરના દુર્ગમાં જઈ પહેંચી. આખરે અહીં તેના પરિશ્રમને ફળ બેઠું
દિપ્રા નામના વણિક કુળમાં ઉત્પન્ન થયેલ આશા શાહ નામના તેજસ્વી અધિકારીના હાથમાં રાજ્ય વ્યવસ્થા હતી. કમળમેરમાં અને આસપાસમાં તેની સાહસિકતાની હાક વાગતી હતી. એના પરાક્રમ સામે ભલભલા રાજપૂત હારી જતા-આ જાતની શૌર્યકથા લેકમુખે સાંભળી પન્નામાં અહીં રક્ષણ મેળવવાની આશા બંધાઈ.
પ્રયાસ કરી તેણીએ આશા શાહની મુલાકાતને વેગ સાધ્યો. શાહ પિતાના વિશ્રામગૃહમાં બેઠા હતા, નજિકના ઉઘાડા કમરામાં તેમના વડિલ-વૃદ્ધ માતુશ્રી બેઠા હતા. એ વેળા દાસી પન્નાએ પ્રવેશ કરી, પોતાના ખભેથી રાજકુંવરને ઉતારી, શાહના ખેાળા આગળ ગાદી ઉપર મૂક્ય.
કંઈ સવાલ પૂછાય તે પૂર્વે જ પન્નાએ કેવા સંયોગમાં મહારાણના આ ખરા વંશજનું રક્ષણ થયું એ સર્વ નમ્રતા પૂર્વક કહી બતાવ્યું. એ માટે રક્ષણ મેળવવા સારુ પિતાના માથે વીતેલા વીતકોની કહાણું પણ વર્ણવી અને રક્ષણ આપવાની પ્રાર્થના કરી.
આશા શાહ–બાઈ ! તેં કહા એવા ચમરબંધીઓ જ્યાં રક્ષણ આપવામાં પાછા પડયા ત્યાં મારા સરખા અને નાનકડા દુર્ગના અધિકારીનું ગજું શું ? એમ કહી કુંવરને ગાદી પરથી લઈ જ્યાં પાછા આપવા જાય છે ત્યાં કમરામાં રહી, વાત સાંભળી રહેલા વૃદ્ધ માતુશ્રી બહાર આવ્યા અને જુસ્સાથી બેલ્યા.
દીકરા તું શું કરવા જાય છે? તું કેની કૂખે જન્મે છે તે યાદ છે ને ? તારી નાડીમાં દિખાવંશનું રક્ત વહે છે એ

Page #35

ગૌરવગાથા
[ ૨૫ ]
જાણે છે ને ? સ્વામીના શુભેચ્છકોના ધર્મ પાતાના સસ્થના @ાગે સ્વામીના સંતાનનુ રક્ષણ કરવાના છે. ખીજા ભલે એ ફરજ ભૂલ્યા હાય, એવા કાયરના દાખલા શા સારું લેવા ? સાચા । વિપત્તિ કે વિઘ્નપર પરાથી ડરે જ નહીં. જિન ભગવંતના ઉપાસકને કાયરતા કેવી ? આત્માની અમરતા માનનાર પાપકારમાંથી પાછે! ડગ ન ભરે ત્યારે અહીં તે ખુદ સમરસિંહના કુંવરના રક્ષણના સંબંધ છે. એ બાળક છે છતાં આપણે સ્વામી છે. એના વાંકા વાળ આપણા જીવતાં ન થાય એવુ કરવાના આપણ્ણા ધર્મ. દાસી પન્નાથી પણ આપણે ગયા ? ધન્ય છે એ અમળાને કે જેણે પેાતાના પેટના જાયાનેા લાગ આપી કુંવરનું રક્ષણ કર્યું.
માતાના હૃદયભેદક વચન સાંભળી આશા શાહના ચક્ષુ પર છવાયેલા પડળ ખસી ગયા. એણે કુંવરના સંરક્ષણના ભાર પેાતાના શીર પર સ્વીકારી લીધે.
ધન્ય છે એ માતાને ! ધન્ય છે જૈન કુળદીપક આશા શાહને ! અને ધન્ય છે એ સમયની શ્રી સેવિકા પન્નાને !
મેવાડના ગૌરવવંતા ઈતિહાસમાં જૈનધમી શાહા' ના ફાળા નાનાસને નથી જ.

Page #36

સજા
1ST
કાકા એ છે
-- '
--- *કોર
૭. ગદા મંત્રી
આહમદશાહે અમદાવાદ વસાવ્યાની વાત સુપ્રસિદ્ધ છે. એ વેળા કર્ણાવતીથી જે ગુર્જર વણિકો આવી ત્યાં વસ્યા એમાં ગદાશાના પૂર્વજો પણ હતા. આ વણિકો વ્યાપાર-વણજમાં એક્કા ગણાતા. તેમના કરીયાણાથી લદાયેલા વહાણે, સફરી જહાજે દૂર દેશાવર સુધી સફર ખેડતાં, લા સેનૈયાને કયવિક્રય કરતા. ભારતવર્ષની વિવિધ ચીજો વેચી તેઓ નૈયા લાવતા એ કારણે આ ભૂમિ “સુવર્ણ ધરતી”ની ઉપમા પામેલી. વહાણવટું ધંધામાં અગ્રપદે હોવાથી, ખરૂં નામ “વહાણીઆ” હતું. કાળાંતરે “વાણિ આ’ નામ અપભ્રંશમાં આવ્યું. આવા એક ગુજ૨ આગેવાનને પુત્ર નામે ગદાશા.
પિતાની આવડત, સાહસિકતા અને કાર્યદક્ષતાને જેરે ટૂંક સમયમાં ગદાણા રાજનગરના સુલતાન મહમદ બેગડાના. પ્રીતિપાત્ર થઈ પડયા; અને મંત્રીપદના અધિકાર સુધી પહો. ચા. અહિંસા ધર્મના ચુસ્ત ઉપાસક છતાં, શ્રાવક ધર્મની મર્યાદા બરાબર સમજતા અને રાષ્ટ્રના કાર્યમાં પરાક્રમ બતાવવાના સમયે કદી પણ પાછી પાની કરતા નહીં. પ્રત્યેક માસની પણુએ પૌષધપવાસ કરતા અને બીજા દિવસે પારણું કરવા રસવતી-ગૃહમાં પ્રવેશતા ત્યારે સાથમાં પાંચ-પચાશ નહિ પણ લગભગ બસે-ત્રણસે સ્વયમી બંધુઓ તેડી જતાં. તેમની ભકિત કરી સ્વામીવાત્સલ્ય જેવા ભગવંતકથિત અપૂર્વ ને પવિત્ર

Page #37

[ ર૭ ]
ૌરવગાથા કાર્યને આનંદ માણતા. ચુસ્ત શ્રાવકને શોભે તેવી આ કાર્યવાહી નિરખી કેઈક વાર પાદશાહને વિસ્મય થતું. એકાદ વાર તે એ બોલી પણ ચૂકેલા કે
“એક તરફ નાનામાં નાના જીવની દયા ચિંતવવાને દાવો કરવો, અને બીજી તરફ સમરાંગણમાં સંખ્યાબંધ આદમીઓના માથા વાઢી નાંખવા? એને મેળ શી રીતે મળવાને? એવું કરવા કરતાં એવી ઝીણી દયાને દંભ ન કરે એ વધુ સારું લેખાય.”
મંત્રીશ્રીએ નમ્રતાથી એ વેળા જવાબ વાળેલે કે-“સંસારસ્થ માનવ ત્યાગી શ્રમણ જેવી દયા ન પાળી શકે છતાં વિના કારણ એણે હિંસામાં હાથ બળ્યા જ કરવા એ શું વ્યાજબી છે? શકિત અનુસાર, નાનામાં નાના અને નિરપરાધી જીવની દયા. પાળવી એમાં દંભ જેવું છે શું ? એક જૈન ધર્મના અનુયાયી તરીકે મારે મારા શ્રાવક ધર્મની આવશ્યક કરણું પ્રતિદિવસ કરવી જોઈએ. એ જ ધોરણે ગુજરભૂમિના સંતાન તરીકે, આપશ્રીના વફાદાર સેવક તરીકે, જે મારા દેશ પર સંકટ આવ્યું હોય અથવા તે મારા રાજવીની આબરૂનો પ્રશ્ન ખડો થયો હોય, તે મારામાં જે કંઈ શકિત હોય એ દાખવીને પણ એમાંથી સંરક્ષણ કરવું જોઈએ. એમ કરવા જતાં જરૂર હિંસા લાગવાની છતાં એને બંધ પાતળો પડવાને. અંતરમાં ફરજના ખ્યાલ સિવાય અન્ય કલુષિત વૃત્તિ ન હોવાથી ચીકણું કર્મ નહિં બંધાવાના કેમકે બંધને આધાર તે અંતરના પરિણામ પર અવલંબે છે. મારો ધર્મ આત્મિક શ્રેયને અદ્યપદ આપતા હોવા છતાં રાષ્ટ્ર પ્રત્યેની કે સમાજ પ્રત્યેની ફરજ અદા કરવામાં જરા પણ આડી લીંટી દોરતે નથી.”
મહમદશાહ મંત્રીશ્રીની વાણી સાંભળી ખુશ થયે અને કહેવા લાગ્યા કે–ગદાશા, તમારા સરખા દેશભક્ત મેજુદ છે ત્યાં સુધી ગુજરભૂમિ વિજયવંતી છે. જે ધર્મ પિતાના હમ

Page #38

[ ૨૮]
ઐતિહાસિક પર્વની શરીકેને આવી સુંદર શિક્ષા આપે છે એ માટે મારા જેવા તરફનું કંઈ કામ હોય તે સુખેથી કહેજે.
આ જાતના પરાક્રમશાળીપણાથી મંત્રી ગદાશાએ રાષ્ટ્રની સેવા તે કરી, પણ સાથે સાથે જૈન ધર્મની પ્રભાવના વિસ્તારી.
એમણે પરિકર યુક્ત એક ને આઠ મણ વજનવાળી પિત્તળ ની એક રમણિય શ્રી આદિનાથ પ્રભુની મૂર્તિ તૈયાર કરાવી અમદાવાદથી હજારે માણસના સંઘ સહિત મંગળ ચોઘડીયે વાજતેગાજતે શ્રી આબુ ગિરિરાજ પ્રતિ પ્રયાણ કર્યું. મુકામ કરતા અને સંઘ ભકિત સાચવતા મંત્રીશ્રી પવિત્ર તીર્થ પર આવી પહોંચ્યા. ભીમશીશાહે કરાવેલા મનોહર દેવાલયમાં પેલી મૂર્તિની સંવત ૧૫૨૫ ફાગણ સુદ ૭ ને શનિવારે તપાગચ્છીય શ્રી લક્ષ્મીસાગરસૂરિજીના વરદ હસ્તે પ્રતિષ્ઠા કરાવી. મહમદ બેગડાના આ મંત્રીની ચોતરફ એવી સુંદર પ્રતિષ્ઠા જામી હતી કે તેઓ સંઘ સહિત આવી રહ્યા છે એવા સમાચાર મળતાં સમિપના પ્રદેશના ભાનુ અને લક્ષ નામના રાજવીઓ, સન્માન અર્થે કેટલાક મુકામ પૂર્વે સામે આવેલા અને સંઘને કઈ પણ જાતની તકલીફ ન પડે એની કાળજી રખાવેલી.
મંત્રી ગદાશાએ પણ છૂટા હાથે લક્ષ્મી ખરચી હતી. હાથનું ભૂષણ જે દાન કહેવાય છે, એ દેવામાં કચાશ નહોતી રાખી. એક લાખ સોનામહોરો એ પ્રસંગે વપરાણી હતી એવી નેંધ પ્રાપ્ત થાય છે. ઉપરાંત જાણવા મળે છે કે ત્રીસ હજાર દ્રમ્પ ખરચીને ચરોતરમાં આવેલા સેજિત્રામાં નવું જિનમંદિર બંધાવ્યું હતું.
જનની જણ કાં ભક્તજન, કાં દાતા, કાં શૂર નહીં તો રહેજે વાંઝણ, મત ગુમાવીશ નૂર. ગદાશાનું જીવન જોતાં આ કવિવચન અક્ષરશ: સાચું જણાય છે.

Page #39

૮. ઉકેશવંશી મેહણસિંહ
વર્તમાન કાળના માપે માપતાં, સાક્ષને, વિચારકોને અને કેટલાક લેખકેને એમ લાગે છે કે જેને એટલે વાણિયા, માત્ર કરીયાણાના વેપારીઓ ! દયાના ઓથા હેઠળ ભીસ્તાને વરેલા માનવીએ ! પણ ઇતિહાસના ઊંડાણમાં અવગાહન કરતાં આ માપ સાચું જણાતું નથી એટલું જ નહીં પણ એ જેનેને અન્યાય કરનારું છે એમ નિઃશંકપણે કહી શકાય.
છેલ્લા સે દેઢસો વર્ષથી જેને રાજકારણમાં ઓછો રસ ધરાવી, ઘણું ખરું વેપાર–વણજમાં લયલીન બન્યા છે એ સાચું છે પણ તેથી એમનામાં મુસદ્દીગીરી કે ડહાપણનું દેવાળું નીકળ્યું છે એ જેમ સાચું નથી તેમ એ પણ સાચું નથી જ કે તેઓ દયાના ઓથા નીચે બીકણ બન્યા છે. પોતાના ધનવડે ભારતવર્ષના ભિન્ન ભિન્ન પ્રદેશમાં શિ૯૫-કળાના અનુપમ ધામ સમા જે રમણિય પ્રાસાદ તેઓએ સર્જાવ્યા છે એ જોતાં સહજ કપી શકાય છે કે લક્ષ્મી પરનું મમત્વ તો એમણે ત્યજેલું છે જ અને સાથોસાથ જે વિષમ સંગોમાં આ ધામે ઊભા કર્યા છે એ જોતાં રાજદરબારમાં પણ તેમની પ્રતિષ્ઠા ઓછી નહોતી જ સંયોગોના પ્રવાહમાં પૂર્વજોનું ક્ષાત્રતેજ કમી થવા માંડેલું પણ દાન ગુણ તે અગાઉના જે જ કાયમ રહેલો દષ્ટિગોચર થાય છે. પિતાના દીર્ઘદશી કાર્યોદ્વારા તેઓએ હજારે કારીગરને પિષણ આપેલું છે અને ભારતવર્ષની કીતિ-પતાકા સૃષ્ટિના દૂર દૂર ખૂણા સુધી ફરકાવવામાં ફાળો નેંધાવ્યો છે.

Page #40

[ ૩૮ ]
ઐતિહાસિક પૂર્વજોની
જેસલમેર જેવા એકલવાયા નગરમાં, ગાદી પર જ્યારે લક્ષ્મણસિંહુ રાજા વિરાજતા હતા ત્યારે વાર્તાનાયક માહસિ’હ સૌકાઇની નજરે ચઢે છે. રાંકા ગાત્રની અટકવાળા શેઠ કુટુંબમાં એ થયા. સાહસના બળે લક્ષ્મી સોંપાદન કરી અને પિરવારમાં ધન્નાશા અને અજયસિંહ જેવા પુત્રરત્નના યોગ સાંપડ્યો. ‘ પુન્યવતને ત્યાં ભૂત રળે' એ ઉક્તિ અનુસાર પરિવાર–વૃદ્ધિ થતી ચાલી અને લક્ષ્મી દેવીની લીલા પણ વિસ્તરી,
પેાતાના નગરમાં આવા આગેવાન વેપારી અને જરૂર પડયે ધનના ઢગલા કરી નાંખે એવા શ્રીમત છે એ સાંભળીને લસિંહ મહારાજે એને તેડાવી, આદરસત્કાર કરી, રાજ્યમાન્ય બનાવ્યા. ઉભય વચ્ચે સ્નેહ ગાંઠ મજબૂત અનતી ચાલી. ધન-ધાન્યના સદ્ભાવવાળા એ સમયમાં ત્યાં વિચરતા ખરતરગચ્છીય શ્રી જિનવનસૂરિ પધાર્યા. પ્રાપ્ત થયેલ લક્ષ્મીના વ્યય કરી ધર્મપ્રભાવના કરવાના હેતુથી માણસ હું રાજવી પાસેથી સુ ંદર સ્થળ પસંદ કરી જગ્યા મેળવી, એ ઉપર રમણિય દેવાલય ખંધાવ્યું અને પધારેલ સૂરિજીના વરદ હસ્તે એમાં ધામધૂમપૂર્વક કરુણાનિધાન શ્રી તીર્થંકર પ્રભુ શાંતિનાથના મહેર ખિની પ્રતિષ્ઠા કરાવી. સારાયે નગરમાં જય જયકાર થયા. જેન ધર્મની પ્રભાવના વિસ્તરી સ ંઘના અન્ય ભાઈએમાં આ પ્રસગ નિરખી એવી તીવ્ર ભાવના ઉદ્ભવી કે તેઓએ કાળા કરી ખીજું એક જિનમંદિર અ`ધાયુ. સૂરિમહારાજ વિહાર કરી ગયા હાવાથી પ્રતિષ્ઠા ટાણે ખરતરગીય શ્રી સાગરચંદ્રસૂરિજીને આમ ંત્રણુ કર્યું. વિધિ-વિધાન અને આડંબર સહિત એ નવીન પ્રાસાદમાં પુરુષાદાની શ્રી પાર્શ્વનાથની મૂર્તિ પધરાવી. આ રીતે રાજપુતાનાના એકાંતભાગમા પડેલા નગરમાં રાજા અને પ્રજાના સુમેળથી આન ંદના પૂર વહી રહ્યા. આજે પણ એ મદિરા પૂર્વ કાળની કીર્તિ ગાથા ઉચ્ચારતા ઊભા છે. અણીના સમયે ધનના ઢગલા કરી રાજ્યની વટ રાખનાર એ કુટુંબનુ નામ પ્રજાના હૃદયમાં રમે છે.

Page #41

૯. સિદ્ધરાજના સમય અને જૈન મંત્રી
( ૧ ) સજ્જન મંત્રી
સિદ્ધરાજના એક મંત્રી સજ્જન નામે હતા. આ નામ ઇતિહાસના પાને અંકિત થયેલ છે. અણહિલપુરપાટજીની સ્થાપના રાજવી વનરાજ ચાવડાથી થઇ છે અને એ વેળા જૈન ધી મુસદ્દીઓ મ`ત્રીપદ ધરાવતા આવ્યા છે. જેવા તેએ સાહિંસક વ્યાપારી હતા તેવા જ તેએ સમય આવે શસ્ત્રો પણ ફેરવી જાણતા હતા અને રાજ્યના વહીવટી તંત્રમાં કલમ પણ ચલાવી શકતા હતા. એમાં શ્રીમાળી વશના જામ અને ચાંપાના નામ અગ્ર પઢે આવે છે. મંત્રી સજ્જન એમાંના એકના વશજ હતા. એ કાળે સૌરાષ્ટ્રના કેટલાક પ્રદેશ સિદ્ધરાજના તાબામાં હતા છતાં ત્યાં વારે કવારે છમકલા થતાં. સજ્જનની મહાશી અને આવડત જોઇ એ મહત્ત્વના સ્થાનમાં દંડનાયક તરીકે સિદ્ધરાજે એને મૂકયા હતા. રાજવીએ મૂકેલા વિશ્વાસ પ્રમાણે સજ્જન મત્રીએ પાતાના બુદ્ધિમળથી એવુ' તા ચતુરાઇપૂર્ણાંક કામ લીધું કે ત્યાં શાંતિ પથરાઇ અને વર્ષોજૂની લહેણાની રકમ વસુલ થઈ.
દરમીયાન જૂનાગઢમાં ભદ્રેશ્વરસૂરિ મહારાજના પગલા થયા. ગિરનાર પરના દેવાલયેામાં યાત્રા કરતાં તે મહાત્માને તાત્કાલિક છોદ્ધારની અગત્ય જણાઇ. વ્યાખ્યાનમાં એ સંબંધી ઉલ્લેખ કરતાં કહ્યું કે—

Page #42

[૩૨]
ઐતિહાસિક પૂર્વજોની સજન જેવા જૈનધમી દંડનાયકની હાજરી છતાં આ તીર્થમાં જીર્ણોદ્ધાર અંગે મારે વિવેચન કરવું પડે એ જૈન ધર્મની પરંપરા જોતાં ભાસ્પદ નથી જ. પૂર્વના ઈતિહાસ સ્વયં બોલી રહ્યો છે કે-જ્યારે જ્યારે શાસનરક્ષાના કાર્યો આવ્યા છે ત્યારે ત્યારે જેમ પૂર્વાચાર્યોએ કમર કસી છે તેમ તીર્થ કે મંદિર આદિના ઉદ્ધાર વેળા શ્રદ્ધાસંપન્ન શ્રાવકેએ જરા પણ પીછેહઠ નથી કરી.”
તેજી તુખારને ઈશારાની જ અગત્ય લેખાય. એને માટે ચાબૂકના સપાટા ન જ હોય. સાગની સાનુકૂળતા નહોતી એ છતાં સજજન મંત્રીએ ગિરનારના જૈન મન્દિરનો જીર્ણોદ્ધાર સં. ૧૧૮૫ માં કરાવ્યું. એમાં સૌરાષ્ટ્રની ઉપજને ઘણેખરે ભાગ ખરચાય.
આ વાત પાટણમાં રાજવીને કાને પહોંચી. સિદ્ધરાજ કાનને કાચ નહેાતો છતાં એ પ્રસંગે તપાસ કરવાનું મનમાં નક્કી કરી, તક મળતાં એ જ્યારે સૌરાષ્ટ્રમાં આવ્યો ત્યારે ખાસ ગિરનાર પર મંત્રીને લઈ ચઢ. જાણે હમણાં જ ન બંધાવ્યા હોય એવા રમણિય મંદિરે જોયા પછી એને સમજાયું કે આ પાછળ હજારોને ખર્ચ સંભવે જ, એ કયાંથી આવ્યા તે જાણવું જરૂરી છે. તરતજ મંત્રી સજજનને ઉદ્દેશી સવાલ કર્યો. અહીં તાજે જ જીર્ણોદ્ધાર થયો છે નહિ વારૂ? ખરચ તે ઠીક ઠીક થયો હશે, છતાં એ સાથે કારીગરોએ કામ પણ સાચે જ મન મૂકીને કર્યું છે. ધન્ય છે એના કરાવનારને!
મહારાજ ! અન્યને ધન્યવાદ આપવાની અગત્ય નથી. મહારાણી મીનળદેવીના લાડકવાયા એવા આપશ્રીની અહીં જે ઉપજ આવી હતી તેમાંથી જ મેં એ કાર્ય કરાવ્યું છે. એમ કહી ભદ્રવરસૂરિવાળા પ્રસંગની વાત કરી અને અંતમાં જણાવ્યું કે

Page #43

ઢીને કે
ગૌરવગાથ આપની એમાં સંમતિ હોય તો જ એ બરાં રાજ્યના દફતર ઉધરાવું નહિં તે એ રકમ ભરપાઈ કરવાનું મારા શીરે છે. -
મંત્રી સજજન ! આ રમણિય સ્થઓમાં આ પ્રકારની દીર્ધદશિતા વાપરી માત્ર એક વેડફાઈ જતી વારસોને તેં બચાવ્યા છે એટલું જ નહીં પણ સાથોસાથ મારી કાર દિગત વ્યાપી બનાવી છે.
(૨) શાન્ત મહેતા સિદ્ધરાજના આ અમાત્ય શાન્ત મહેતા ઉપરાંત શાસ્તુક કે સંપકર નામથી ઓળખાયેલા દષ્ટિગોચર થાય છે. “વિક્રમ માંકદેવ” ચરિત, ચૌરપંચાશિકાના કર્તા તેમજ રાજવીના પિતા કર્ણદેવના સમકાલીન પ્રસિદ્ધ કાશ્મીરી કવિ બિહણ પોતાની નાટિકા “કર્ણસુન્દરી માં જણાવે છે કે-કર્ણદેવના વખતમાં શાનું મહાઅમાત્યપદે હતા. મહામાત્ય સંપન્કરે પાટણમાં પ્રવર્તાવેલા શ્રી આદિનાથની યાત્રા-મહોત્સવ વેળા એ નાટિકા ભજવાવેલી એવો ઉલ્લેખ એની પ્રસ્તાવનામાં છે.
બિહણે “કર્ણસુન્દરી ” માં શાતુને “વાસવદત્તા” માં વર્ણવેલા વત્સરાજના મહામાત્ય યૌગંધરાયણ સાથે સરખાવ્યો છે. તેની ચતુરાઈ, ધર્મપ્રેમ અને શૈર્ય અંગેની અનેક વાતે “પ્રબન્ધચિંતામણિ ”કારે નોંધી છે. કવિ બિહણ બ્રાહ્મણ હોવા છતાં આ નાટિકાના મંગળાચરણમાં જિનેશ્વરની સ્તુતિ કરે છે તે વિચારતાં એ કાળે સાંપ્રદાયિકતાનું ઝેર નહોતું પ્રસર્યું અને પરસ્પરને સદભાવ સંગીનતાસૂચક હતો એમ અનુમાની શકાય છે. આ ઉપરાંત અન્ય સંખ્યાબંધ એતિહાસિક તેમજ અર્ધ– એતિહાસિક પ્રબન્ધાત્મક ગ્રન્થોમાં શાંત મંત્રી વિષેના જે

Page #44

[૩૪]
ઐતિહાસિક પૂર્વજોની ઉલ્લેખે અને હકીકતે મળી આવે છે એ ઉપરથી મંત્રીશ્વરની મહત્તા અને પ્રભાવિક્તા કેવી સચોટ હતી એને ક્યાસ કાઢી શકાય તેમ છે.
અભયદેવસૂરિના ઉપદેશથી શાન્ત મંત્રીએ ભરુચના સમલિકાવિહારમાં સુવર્ણ કળશે ચઢાવ્યા હતા એ ઉલેખ શ્રી ચંદ્રસૂરિકૃત પ્રાકૃત “મુનિસુવ્રતચરિત્ર'માં છે.
ધમી આત્માઓ રાજકારણમાં પણ ઉમદા ભાગ ભજવી શકે છે એ ઉપરના વૃત્તાંતથી સમજાય તેમ છે.
નેધ–સજજન તેમજ શાતુરૂપ મંત્રી યુગલે વડઉદયમાં વિસ્તૃત રથયાત્રા કરાવી એ ઉલ્લેખ પ્રશસ્તિમાં છે. આ વડઉદય તે હાલનું વડોદરા હાય એ સંભવિત છે.
(૩) સેમ સચિવ વિશ્વને આનંદ આપનાર, હંમેશાં ગુરુ પ્રત્યે પ્રેમ રાખનાર તથા મેઘના જેવી લીલાને ધારણ કરનાર “સેમ” કે જેની ધર્મોન્નતિ વિકાસ પામતી જાય છે તથા માંગણેના હાથરૂપી છીપમાં દાનરૂપી સ્વાતિવૃષ્ટિ કરી હોવાને કારણે જેને યશ દિશારૂપી સ્ત્રીઓનું મંડન કરનાર મોતીને જે નિર્મળ અને પવિત્ર છે.
તે સેમ સચિવ ચંદ્ર જેવા શુભ ગુણેથી યુકત હતા. તેણે સિદ્ધરાજને મૂકીને બીજા કેઈને પિતાને સ્વામી બનાવ્યા નહોતે. લેખના આલેખનમાં કવિ પ્રશ્ન કરે છે કે –
લકમીના નિવાસસ્થાનરૂપ કમળ પિતાને ઉલસિત કરવા માટે ભાસ્કર સિવાય બીજા કોઈ તેજની વાંછના શું કરે છે ખરું?
ઉપરના લખાણ ઉપરથી તેમજ અન્ય અનેક પ્રશસ્તિઓ

Page #45

ૌરવગાથા
[૩૫ ] અને ગ્રન્થ ઉપરથી જાણી શકાય છે કે “સમ એ સિદ્ધરાજને મંત્રી હતા, તેની સ્ત્રીનું નામ સીતા હતું.
ગુજરાતના મહામંત્રી વસ્તુપાલના પૂર્વજોની વંશાવલિમાં જણાવેલ છે કે
પ્રાગૂવાટ વણિક ચંડપને પુત્ર ચંડપ્રસાદ, તેને પુત્ર સમ, તેને આશરાજ અને તેના પુત્ર વસ્તુપાલ-તેજપાલ હતા. આમ એ વસ્તુપાલ-તેજપાલને પિતામહ હતો.
(૪) મહામંત્રી મુંજાલ મંત્રીશ્વર મુંજાલ એ કેવલ સિદ્ધરાજના સમયને ન કહી શકાય. કર્ણદેવના રાજ્યકાળમાં એ દાખલ થયેલ. પિતાની બુદ્ધિમત્તાના જોરે આગળ વધેલ અને સિદ્ધરાજ બાળઅવસ્થામાં હત ને રાજકારભાર રાણી મીનળદેવી ચલાવતા હતા ત્યારે એ પિતાની કુશાગ્રબુદ્ધિના બળે, રાણીના જમણા હાથરૂપ બની ગયે એટલું જ નહીં પણ અણહિલપુર રાજ્યની પ્રતિભા વિસ્તારવામાં આગળ પડતો ભાગ એણે લીધે. મહાઅમાત્યના ગૌરવ સંપન્ન પદે વિરા અને ગુજરાતના ચાણકયની ઉપમા મેળવી. સં. ૧૧૪૬ માં “કર્ણદેવ’ના રાજ્યમાં મહામાત્ય મુંજાલની વસતિમાં રહી પાટણમાં તાડપત્ર ઉપર હરિભદ્રસૂરિકૃત યોગદષ્ટિસમુચ્ચય સટીકની પ્રત લખાઈ. સમરક્ષેત્રમાં વિજય પ્રાપ્તિના અને રાજ્યમાં સુંદર વહીવટના જે ઉલ્લેખ પ્રાપ્ત થાય છે એ જોતાં મહામાત્ય મુંજાલની પ્રતિભા અદ્વિતીય હતી. એનું જૈનત્વ સંકુચિત દશામાં નહોતું. એની પ્રમાણિકતા માટે બે મત પણ નહોતા.

Page #46

[ ૩૬ ]
ઐતિહાસિક પર્વની
(૫) મહામાત્ય આશુક મહામાત્ય આશુકની મંત્રણાથી સિદ્ધરાજ જયસિંહે શ્રી શત્રુંજય તીર્થની યાત્રા કરી તેની પૂજા માટે બાર ગામનું શાસન કરી આપ્યું હતું. સં. ૧૧૭૯ થી સં. ૧૧૮૧ માં મહામાત્ય પદ શોભાવનાર આ અમુક મંત્રી વાદીદેવસૂરિ તથા કુમુદચંદ્ર વચ્ચે વાદ થયે ત્યારે હાજર હતા. સં. ૧૧૭૯ માં કર્ણાવતીમાં આથક મહામાત્ય પદે હતા એ વેળા ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રની પ્રત તાડપત્ર પર લખાઈ. સિદ્ધરાજે દેવસૂરિને જયપત્ર આપવા સાથે તુષ્ટિદાન તરીકે એક લાખ સોનામહોરો આપવા માંડી, પણ તે જૈન સાધુના આચાર પ્રમાણે અસ્વીકાર્ય થતાં આશુક મહામાત્યની સંમતિથી એ રકમ સિદ્ધરાજે જિનપ્રાસાદ બંધાવવામાં ખરચી. સં. ૧૧૮૩ના વૈશાખ સુદ ૧૫ ને દિને એમાં શ્રી ઋષભદેવની પ્રતિમા પ્રતિષ્ઠિત કરવામાં આવી.
(૬) ઉદયન મંત્રી મારવાડથી વખાના મારેલા ઉદયન શ્રાવકે પિતાની પ્રજ્ઞાના જેરે પાટણમાં વસવાટ કર્યો એટલું જ નહીં પણ જોતજોતામાં એ ધનવાન બન્યા અને સાથોસાથ રાજમાન્ય બન્યા. સિદ્ધરાજના સમયમાં એ મંત્રીને અધિકારે પહોંચ્યો. ઘડીભર મહામાત્ય મુંજાલને લાગ્યું કે-પિતાને આ સ્વામીભાઈ પિતાને ઊઠા ભણાવે તે નિવડશે અને આ મહાપદ પર બેસી જશે. રત્નપરીક્ષક મહામાત્યે ઉદયનની તેજસ્વિતા પિછાની લીધી અને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થતાં “રાજમામા”નું બિરૂદ અપાવી, એને ખંભાતના સૂબાના પદે બેસાડી દીધું. આ રીતે અણહિલપુર પાટણથી અને રાજવીની નજરથી દૂર રાખી સ્થંભતીર્થને એ કાળે વિષમ ગણાતા વહીવટે એને સ્થાપી એક કાંકરે બે પક્ષી

Page #47

ગૌરવગાથા
[ ૩૭ ]
મારવા જેવુ' કયુ`'. ઉડ્ડયન મંત્રીએ ઝીંઝુવાડાનેા કિલ્લે બધાયે
હતા.
સ્થંભતીથ એ સમયમાં ગુજરાતનુ નામીચુ' મંદર હતુ એટલ` જ નહીં પણ રાજકીય દૃષ્ટિચે અતિ મહત્ત્વનું સ્થાન ગણાતુ હતું. ઉદયનના મંત્રીપણામાં એમાં સ`દેશીય વધારા થયા. દીર્ઘ ર્દશિતાભરી રાજનીતિથી એની રિદ્ધિસિદ્ધિમાં વધારા થયા. અખેડા નામશૂન્ય થયા અને વ્યાપાર ભયમુક્ત બન્યા. એટલે જ ઉદ્દયન મંત્રીએ પદ્મ પર કાયમ જેવા થઈ ગયા. સિદ્ધરાજ કાઇ પણ રીતે ભાવી વારસ કુમારપાલનું કાટલું કાઢવા માંગતા હતા. કલિકાળસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રસૂરિએ સ્વજ્ઞાનમળે પાટણની ગાદી કુમારપાલને મળનાર છે એ નિશ્ચિતપણે કહ્યું હતુ. શ્રદ્ધા સંપન્ન મંત્રીએ સૂરિજીના વચન ઉપર શ્રદ્ધા રાખી એવી ચાલાકીથી કામ લીધું કે ભાવિ નૃપતિના જીવનની રક્ષા કરી છતાં સિદ્ધરાજની જરા પણ ધૃતરાજી ન વહેારી. રાજમામાં ગણાતા આ બુદ્ધિમાને પાછળથી ‘ રાજપિતા 'નુ બિરૂદ પેાતાની આવડતના મળે મેળવ્યુ હતુ. કુમારપાળે પૂર્વના ઉપકાર ધ્યાનમાં રાખી ઉદયનને મહામાત્ય બનાવ્યા. એમની સલાહ લીધા વિના એ ડગલું પણ ન ભરતા. સૌરાષ્ટ્ર જીતવા એમને જવાનું થયું. જીવનના ભાગે જયશ્રી મેળવી.
,
(૭) શાહ કુંવરજીના પૂર્વજો
અણુહિલપુર પાટણના શૃ ંગારરૂપ, ઇલાહી સંવત્ ૪૧ ( વિક્રમ સવત ૧૬૫૨) વર્ષે વૈશાખ વદ ૧૨ ને ગુરુવારે રેવતી નક્ષત્રમાં શુભ મુહૂર્તે કુવરજી શાહે, સ્રી સેાભાગદે, મ્હેન વાછી, પુત્રી જીવણી આદિના પરિવારયુક્ત શ્રી વાડીપાર્શ્વનાથની પ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠા સુરગિરિ સમ શેાભતા ચતુર્મુખ ચૈત્યમાં કરી. શાહ

Page #48

[૩૮]
એતિહાસિક પૂર્વજોની મહીપતિને અમરી ભાર્યાથી વસ્તુપાલ નામા પુત્ર થયે. એની પત્નીનું નામ સિરિયાદે. એ ઉભયને તેજપાળ નામા પુત્ર થયો. વસ્તુપાળ અને તેજપાળ અને મંત્રીપદ સાચવ્યા. વીરધવળના સમયમાં થયેલ વસ્તુપાળ તેજપાળ નામના વિખ્યાત બંધથી આ જૂદા છે એ સહજ સમજાય તેમ છે. તેજપાળની સ્ત્રીનું નામ ભાનુ હતું. આથીજનોના મનોરથ પૂરવામાં ક૯પવૃક્ષ સમાન, જિનધર્માનુરક્ત અમરદત્ત નામને પુત્ર તેમને થયો. ઉકેશ વંશમાં એ મુખ્ય ગણાતો. એની સ્ત્રીનું નામ રતનાદે, કુંવરજીશાહના એ માતપિતા.
.
oes)
મનનીય ઉદ્દગાર કે પંચાસરના રાજકુલને જેનેરિએ છવાયું હતું. અણહિલપુર છે. પાટણના પાટનગરીની સ્થાપનાને મહાવસરે સાચા આચાર્ય શ્રી છે શીલગુણસૂરિ હતા. સૈકાઓ સુધી ગુજરાતની જૈન સંસ્કૃતિનું તીર્થ ફ પાટણ હતું. પાટણના રાજસિંહાસને સૈકાઓ પર્યત રાજ છત્ર વિશ જેનેએ ધર્યું હતું. વિમળ શાહ, જગડુ શાહ, હેમચન્દ્રાચાર્ય અને
છે હીરવિજયસૂરિ ગુજરાતની જેને અમરવેલનાં એ સર્વોત્તમ અમૃતફેલ. િબીજે એવો કાળનો કપરો અવસર આવ્યો હત મહારાજ કે સિદ્ધરાજ જ્યસિંહના મહાકાતિવતા રાજયુગમાં. અણહિલપુર છેપાટણની ઈતિહાસયશસ્વિતાને એ સુવર્ણયુગ. પૂર્વે માળવા, પશ્ચિમે
ગિરિનાર, ઉત્તરે ઝાલોર ને દક્ષિણે પરક ને તેલંગાણુ પર્યતનું ચારે છે દિશામંડળ જીતતો ગુજરાતને જયધ્વજ ત્યહાર ફરકતો હતે. જ ગૂર્જરેનાં જહાજે સાગર ખેડતાં હતાં. છે. યાશ્રય મહાકાવ્યના ને પાણીની સમોવડ પ્રાકૃત અષ્ટાધ્યાયીના - પ્રણેતા શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય ત્યારે પાટણમાં વિરાજતા, ને કલિકાળજ સર્વશના બિરુદધારી હતા. મહા જયજી જેનેતર સિદ્ધરાજ મહારાજ છે પણ હેમચંદ્રાચાર્યને વદતા-પૂજતા.
–મહાકવિ શ્રી નાનાલાલના વ્યાખ્યાનમાંથી.
5

Page #49

૧૦. પરમ આહંત કુમારપાળ મહારાજ
ચાલુક્ય રાજ્યને પાયે મૂલરાજના હાથે નંખાયે સન ૯૪૧ માં. ગુજરાત જીતીને એણે પિતાની ગાદી અણહીલવાડ પાટણમાં સ્થાપી ત્યારથી સમૃદ્ધિમાં અને વિસ્તારમાં ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ થતી રહી. એક સમયે હિંદુકુશની ડુંગરાળ ભૂમિથી માંડી મહારાષ્ટ્રના મેદાન પર્યત એની હકુમત પથરાઈ હતી. કલ્યાણના સામતે, સૌરાષ્ટ્રના રાજાઓ, ચિતડને રાવળ, સપાદલક્ષને રાવ, માળવા અને મારવાડના રાજવીઓ એ સૌ અણહીલવાડના મહારાજ્ય જોડે નિકટ સંબંધ રાખતા અને ખંડણ ભરતા. ભીમ પહેલાના રાજ્યમાં સન ૧૯૨૪ માં મહમદ ગઝનીએ ગુજરાત પર ચઢાઈ કરી સોમનાથનું મંદિર તોડયું અને પાટણ લંટયું ત્યારે જે જબરી લુંટ એના હાથમાં આવી અને એ સંબંધમાં ઈતિહાસકારોએ જે નોંધ લીધી છે એ જોતાં અણહીલવાડના વ્યાપારી કેન્દ્ર તરીકેના મહત્વને અને પ્રજાની ધનસંપત્તિને ખ્યાલ આવે છે. યુરોપમાં જે સ્થાન વેનીસ (Venice ) ભેગવતું તે ભારતવર્ષમાં અણહીલપુરપાટણનું હતું. મહમદ ગઝનીની ચઢાઈએ જે ફટકે માર્યો હતો તે જોતજોતામાં ભૂતકાળને વિષય બન્યો અને મહારાજા કુમારપાળના સમયમાં પુનઃ એક વાર ગુજરાતનું આ પાટનગર સમૃદ્ધિના શિખરે પહોંચ્યું. ગુજરાતની પડતી મહારાજા કુમારપાળની અહિંસાને આભારી નથી ઊલટું એ સમયે તે ગુજરાત સર્વ કુંવરજીની વંશાવળી તરફ નજર માંડતા નીચે મુજબ ક્રમ જણાય છે. ઓસવાળ જ્ઞાતિના મંત્રી ભીમના વંશમાં, મંત્રી ચાંપા થયો. સ્ત્રી સુહવદે. તેમને પુત્ર મહીપતિ નામને એ પણ મંત્રી થયે.

Page #50

[ ૪૦ ]
ઐતિહાસિક પૂર્વજોની રીતે સંપત્તિશાળી હતું. એ પ્રતાપી પુરુષના પછી જે રાજાઓ થયા અને એમનામાં રાજવી તરીકે હોવું જોઈએ એ ખમીર ન દેખાયું તેથી જ પડતીનાં પગરણ મંડાયા. ચાલુકય વંશને છેલે રાજા ત્રિભુવનપાળ માત્ર નામને જ રાજ હતું. વહીવટી તંત્રની કુલ લગામ ધોળકાના વાઘેલાવંશી અધિકારી વિશળદેવના હાથમાં હતી. સન ૧૨૪૩. તેના વંશજોએ સન ૧ર૯૮ સુધી એ ટકાવી રાખી. એને અંતે બ્રાહ્મણ દીવાન માધવના હાથે દીહીના બાદશાહ અલાઉદ્દીને મોકલેલા સરદારો ઉલઘખાન અને નસરતખાનની ચઢાઈથી આવ્યો. વિલાસી રાજવી કરણઘેલો હારીને નાસી ગયા અને એની રૂપવતી દીકરી દેવળદેવી શત્રુના હાથમાં સપડાઈ, દીલ્હીના દરબારમાં પહોંચી એ ઈતિહાસકારોથી અજાણ્યું નથી. સન ૧૧૪૩ માં સિદ્ધરાજ જયસિંહનું મરણ થયું અને એની ગાદીએ રાજવી કુમારપાળ બેઠા. એમના રાજ્યકાળમાં ચાલુકયવંશ પૂર્ણ ઋદ્ધિ-સિદ્ધિએ પહોંચ્ચે અર્થાત સામ્રાજ્યને વિસ્તાર સવિશેષ થયા. તેમજ સર્વત્ર સુલેહ અને શાંતિ સુપ્રમાણમાં ચાલુ રહી. અલબત્ત, શરૂઆતમાં થોડા લડાઈના પ્રસંગે બનેલા છે છતાં એ વેળાએ મહારાજા કુમારપાળે અપ્રતિમ શૌર્ય દાખવી જયશ્રી પોતાના તરફ વાળી હતી. - કુમારપાળપ્રબંધ' પ્રમાણે ઉત્તરમાં તરૂક અથવા તુર્કના પ્રદેશ પર્યત, પૂર્વમાં પવિત્ર ગંગાના કાંઠા પર્વત, દક્ષિણમાં વિધ્યગિરિની હારમાળા સુધી અને પશ્ચિમ દિશામાં મહાનદી સિંધુ સુધી રાજ્યની હદ વિસ્તરેલી હતી.
એક નિષ્ણાત શોધક કહે છે કે –“મહારાજા કુમારપાળની એક મહાન રાજવી અને વિજેતા તરીકે જે કીર્તિ વિસ્તરેલી છે એ જોતાં જે ઐતિહાસિક સાધનો ઉપલબ્ધ થયાં છે તે અધૂરાં અને અપૂર્ણ છે. એ સંબંધમાં શેધખોળ ચાલુ રાખવી ઘટે

Page #51

ગૌરવગાથા
[ ૪૧ ]
અને એમ કરવામાં આવતાં મને ખાત્રી છે કે એવી સામગ્રી અવશ્ય પ્રાપ્ત થશે કે જે મતાવી આપશે કે આ રાજવીની શક્તિ કેવી આશ્ચર્ય કારી હતી; અને કીર્તિ દૂર દેશ પર્યંત પથરાએલી હતી.’
કુમારપાળ સન ૧૦૯૩ માં ધિસ્થલી ( દેથલી ) મુકામે જન્મ્યા હતા. મેરુતુંગાચાર્ય કે જેમણે સન ૧૩૦૪ માં ચરિત્રની રચના કરી હતી તે જણાવે છે કે તેમના દાદા હરિપાળ અ ભીમ પહેલાની રાણી ચૌલાદેવીથી થએલા સંતાન હતા. હિરપાળના પુત્ર અને કુમારપાળના પિતા ત્રિભુવનપાળ થયા જે કાશ્મીરા દેવીને પરણ્યા હતા. તેમને ત્રણ પુત્રા અને બે પુત્રીએ હતી. પુત્રામાં કુમારપાળ મુખ્ય થયા જ્યારે પુત્રી પ્રેમાળદેવીને જયસિંહ સિદ્ધરાજના સેનાપતિ કાન્હડદેવની સાથે પરણાવવામાં આવેલી અને પુત્રી દેવળ સપાદલક્ષના રાજા કે જેની રાજ્યધાનીનુ મુખ્ય શહેર શાક ભરી–સ'ભર હતું તે અણ્ણરાજને આપવામાં આવી હતી.
સિદ્ધરાજ જયસિંહને ગાદીવારસ ન હાવાથી એમના પછી પાટણની ગાદી પર ત્રિભુવનપાળ અને તેમના પુત્રાના હક્ક હતા છતાં આમ થવા દેવાની મરજી સિદ્ધરાજની ન હેાવાથી મંત્રી ઉદયનના પુત્ર ચાઢને પેાતાની પછી આવનાર ગાદીવારસ તરીકે જાહેર કર્યાં અને એના માર્ગમાં કાંટા ઊભા ન થવા પામે એ સારુ ત્રિભુવનપાળનું ખૂન કરાવ્યું. આ બનાવે ચાલાક કુમારપાળની આંખો ઊઘાડી નાંખી. પિતા પછી સિદ્ધરાજની ખૂની નજર પાતા પ્રતિ વળવાની એ વાત તે સમજી ગયા અને તેથી અણુહીલપુર પાટણની હદ છેડીને દૂર ચાલ્યા ગયા. એણે ધણા વર્ષો સુધી જુદા જુદા દેશમાં ભ્રમણ કર્યું અને જાતજાતના અનુભવ મેળવ્યા. એક વેળા છુપા વેશે પાટણમાં શુ બની રહ્યું છે તે જાણવા આવ્યે. જાસુસ મારફતે આ વાતની સિદ્ધરાજને જાણ થઈ તરત જ કુમારપાળને પકડી લાવવા માણુસા

Page #52

[ ક૨]
ઐતિહાસિક પૂર્વજોની દેડાવ્યા. આ વેળા કુમારપાળને શરૂમાં અલીગ કુંભારની અને પાછળથી ખંભાતમાં પ્રભાવિક આચાર્ય મહારાજ શ્રી હેમચંદ્રસૂરિની મદદ ન મળી હોત તો એનું જીવન મરણયના કાંઠે હતું.
ભાગ્યેજ ઈતિહાસને કેઈપણ અભ્યાસી આ બધા બનાવે જે રીતે બન્યા છે તેનાથી અજ્ઞાત હશે. એ ઉપરથી અનુમાન કરી શકાય તેમ છે કે એક જબરા મહારાજા સામે ભાવી ગાદીવારસ કુમારપાળને પોતાની જાતને છુપાવીને કેટકેટલી ચાતુ રાઇથી માર્ગ કાઢવો પડ્યો છે અને કેવા કેવા દારૂણ ને હૃદય હચમચાવે એવા સગોનો સામનો કરવો પડ્યો છે.
કુમારપાળ જ્યારે ખંભાતમાં હેમચંદ્રસૂરિને મળે છે ત્યારે તે એટલી હદે નિરાશ બની જાય છે અને બેલે છે કે આટઆટલી રખડપટ્ટી વેલ્યા છતાં ગાદી મળે તેવી નિશાની જણાતી નથી તો એ આશા પર પૂળે મૂકી શા સારુ જીવનને અંત ન આણ? પણ એ વેળા હેમચંદ્રસૂરિ મહારાજ પોતે છાતી ઠોકીને ભવિષ્ય કહે છે અને પાટણની ગાદી મળશે જ એવી ખાત્રી આપે છે. વળી ધીરજ આપી જણાવે છે કે-ઘણાં વર્ષો દુ:ખ સહન કર્યું ત્યારે શેડા સારુ હિંમત ન હાર. ત્યાંથી નીકળી તે ઉજજૈન તરફ સીધાવે છે. એ વેળા આચાર્યશ્રીના શબ્દ પર એને પૂરે વિશ્વાસ પણ બેસતા નથી. ક્ષત્રિયનું બીજ હોવા છતાં અત્યાર સુધી જે હાડમારીઓ ભેગવવી પડી હતી અને સિદ્ધરાજના લાંબા રાજ્યકાળથી તેમજ એની ખફગીથી બચવા સારુ જે રીતે ભટકવું પડયું હતું અને કપરા સંજોગોને સામને કરે પડ્યો હતે એ ભલભલાને નિરાશ અને નાસીપાસ બનાવે તેવાં હતાં તેથી જ તે નિરાશાની ઊંડી ખાઈમાં ઉતરી પડયા હતા. આમ એક તરફ આશાનું અંતિમ બિંદુ આવી ચૂકયું હતું ત્યાં રણમાં જેમ તૃષાતુર મુસાફરને મીઠા પાણીનું સરોવર દષ્ટિગોચર થાય તેમ કુમારપાળને શ્રી હેમચંદ્રસૂરિને મેળાપ થયે; એટલું જ નહી

Page #53

ગૌસ્વગાથા
[૪૩ } પણ એમની કૃપાથી અભયદાન મળ્યું. નહિ તે મંત્રી ઉદયન સિદ્ધરાજની ખફગી વહોરી આ કાર્યમાં પડત જ નહી. વિશેષતા તો “સૂરિમહારાજ તરફથી નજીકમાં જ રાજ્યગાદી મળશે અને હાડમારીને અંત આવશે માટે નિરાશ થવાની અગત્ય નથી” એવી આગાહીની હતી. કેવળ પરમાર્થ દષ્ટિથી અપાએલ આ સહાય જ-કઈ પણ જાતના સ્વાર્થી હેતુ વગર માત્ર કરુણાના દષ્ટિબિંદુથી કરવામાં આવેલ આ કૃપા જ-ભવિષ્યમાં કુમારપાળના ધાર્મકિ જીવનમાં પલટે આણનાર નીવડી. - કુમારપાળ ઉજજૈનમાં થોડા સમય સુધી રહ્યો ત્યાં તે ખબર આવ્યા કે સિદ્ધરાજનું અવસાન થયું છે એટલે સીધે તે અણુહીલપુર પાટણ આવી પહોંચ્યો. માર્ગમાં જ એને આચાર્યશ્રીએ ભાખેલ ભવિષ્યની સત્યતા માટે ખાત્રી થઈ ચુકી. એણે એ વેળા મનમાં એ મહાન પ્રભાવિક સંતને પિતાના ભાવી જીવનમાં એક માર્ગદર્શક ગુરુ તરીકે સ્થાપવાની ગાંઠ વાળી. કુમારપાળે પિતાને શિવધર્મ છોડી જૈનધર્મ કેમ સ્વીકાર્યો એના અન્ય કારણેમાં ઉપરનો બનાવ અગ્રસ્થાન ભોગવે છે. વ્યક્તિના જીવનમાં કેઈ ને કઈ પળ એવી આવી જાય છે કે જે વેળાના સંજોગેની અસર એટલી ભારે થાય છે કે એનાવડે જીવનપલટ થતાં વાર લાગતી નથી. - કુમારપાળ રાજગાદીએ બેઠા પછી કેટલાક સમય સુધી હેમચંદ્રસૂરિવાળો પ્રસંગ વીસરી ગયે. એમના સિવાય બીજા જે જે માણસોએ ઉપકાર કર્યા હતા તે સર્વને યાદ કરી તેમને ભેટ-ઈનામથી નવાજ્યા. ઉદયનના પુત્ર વાડ્મટને મુખ્ય સચિવ બનાવ્યો. ત્યાર પછીનો સમય આંતરિક અસંતોષને અને પાડોશના રાજાઓના વિરોધને શમાવવામાં ગયે. ખુદ પિતાના દરબારના સામંતમાં જ કાવત્રુ ગોઠવાએલું હતું. ગાદીએ બેઠે ત્યારે કુમારપાળની વય પચાસ વર્ષની હતી. તેના અધિકારીઓ

Page #54

[ ૪૪ ]
એતિહાસિક વની આ વૃદ્ધ રાજવીને પિતાની મેરલીએ નચાવવા માંગતા હતા. ખુદ કાન્હડદેવ તે એમજ માનતે હતું કે પોતાની સહાય વિના પિતાને આ સાળો રાજા થઈ શક્તા નહીં એટલે ઘણીવાર અપમાન પણ કરી બેસ! કુમારપાળ જે પ્રતાપી ક્ષત્રિય જેણે જિંદગીને ઘણે સમય જુદાજુદા દેશમાં ભ્રમણ કરવામાં માન્યો હતો અને નવા નવા અનુભવ મેળવ્યા હતા એ આમ કેવી રીતે ચલાવી લે?
No wonder that a man of his experience, should insist upon looking himself into the affairs of realm and allow no one to arrogate his authority.'
ગ્રંથકારના ઉપરના શબ્દોમાં મહારાજા કુમારપાળની શક્તિ વિષેને સુંદર ઈશારે છે જે સંબંધે હવે પછી ટૂંકમાં જોઈશું.
પાટણની ગાદી કુમારપાળને મળી તેથી સિદ્ધરાજે દત્તક તરીકે સ્વીકારેલ ઉદયનને પુત્ર ચાહડ નિરાશ થઈ પિતાના સંબંધીઓના પણ ટેકાને અભાવ જોઈ, અણહીલવાડને ત્યજી દઈ, સપાદલક્ષના રાજવી અરાજની પાસે ગયે. એ રાજાએ એને પોતાના દરબારમાં માનવ તે હો આપી, એના કારણને પિતાનું બનાવ્યું, અર્થાત્ મહારાજા કુમારપાળ સાથે વેર બાંધ્યું. કુમારપાળના સૈન્યમાં અસંતોષ પેદા કરવાના ચિત્રવિચિત્ર ઉપાય આદર્યા અને પૈસાની રૂસ્વતથી તેમને જીત્યા. પછી ઊંચા અધિકાર આપવાની લાલચથી રાજવી કુમારપાળના કેટલાક સરદારને ફેડી પિતાની બાજુમાં ખેંચ્યા. આ જાતના દાવ નાખ્યા પછી જબરું લશ્કર લઈને ગુજરાતની સરહદ પર તે ચઢી આવ્યા. - આમ શરૂઆતમાં જ મહારાજા કુમારપાળની કસોટીની પળ આવી ચુકી. જેવી દીહીપતિ બાદશાહ અકબરની દશા ગાદી

Page #55

ગૌરવગાથા
[ ૪૫ ] નશીન થતાં થઈ હતી તેવી જ કુમારપાળની થઈ ! અકબરને જેમ બહેરામખાન જેવા નિણુત સરદારને તેની અસભ્ય અને ઘાતકી વર્તણૂકથી ગુમાવવો પડયો હતો અને દરબારના કેટલાક ઉમરાવો અન્યમનસ્ક થઈ બેઠા હતા તેમ કુમારપાળને પણ આ વેળા રાજ્યપ્રાપ્તિમાં પૂર્ણ સહાય દેનાર પોતાના બનેવી કાન્હડદેવને મગરૂબી અને તોછડાઈ યુક્ત વર્તણુકને લીધે ગુમાવવો પડ હતો અને ઉપર કહી ગયા તેમ સૈન્યમાંના કેટલાક સરદારને અસંતોષ વહોરવો પડયે હતે. તે પોતે સારી રીતે જાણતો હતો કે પિતાના સૈન્યને કેટલોક ભાગ ફુટમાં બન્યો હતે, આમ છતાં તેણે હીંમત ન ગુમાવતાં યૂહની રચનામાં જાતે ભાગ લીધો અને અરાજને સખત હાર આપી. ઇતિહાસકાર કહે છે કે–Kumarpal with his superior generalship and hero-boldness managed to defeat the enemy and inflict heavy loss on him.
અર્ણોરાજ અને ચાહડ કેદી તરીકે પકડાયા. ઉદારદિલ રાજવીએ અરાજ પાસે માફી મંગાવી તેને પિતાના રાજ્યમાં પાછો જવા દીધા અને ચાહડને માફી મંગાવી દરબારમાં માનભર્યો હદો આપે. આમ કુમારપાળે પિતાની વીરતાના જોરે જયશ્રી મેળવી અને એક કાર્યકુશળ રાજવી તરીકે સુંદર છાપ બેસાડી. આમ છતાં એને માર્ગ નિષ્કટક નહોતે. એ જ્યારે અર્ણોરાજને હુમલે હઠાવી રહ્યો હતો ત્યારે ચંદ્રાવતીના વિક્રમસિંહે તેને મારી નાખવાનું કાવત્રુ યોજયું, પણ “પાપ છાપરે ચઢીને બેલે છે” એ ન્યાયે વખતસર એ વાતની જાણ થઈ ગઈ અને પાટણ માથે પડનારી મહાન આફત ટળી. આના પરિણામે વિક્રમસિંહની જાગીર ખુંચવી લેવાઈ અને તેના ભત્રીજા યશોધવળને સંપાઈ.
પછીથી કુમારપાળે માળવાના “બલાલ'ને જીતી ચિતોડગઢ

Page #56

{ ૪૬ ]
ઐતિહાસિક પર્વની તાબે કર્યો, અને ઠેઠ પંજાબ સુધી પહોંચે. ચિતોડને તેના સાત ગામ સહિતને આખોય પ્રદેશ અલીગને જાગીર તરીકે સુપ્રત કરવામાં આવ્યું. આ જીત ચિતોડગઢના લેખમાં વિ. સં. ૧૨૦૭ ઈ. સન ૧૧૫૦ માં સેંધાઈ છે. કુમારપાળના કેટલાક બિરૂદમાં એક અવંતીનાથનું બિરૂદ ગણાય છે જેનો અર્થ માળવાનો સ્વામી એ થાય છે તે ઉપરના બનાવને આભારી છે.
આ દરમીયાન સપાદલક્ષમાં ફરી સળવળાટ ઉદ્ભવ્યો એટલે એમાંથી પરવારતાં જ કુમારપાળને પિતાની નજર એ તરફ વાળવી પડી. ખુદ ચાહડની સરદારી હેઠળ મોટું સૈન્ય મેકલવામાં આવ્યું. એણે સપાદલક્ષના બજેરા નામના શહેર પર હુમલો કરી શત્રુને સખત પરાજય પમાડ્યો અને ચાલુકય રાજવીની મહત્તા સ્થાપી. આ યુદ્ધમાં પુષ્કળ દ્રવ્યસામગ્રી હાથ આવી.
ઈ. સન ૧૧૫૦ લગભગ કુમારપાળને પોતાના બનેવી અર્ણોરાજ સાથે કલહ જ. રાજાએ પાસાબાજીની રમત રમતાં કુમારપાળની ભગિની રાણી દેવળદેવીનું અપમાન કર્યું. રાણું રીસાઈને પોતાના ભાઈને ઘેર ચાલી આવી. કુમારપાળે આ અપમાનને બદલે સખત હાથે લીધો અને અર્ણોરાજને રમતમાં એણે કર્યું હતું એવું ધાર્મિક ઉદ્દેશને લગતું અપમાન પુનઃ કરે નહી એ સારૂ શિકસ્ત આપી બોધપાઠ શીખવ્યું. પછી તેને રાજ્ય પાછું આપી પિતાના ખંડીયા રાજા તરીકે કાયમ કર્યો. - ઈ. સન ૧૧૫૬ ના અરસામાં એણે પિતાનું ધ્યાન ઉત્તર કેકણ જીતવા તરફ દેવું. આંબડને મેટું સૈન્ય આપી તે તરફ મેકલે. જ્યારે લશ્કર “કાલવીની ઓળંગતું હતું ત્યારે પાછળથી આવી ઉત્તર કંકણના સ્વામી મલિકાને સખ્ત છાપે માર્યો અને

Page #57

ગૌ ગાથા
[ ૪૭ ]
આંખડને ઘેરી વળ્યેા. આમ હારના સમાચાર મળ્યા છતાં રાજા કુમારપાળે ગભરાયા સિવાય સખ્ત તૈયારી આદરી અને થાડા જ સમયમાં પુન: આંખડની સરદારી હેઠળ જબરૂ સૈન્ય માકળ્યુ. આ વેળા ચાલુકયાના વિજય થયા. હાથીહાથની લડાઈમાં મહિલકાળુનને કેદી મનાવવામાં આવ્યે અને ઉત્તર કાંકણને ખડિયા રાજ્ય તરીકે અણુહીલવાડ સાથે જોડવામાં આવ્યું.
આમ કુમારપાળના રાજ્યગાદી ઉપર આવ્યાના શરૂઆતને કાળ લડાઈ જીતવામાં અને પેાતાનામાં રહેલ ક્ષાત્રતેજના અને વીરતાને પા બતાવવામાં વ્યતીત થયેા છે. એ વખતે સ્થલ તીર્થમાં શ્રીમદ્ હેમચંદ્રસૂરિ પાસે ઉચ્ચારેલ વચના યાદ સરમાં આવ્યા નથી ! અલમત એટલું સાચું છે કે રાજ્ય મળતાં પૂર્વેની સ્થિતિ યાદ કરી પૂર્વકાળના ઉપગારીઓને તેણે નવાજ્યા એ વેળા શ્રી ઉદયન મ ત્રીને અને તેમના પુત્ર આંબડને એ નથી જ ભૂલ્યા. એક રીતે કહીએ તેા પ્રસંગ જ એવા બની રહ્યા હતા કે જે વેળા રાજવીને શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ સાથે ધર્મચર્ચા કરવાના ચેાગ જ ન મળે! આમ છતાં એના હૃદયમાં દયાએ જે સ્થાન પ્રાપ્ત કર્યું હતું. તે છુપું નથી રહી શકયું. વિજયપ્રાપ્તિ પછી એ જે જાતનુ વતન ચલાવતા હતા અને છતાએલી પ્રજા સાથે જે રીતે વતતા હતા એ પરથી સહજ પૂરવાર થાય છે કે એ ઉદારદિલ રાજા હતા. રાજાનેા પેાતાના ધર્મ શૈવ હતા એ વાત પ્રબંધકાર ને ચરિત્રલેખક જૈન આચાર્યો પણ પોતાના હાથે લખે છે પણ પાછળથી રાજ્યમાં નોંધ લેવા લાયક શાંતિ પથરાય છે અને શ્રીમદ્ હેમચંદ્રસૂરિ સાથેના પરિચય વધે છે. તેમના ઉપદેશામૃતથી કુમારપાળના જીવનમાં પલટા થાય છે અને કારણચેાગે પોતે જૈનધમ સ્વીકારે છે, એમાં વધુ રસ લે છે અને પ્રજાકલ્યાણના કાર્યો હાથ ધરે છે, એ પણ હવે પછી જોઇશુ. એ સ્થિતિ થયા પછી જ એ પરમ આત્ તરીકે ઓળ

Page #58

[ ૪૮ ]
ઐતિહાસિક પૂર્વજોની
ખાય છે. અહીં એ વાતની યાદ આપીએ કે જેએ ગુજરાતના પતનના ટોપલા રાજા કુમારપાળની દયાને આભારી છે એમ કહેવા બહાર પડયા છે તેઓ કેવી ભીંત ભૂલ્યા છે એ ઉપરના વિજય ને યુદ્ધો પરથી સહજ સમજી શકાશે. શ્રીમદ્ હેમચંદ્રસૂરિના સહવાસથી કે જૈનધર્માંના આધથી કુમારપાળ રાજા જરૂર કૃપાપરાયણ અને પ્રજાપ્રેમી મન્યા છે. પણ તેથી તેનામાં કાયરતા આવી કિવા ગુજરાતના પાટનગરને અધઃપતનના માર્ગ લઈ ગયા એ કહેવું તે માત્ર એક પ્રકારની ધૃષ્ટતા જ નથી પણ ઊઘાડી આંખે ઇતિહાસનું અજ્ઞાન સૂચવે છે, અને એથી સત્યનું ખૂન થાય છે. જેની નસેામાં સાચી દથા ઝળકતી હાય છે એ કાયર તા હાઈ શકે જ નહીં કારણ કે દયા દાખવવામાં એછા સત્વની જરૂર નથી પડતી. આત્મશક્તિના સાચા દર્શન જેને થાય છે એવા આત્માએ જ અહિં’સા જેવી વિરલ વસ્તુના પૂર્ણ પણે સાક્ષાત્કાર કરાવી શકે છે. સામાન્ય કક્ષાના માનવીનુ' એ ગજું નથી. દયાની ઠેકડી કરવી એ સહેલી વાત છે પણ એને સાચી રીતે પીછાનવી એ કપરું કાર્ય છે.
કુમારપાળના જીવનમાં પલટા થયા તે પૂર્વે એ શિવધી હતા અને માંસ, મદિરા પણ વાપરતા. જ્યારથી એણે જૈન ધર્મના ચુસ્ત ઉપાસક એવા મત્રીશ્વર ઉદયન અને તેમના પુત્રા આંબડ, વાહુડ અને ચાડ આદિના ચડાઈ વેળા પૂર્ણ સહકાર સાધ્યા ત્યારથી એના મનમાં એ વિચારને! ઉદ્ભવ થઈ ચૂકયા હતા કે ‘ દયાધી તરીકે એળખાતા અને જૈન ધર્માંના ચુસ્ત ઉપાસક લેખાતા આ વણિકવીરા એક તરફ ધર્મનુ પાલન પણ કરી શકે છે અને ખીજી બાજુ સમય પ્રાપ્ત થયે પરાક્રમ ખતાવી સમરાંગણ શાભાવે છે ત્યારે એ જૈનધર્મના તત્ત્વમાં કંઇ વિલક્ષણતા અવશ્ય હાવી જોઇએ. દયા અને શૂરવીરતાના મેળ ન એસે એમ કહેનારા જરૂર ભ્રમમાં છેઃ આ વિચારપ્રવાહમાં

Page #59

ગૌરવગાથા
[ ૪ ]
જ્યારે એ પેાતાના પૂર્વજીવન પ્રતિ નૈષ્ટિપાત કરતા ત્યારે એમને સ્પષ્ટ જણાતું કે પાતે સિદ્ધરાજના ભયથી ભ્રમણમાં હતા ત્યારે રાજવીના ખાફ વહારીને પણ જેમણે પેાતાને સહાય કરી એમાં જૈનધમ પાળનાર વર્ગના ફાળા અગ્રપદે આવે છે. સૌ સ્હાયકેમાં શ્રીમદ્ હેમચંદ્રસૂરિએ અપાવેલી સહાય મેાખરે જણાતી, કારણ કે વર્ષોની અથડામણુ અને હાડમારીમાં એ એટલી હદે નિરાશ થઇ ગયા હતા અને જીવન વેડી દેવાની તૈયારીમાં હતા તેવી અણીની વેળાયે તે સહાય પ્રાપ્ત થઇ હતી.
નિષ્કારણ સમા આ મહાત્માની સહાય એના અંતરમાં એટલી ઠુદ્દે જડાઇ ગઇ હતી કે એ ગમે તેવા સંજોગેામાં કાયમ ને માટે ભૂલાઈ જાય તેમ હતું જ નહીં. રાજ્યાસન પર આવ્યા પછીના પ્રારભના વર્ષો સ્થિર થવામાં ગયાં અને થેશાં સમય માટે શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ વિસ્મૃતિને વિષય થઈ ગયા છતાં શાંતિ સ્થપાતાં અને નિમિત્ત મળતાં જ ખાંભાતના મેળાપની સ્મૃતિ તાજી બની અને તરત જ આચાર્ય મહારાજને બહુમાનપૂર્વક અહિલપુરપાટણમાં નિમંત્રવામાં આવ્યા. રાજવીને ગુરુદેવ સાથેના પરિચય વધી ગયા. દેશદેશના પાણી પીનાર અને હુન્નરે ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારના ભેજા એના પરિચયમાં આવનાર મહારાજા કુમારપાળ એટલે ભેટ ન હતા કે માત્ર આચાર્ય શ્રોના કહેવાથી વંશઉતાર આવેલ રોવધર્મને છોડી દે. તેમ આચાર્ય મહારાજ શ્રી હેમચ ંદ્રસૂરિ પણ આવા પ્રકારના ઉપરછાલા પરિવર્તનમાં જૈનધર્મોની પ્રભાવના માનતા નહાતા. વર્તમાનયુગના કેટલાક લેખકો “ પિંડે તેવું બ્રહ્માંડે ” કલ્પી લઇ શ્રીમદ્ હેમચંદ્રના જીવન ઉલ્લેખ સમયે મનગમતા વાઘા સજાવવાની ધૃષ્ટતા કરો ચૂકયા છે અને હજી કયે રાખે છે! પેાતાના જેવી જ નબળાઈઓ એ વિરલ સંતમાં

Page #60

ઐતિહાસિક નવી હતી એમ દર્શાવવા ક૯૫નાના ઘડાઓ દોડાવે છે. અરે, કવિપત પાત્રો સજી જે વસ્તુ બની નથી એવા વિષય પૂરી ચિત્રણ આલેખે છે અને ઐતિહાસિક પાત્રને, એક ઉદાર અને ઉમદા ધર્મના જબરદસ્ત ને પ્રભાવિક આચાર્યને અને તેમના અનુયાયી એવા કીર્તિશાળી પ્રધાનને મનકપિત ગુંથણીઓ દ્વારા એવા મિશ્રણમાં મૂકી દે છે કે જેથી સાચા ઈતિહાસનું તે ખૂન થાય છે જ પણ એ ઉપરાંત ઊગતી પ્રજામાં ચારિત્રશથિલ્યની ખાટી છાપ પડે છે. જે યુગમાં ભિન્નભિન્ન ધમ પ્રજાઓ વચ્ચે ગાઢ સંપર્ક સાધવાની ખાસ આવશ્યક્તા છે તેવા બારીક સમયે આવા પ્રખર અને પ્રતાપી પુરુષ સામે ચેડા કાઢી અંતર વધારે છે !
કુમારપાળ રાજાને જેનધામ બનાવવામાં જાણે શ્રી હેમચંદ્રસૂરિએ કઈ મુસદ્દીગીરીના દાવ ન ફેકયા હાય કિવા ચાણક્ય નીતિનું અવલંબન ન ગ્રહ્યું હોય તે ભાસ ખડો કરે છે. કપિત મંજરીના પ્રણેતા હજુ પિતાના મંતવ્યનું પૂર્ણપણે પ્રમાજન કરી નથી રહ્યા ત્યાં તે બીજા એક સાક્ષરે મહારાજા કુમારપાલના સંબંધમાં પરમ આહંત કે પરમમાહેશ્વરનો વંટોળ ઊભો કર્યો છે ! મનમાં ઘડીભર એ પ્રશ્ન ઊઠે છે કે-ઇતિહાસના નામે બડી બડી વાતો કરનારા આ સાક્ષરે સાચે જ સત્યના પક્ષપાતી છે કે કેવળ માની લીધેલા મંતવ્યના? - પ્રાસંગિક આટલી વિચારણા પછી મૂળ વાત પર આવતાં કહેવાનું કે રાજવી અને ગુરુદેવની ચર્ચાઓમાં કંઈ કંઈ તો, કંઈ કંઈ ધર્મો અને જાતજાતના પ્રશ્નોની છૂટથી દલીલપુરસર છણાવટ થઈ. એને વિસ્તાર કરવાનું આ સ્થળ નથી. એ વાતની વાનગી પીરસતાં સંખ્યાબંધ પુસ્તકો ઉપલબ્ધ છે. એ પર ચઢેલા અતિશયોક્તિ કે સ્વધર્મપ્રશંસાના વધુ પડતા પડળો દૂર કરીને પણ જિજ્ઞાસુ નિતરું સત્ય શોધી શકે તેમ છે.

Page #61

ગૌરવગાથા
[૫૧] એનું પરિણામ એ જ આવે છે કે માત્ર સૂરિમહારાજ પ્રત્યેને ઉપકાર વાળવાના દષ્ટિબિન્દુથી પ્રેરાઈને નહીં, પણ જૈનધર્મના ઉમદા સિદ્ધાંત, એમાં સમાએલ ઉદાર ભાવ અને અહિંસામાં રહેલી અદ્ભુત શક્તિની પીછાન કર્યા પછી જ મહારાજા કુમારપાળે જૈન ધર્મ સ્વીકાર્યો. એ બધું કંઈ એક દિવસમાં નથી બની ગયું! તેમ નથી તો એ સારુ શ્રી હેમચંદ્રસૂરિને કોઈ જાતની કુટિલતા ચલાવવાની કે કોઈ પ્રકારની ભૂરકી નાંખવાની જરૂર પડી. અલબત્ત, જૈન ધર્મના પ્રખર અભ્યાસી અને વિદ્વાન જ્ઞાતા તરીકે શ્રીમદ્ હેમચન્દ્રસૂરિએ જૈન ધર્મના તત્વનું, અહિંસા અને અનેકાંત જેવા તત્ત્વજ્ઞાનનું, આચરણમાં ઉતારવા જેવા શ્રાવકધર્મ ઉચિત બાર પ્રકારના વ્રતનું વિસ્તારથી સ્વરૂપ સમજાવવા યોગ્ય પ્રયાસ સેવ્યા છે. પોતાનામાં રહેલી વિદ્વત્તાને પૂરેપૂરે ઉપયોગ કર્યો છે. જરૂર પડયે ચમત્કાર બતાવવા પણ ચૂકયા નથી. મહારાજા કુમારપાળે પણ એ બધામાં નવીન અભ્યાસક તરીકે પ્રવેશ કરી શ્રદ્ધાવંત આત્મા તરીકે એને તાગ મેળવી પૂર્ણ જિજ્ઞાસુ તરીકે એ સર્વને પચાવી અંતે અંતરના ઉમળકાથી એને સ્વીકાર કર્યો છે. એક પ્રબળ પ્રતાપી રાજવી તરીકે જે જે કાર્યો ક્યાને ઉલેખ ઉપલબ્ધ થાય છે એમાં જેનધર્મને ઝળહળતા સિદ્ધાંતની છાયા દષ્ટિગોચર થાય છે તેથી જ પરમહંતના બિરુદની પ્રાપ્તિ થાય છે. પાટણની ગાદી પર પૂર્વ થઈ ગએલા રાજાઓની કાર્યપ્રણાલીથી જુદી રીતે મહારાજા કુમારપાળે પ્રજાપાલન કર્યું અને જનતાને ઉત્કર્ષ સાથે. ઈતિહાસની નોંધ કહે છે તેમ સને ૧૧૫૯ માં તે પૂરેપૂર જેનધામ તરીકે પ્રકટ થયે અર્થાત્ શ્રાવકના બોર વ્રત તણે ગ્રહણ કર્યા. ત્યાર પછી બનારસના રાજા જયચંદ્ર પર તેના રાજયમાં ચાલતી હિંસા બંધ કરાવવાનું સૂચન કરવા સારુ પ્રતિનિધિમંડળ મોકલવાનો ઉલ્લેખ કુમારપાળ પ્રબંધમાં મળે છે. જૈનધર્મના અભ્યાસ અને પાલનથી તેમના જીવનમાં જે ફેરફાર થયા તેની નોંધ આ પ્રમાણે ટૂંકમાં લઈ શકાય.

Page #62

[ ૫૨ ]
એતિહાસિક પી મહારાજા કુમારપાળે માંસભક્ષણ સદંતર છેડી દીધું અને મદિરાપાન ત્યજી દીધું એટલું જ નહી પણ સાતે વ્યસનને ત્યાગ કર્યો. પિતાના પાડોશી રાજ્ય સાથે સનેહસંબંધ વધાર્યો, નબળા રાજ્યને ઘટતી મદદ આપી ઊભા રાખ્યાં અને ખાસ કારણ વિના કેવળ રાજ્યવિસ્તારના લાભથી કે પોતાના ગર્વને પોષવાની વૃત્તિથી લડાતી લડાઈઓ બંધ કરી. ફાંસી કે મૃત્યુ જેવી ભયંકર સજાઓ દૂર કરી. બળતણ પર અને ગાડા પર લેવાતા કરે રદ કર્યા. રાજ્યમાં અપુત્રિયાનું ધન લેવાતું તે કાઢી નાખ્યું. દારૂબંધી સપ્ત રીતે કરી. જુગાર પર અંકુશ મૂકીને અટકાવ્યે અને દેશભરમાં અહિંસાનું વાતાવરણ પ્રગટાવ્યું.
આ જાતના સુધારાના મૂળ જૈનધર્મના સિદ્ધાંતમાં મળી આવે છે. મહારાજા કુમારપાળના જીવન પર એ તત્વજ્ઞાનની જે ઊંડી અસર પડી તે આપણને ઉપરના સુધારા જેવાથી મળી આવે છે. એ સુધારણાના પ્રતાપે જ રાજવીને “પરમહંત ”નું બિરુદ પ્રાપ્ત થયું. અહંત પ્રભુના અનુયાયીમાં સાધુ અને શ્રાવકે અને એ વર્ગ અંતર્ગત સાધ્વી અને શ્રાવિકાઓને સમાવેશ થાય છે. અને એ ગણમાં જે વ્યક્તિના કાર્યો ધર્મની શોભામાં વૃદ્ધિ કરનાર હોય છે તે પરમ અને અગ્રેસર મનાય છે. આમ એ બિરુદ પાછળ જે ભાવ સમાએલે છે તેનો જેનેતર લેખકે એ વિચાર કરવાનો છે.
આપણે જોઈ ગયા કે જેનેતર લેખકેમાંના કેટલાક માને છે તેમ રાજવી કુમારપાળ પાછળની જિંદગીમાં પરમ માહેશ્વર મહેતા પણ પરમ આત્ જ હતા. તે જૈનધર્મને ચુસ્તપણે પાળનાર છતાં અન્ય ધર્મો પ્રતિ સમભાવધારી હતા કેમકે જેનધર્મમાં ધર્માધતા કે ધર્મઝનુન કેળવવાનું કહ્યું જ નથી. બાર વ્રતે ગ્રહણ કર્યા પછી મહારાજા કુમારપાળને “Master of the Order" યાને સંઘપતિ થવાની અભિલાષા ઉદ્ભવી. શ્રીમદ્દ હેમચંદ્રસૂરિ

Page #63

બીરવગાથા
[ પ૩ ] સાથે એ સંબંધમાં વિચારણું કર્યા પછી શત્રુંજયનો સંઘ લઈ જવાનું ચક્કસ થયું. છ “રી પાળતા આ સંઘમાં રાજવી સાથે મિત્રો અને સ્વજને, મંત્રીઓ અને વેપારીઓ, સાધુ અને સાધ્વીઓ સારી સંખ્યામાં જોડાયા હતા. અત્રે મહારાજા કુમારપાળનું આખું ચરિત્ર આલેખવાને ઉદ્દેશ ન હોવાથી તેમજ એ વસ્તુના જિજ્ઞાસુઓ માટે સંખ્યાબંધ ચરિત્રે, પ્રબંધે અને રાસાઓ મોજુદ હોવાથી એટલું કહેવું કાફી છે કે કાઠીયાવાડમાં આવેલ બે મહાન તીર્થો શ્રી શત્રુંજય અને રૈવતાચળ રમણીય પ્રાસાદોથી અલંકૃત છે અને એમાં મહારાજા કુમાર પાળના દેવાલ તરીકે ખ્યાતિ ધરાવતા જે પ્રાસાદે આજે પણ ખડા છે એ સર્વ ઉક્ત સંઘ વેળા ખરચેલી પુષ્કળ લક્ષમીને આભારી છે. ભારતવર્ષના જુદાજુદા ભાગોમાં ઘણાખરા પ્રાચીન અને શિલ્પકળાના સુંદર નમૂનારૂપ જે રમણીય દેવપ્રાસાદે આજે દષ્ટિગોચર થાય છે એની બાંધણીમાં મુખ્ય ભાગ ભજવનાર તરીકે બે મહારાજાઓનાં નામ અગ્રપદે આવે છે. જ્યાં તે અશોકપત્ર સંપ્રતિ મહારાજ અને કયાં તે મહારાજા કુમારપાળ. એ ઉભય ઉપર વર્ણવેલા દેવગૃહના નિર્માતા ગણાય છે. મહારાજા કુમારપાળે ૧૪૪૦ નવીન જિનપ્રાસાદ બંધાવ્યા હતા અને ૧૬૦૦૦ મંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યો હતો. અણહીલપુર પાટણમાં શ્રી નેમિનાથ ભગવાનને મનહર પ્રાસાદ બંધા અને પિતાના સ્વર્ગસ્થ પિતાની યાદમાં એને “ત્રિભુવનવિહાર'નું નામ આપવામાં આવ્યું. આવી જ રીતે જુદા જુદા હેતુઓને આશ્રયી કરંબવિહાર, મૂષકવિહાર અને યૂકાવિહાર બંધાવ્યાની નેધ મળે છે.
કેટલાક લેખકે જેનધર્મ, જૈનધર્મના કાનને કે એનાં તત્વે પૂરા સમજ્યા વગર કે એ સંબંધમાં જાણકારને પૂછ્યા વિના કેવળ કર્ણોપકર્ણ સાંભળેલી વાતેથી કે ભારતવર્ષની સંસ્કૃતિથી.

Page #64

[૫૪]
ઐતિહાસિક પૂર્વજોની અજાણ્યા એવા કેટલાક આંગ્લ લેખકેના સંગ્રહિત કરેલા ઉતારાએ ઉપરથી જરા પણ બુદ્ધિ વાપર્યા સિવાય, મનમાન્યું ચિત્રણ કરવા મંડી જાય છે અને એ રીતે ઈતિહાસને હાનિ પહોંચાડે છે એટલું જ નહીં પણ જનતામાં ખેટે ભ્રમ પેદા કરે છે. ઐતિહાસિક બાબતમાં આ જાતની ઉતાવળ કરવી કે મનમાન્યા અનુમાન દોરી આગળ વધવું એ બીલકુલ વ્યાજબી નથી. એવા આચરણથી તે ઊગતી પ્રજાના માનસ પેટે માર્ગે વળે. છે અને જે ઈતિહાસ એમાં સાહસિકતા અને શોર્યતાના પ્રાણ વાયુ પૂરનાર તરીકે હાયભૂત બનનાર હોય છે તે કેવળ શંકાના વમળ અને વિસંવાદ પ્રગટાવે છે. યૂકાવિહાર પાછળની જનવાયકા જોઈએ છે ત્યારે વાત તદ્દન નાની જણાય છે. મહારાજા કુમારપાળે પિતાના રાજ્યમાં નાના કે મોટા કેઈપણ જીવને ઘાત ન થાય એ પ્રબંધ કરી અહિંસાને વિજયધ્વજ ફરકાવ્યા હતા. વાતાવરણ એટલી હદે અહિંસામય બનાવ્યું હતું કે કે વ્યક્તિ જીવ-વધ તે હેતી કરી શકતી પણ સગાબાજી રમતા સાગઠી “મારી” એ શબ્દપ્રયોગ પણ ભૂલી ગઈ હતી. જે સમયમાં આ રિથતિ પ્રવર્તતી હતી તે સમયમાં એક વણિકે ઈરાદાપૂર્વક એક જૂને મારી નાંખી અને ઉપરથી અહિંસા જેવા ઉમદા તત્વની ઠેકડી કરી! એક રાજા આ જાતના વર્તનને મૂકપણે ચલાવી લે તે જે વાતાવરણ તૈયાર કર્યું હતું એ જોતજોતામાં નાશ પામી જાય અને કાનૂનપાલન પ્રતિ જનતાનું હેજે દુર્લક્ષ્ય થાય એટલે દાખલે બેસાડવા સારૂ ફરીથી કે એવું કામ કરવાની હામ ન ભીડે એવી છાપ પાડવા માટે એ વણિકને એક વિહાર બંધાવવાની આજ્ઞા કરી. વિહાર જોતાં જ પેલી વાત સ્મૃતિમાં તાજી થાય અને રસવૃત્તિઓ થતાં આચરણ પર સહેજે અંકુશ મુકાય, આવા શુદ્ધ હેતુથી થએલ કાર્ય પર એક મરાઠી પત્રે કાગને વાઘ બનાવી મૂક! સમજુ

Page #65

ગૌ ગાથા
[ ૫૫ ]
વર્ગ તા આવા કલમખાોથી નથી છેતરાતા પણ વાચકના વિશાળ સમુદાયમાં પહેલી તકે ખાટી છાપ બેસે છે એ તા ઊઘાડી આમત છે જ. લેખકે એટલે વિચાર કરવા જોઇએ કે જે ધર્મ એક કીડીને પણ ઈજા કરવાની ના પાડે છે તે ધર્મ મનુષ્યવધ કરવાની રજા આપે ખરા ? એ ધર્મના એક વિદ્વાન આચાર્ય પેાતાની સામે એ થવા પણુ દે? આજે જૈનાને જે દુઃખ જન્માવે છે તે આ જ વસ્તુ છે કે જૈનેતર સાક્ષીમાંના કેટલાક અને ઘણાખરા લેખકે અધૂરા અભ્યાસે કે ચિરકાળસેવિત અસૂયાના ઉકળાટે ઘણાખરા પ્રસ ંગામાં જેનેાને ન્યાય આપતા નથી. એમના રૂવાડા ખડા કરે તેવી વાતા વગવિચાર્યે લખી મારે છે.
મહારાજા કુમારપાળે ખંભાતમાં પણ જે સ્થળે આચાય મહારાજ શ્રી હેમચંદ્રની આશાપ્રેરક મુલાકાત થઇ હતી એ સ્થાનના જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યેા. વળી સામનાથ મહાદેવના જીણું પ્રાસાદના ઉદ્ધાર શ્રી ગૌડબૃહસ્પતિની સૂચના અને શ્રી હેમચંદ્ર સૂરિના ટેકાથી કરાયેા. આ ઉદ્ધારના કાર્યથી એક જૈનેતર મહાશય એમ લખી રહ્યા છે કે-કુમારપાળ પરમમાહેશ્વર હતા. તે ભૂલી જાય છે કે જેના કે જૈનધમી રાજાએ ઘણાખરા સમભાવવાસિત હૃદયના હોય છે અને પેાતાના જૈનધર્મ પર પૂર્ણ શ્રદ્ધા સેવવા છતાં અન્ય ધમની નિંદા હરગીજ કરતા નથી. ધર્મ સ્થાના ભલેને હરકેાઈ ધર્મોના હાય છતાં એની મરામતમાં વિના રાક ટાકે દ્રવ્ય વાપરે છે. ઇતિહાસ એ વાતની સાક્ષી પૂરે છે કે ચુસ્ત જૈનધમી એવા મંત્રીશ્વર વસ્તુપાળે મક્કાની મસીદમાં આરસનું તારણ ભેટ કર્યુ હતુ. ધર્મના રંગ એ કંઇ ઉપરછલ્લેા નથી હાઇ શકતા. એ પાછળ તેા સાચા હૃદયના બહુમાન જરૂરી છે. કુમારપાળ મહારાજા પરમ મહેશ્વર કહેવાય કે પરમ આત્ કહેવાય એ કાંઇ માટેા પ્રશ્ન નથી. સવાલ ખડા થાય છે તે એ છે કે-જે જાતના જીવન જીવ્યાના પુરાવા મળે છે, જે

Page #66

* ૫૬ ]
ઐતિહાસિક પૂર્વસની
જાતની કાર્યવાહી એમના તરફથી કરવામાં આવી છે, અને જે કીંમતી સંભારણાં તે મૂકતા ગયા છે, એ બધાના નિષ્પક્ષપણે વિચાર કરવામાં આવે તે એમાંથી એક જ સાર તારવી શકાય છે કે રાજવી કુમારપાળના ષિષકા ધર્મ શૈવ હેાવા છતાં તેમનું હૃદય જૈનધર્મીના ઉમદા સિદ્ધાંતાથી સપૂર્ણ પણે આતપ્રાત થઈ ગયું હતુ. તે જૈનધમ ના ચુસ્ત અનુયાયી તરીકે જીવ્યા અને એ ધર્મોના પાલનથી આત્મશ્રેય સાધ્યું.
મારવાડમાં આવેલ જાલેાર દુર્ગાંમાં બૃહત્ ગચ્છના શ્રી દેવચંદ્રાચાર્ય ના ઉપદેશથી કુમારવિહાર નામાં રમણિય દેવમ ંદિર અંધાવ્યું. એ ઉપરાંત રાજવીએ દવાખાના અને આરેાગ્યમદિરા ઊભા કર્યા, જ્યાં દર્દીઓને દવા તેમજ આરામ સહજ પ્રાપ્ત થઈ શકતા હતા. અનાથાશ્રમા પણ સ્થાપ્યા હતા જ્યાં દીનદુ:ખી અને અપગાને ખારાક અપાતા હતા. આ સિવાય ધર્મોક્રિયા અંગે પૌષધશાળા અને ઉપાશ્રય મંધાવ્યા હતા.
એ ગાદી પર બેઠી ત્યારે સમ્રાટ્ અકખર માફ્ક નિરક્ષર હતા પણ કપદી મત્રીની સૂચના અને શ્રીમદ્ હેમચંદ્રસૂરિના સતત પરિચયથી તેમજ જ્ઞાન મેળવવાની તીવ્ર ઉત્કંઠાથી થાડા સમયમાં તે અભ્યાસમાં એટલે આગળ વધ્યા કે જેથી માત્ર લખતાં–વાંચતા જ નહીં પણ કવિતાઓ રચતા અને એ ઉપર ટીકા ટીપ્પણ કરતાં આવડી ગયું. વળી તે વિદ્વાનાની સભામાં છૂટથી ભાગ લેતા થઇ ગયા.
The poet, the pandit and the priest all frequented his court and were freely and liberally pat ronised by him. શ્રીયુત્ U. S. Tankતુ. ઉપરનું લખાણ અક્ષરશઃ સત્ય છે. શ્રીમદ્ હેમચંદ્રસૂરિએ મહારાજા કુમારપાળના રાજ્યકાળમાં પેાતાની નિમ્ન અલૌકિક કૃતિઓની રચના કરી–

Page #67

ૌરવગાથા
[૫૭] ગશાસ્ત્ર, ત્રિષષ્ઠિ શલાકા પુરુષ ચરિત્ર, દયાશ્રય, શબ્દાનુશાસન વિ. તેમના વિદ્વાન શિષ્ય રામચંદ્ર કેટલાક પ્રખ્યાત નાટક આ સમયમાં જ રચ્યાં. એ કાળે શ્રી પાળ રાજકવિ તરીકે અને સલાક પ્રખ્યાત સંગીતવિશારદ તરીકે જાણીતા હતા. રાજવીએ જુદાજુદા એકવીશ સ્થાને પુસ્તકાલય સ્થાપ્યા અને જૂના ગ્રંથોનું શોધન કરી, નવી પ્રતે તૈયાર કરવા સારુ સંખ્યાબંધ લહીઆઓ રોકયા. કુમારપાળ ભૂપને પલદેવી રાણીથી થયેલી એક કુંવરી હતી. એનું નામ લીલાવતી હતું. તેણીને પ્રતાપમ નામા પુત્ર હતો. આ રીતે તૃપની ગાદી પર એક તરફ ભત્રિજા એવા અજયપાળના અને બીજી તરફ પ્રતાપમલ્લનો હક હતો. અજયપાળ શિથિલ આચારનો તેમ કૂર અને વ્યસની હોવાથી રાજવી તેમજ અન્ય સલાહકારોની નજર પ્રતાપમલ્લને ગાદીએ આણવાની હતી. ભવિતવ્યતાના કારણે એ શક્ય ન બન્યું. શ્રી હેમચંદ્રસૂરિના સં. ૧૨૨૯માં સ્વર્ગગમનથી રાજાને ઘણે આઘાત થયે અને પછી છ માસમાં તેમનું મૃત્યુ થયું. અજયપાળ ગાદીએ આવ્યા. રાજ્ય વફાદાર પ્રત્યે વૈર લીધું અને ત્રણ વર્ષમાં કમોતે મર્યો.
ટાંક મહાશયના નિમ્ન શબ્દ ટાંકી આ પ્રખ્યાત રાજવીની જીવનઝાંખી પૂર્ણ કરવામાં આવે છે–
Kumarpal belonged to that class of rulers whose best-known representatives among the Jainas are Samprati, Amoghavarsh & Kharavella. He managed to combine in him the benevolence of a monk with the wisdom of a statesman. He was just impartial and laborious pure and above reproach in his private life, simple and frugal in bis habits, regid and strick in the observance of his religious vows. Kumarpal was a perfect model of Jaina purity and piety.
(P. 12-13 Some Distinguished Jains )

Page #68

૧૧. ઓસવાળ જ્ઞાતિના મહનાત.
આપણે એશવાળ જ્ઞાતિમાં થયેલ ‘માહને ત’(Mohanots) સંબધી ટૂંકમાં વિચારીશું. - The Mohanots form an important set of Osval community. ' શ્રી ઉમરાત્રસીંગ ટાંક B. A, LL. B. એમના સંબંધી લખતા ઉપર મુજબ મથાળું માંધે છે. ‘ મેાહનેાત ’ તરીકે ઓળખાતા આ વર્ગનુ મૂળ વતન તેા મારવાડ છે, છતાં કીશનગઢ અને ઉદયપુરમાં તેમની વસ્તી જણાય છે. અને તેએએ જોધપુર દરબારમાં કેટલાક જવાબદારીભર્યાં એદ્ધા લાગવ્યા છે. અધિકારી વર્ગમાં તેમની લાગવગ નાનીસૂની નહાતી. તેઓના મુખ્ય વ્યવસાય રાજ્યની નાકરીના કહી શકાય આમ છતાં એમાંનાં કેટલાકેાએ વેપાર અને શરાફીમાં પણ ઝુકાવેલું છે.
અહીં એક વાતની ચાખવટ કરવી આવશ્યક છે કે જૈનધમી વીરામાં પરાક્રમે વર્ણવવાના આશય હિંસાના કાને મહત્ત્વ આપવાના કે જૈનધર્મ પણ શસ્ત્રો વાપરવામાં કે યુદ્ધો ખેડવામાં બહાદુરી માને છે એ પ્રતિપાદન કરવાના હરગીજ નથી. જૈન ધર્મના પાયામાં તા કેવળ નિર્ભેળ અહિંસાને જ પ્રતિષ્ઠા અષાયેલી છે. સાચા જૈન કે સ`પૂર્ણ દયાધી સચરાચર જગતના એકાદ ક્ષુદ્ર જંતુને પણ દુ:ખ ન પહાંચાડે. એની દયા ભાવના ચેારાશી લક્ષ થયેાનિ સાથે હોય. આ જાતનું જીવન જીવનારા મહાત્માએ જ પૂજનીય, વંદનીય અને પ્રશ ંસનીય

Page #69

ગૌસ્વાગા
[૫૯ ] લેખાય. તેથી જ જૈનધર્મમાં જે અણુમૂલું મહત્વ શ્રી તીર્થકરો કે કેવલી ભગવં તેને છે તે અન્ય છઘસ્થને નથી જ. સાચું પરાક્રમ કે ખરી બહાદુરી તે એ પુણ્યલેક આત્માઓની જ કહેવાય. તેમનો માર્ગ નિ:શસ્ત્ર રહી, ઊઘાડી છાતીએ પરિસહેને સામને કરી કેવલ દયાવડે જનતાને પ્રેમ જીતવાને, એને સાચો રાહ બતાવવાનો અને આત્મસાક્ષાત્કાર કરવાનો છે. એટલા માટે જ તેઓ આરાધનાને પાત્ર બન્યા છે. જ્યાં અહિંસાને આટલી હદે ગૌરવભર્યું સ્થાન હોય ત્યાં હિંસા દ્વારા સમરાંગણમાં પરાક્રમ ફેરવનારને કે શસ્ત્રો મારફત અન્યના પ્રાણ હરનારને વીરોની કક્ષામાં મૂકી આ જાતના ગુણકીર્તન કેમ કરી શકાય એ પ્રશ્ન સહજ સંભવે.
એને ઉત્તર એ છે કે-ચાલ યુગની દષ્ટિએ જેનધર્મ હિંસાજનક કાર્યોમાં વીરતા માને છે તે વાત જ નથી. અહીં તે આ જાતના ઉલેખો એટલા સારુ કરવામાં આવે છે કે જેઓ એક કાળે એમ કહેતા હતા અને હજુ કેટલાક કહી રહ્યા છે કે હિંદની કિંવા ગુજરાતની પરાધીનતામાં જેનધર્મની અહિંસા કારણભૂત છે, અને જેને દયાના હિમાયતી હાઈ યુદ્ધ ખેડવામાં કે સમરાંગણમાં ઝૂઝવામાં કાયર બન્યા તેને લીધે ગુલામી ઘર કરી બેઠી છે, તેમને ઉઘાડી આંખે જોવા મળે કે એક કાળે જે શૂરાતનની વાતે બહુમાનપૂર્વક ગવાતી ને પાના. પુસ્તકે બેંધાતી કિંવા જે પરાક્રમ માટે આજે પણ મહારાણું પ્રતાપ કે શૂરવીર શિવાજીનાં નામ જનતામાં માનની નજરે જેવાય છે, તેવું શૌર્ય દાખવવામાં જેન ધર્મનું પાલન કરનાર સમૂહમાં પણ વીરો પાકયા છે અને એમણે જે ભાગ ભજવ્યો છે એ જૈન ધર્મના સિદ્ધાંતની નજરે અવશ્ય દેષપૂર્ણ હોવા છતાં પ્રજાકલ્યાણ કે દેશસંરક્ષણની નજરે કાયરતામાં લેખાય કે ગુલામીની બેડી મજબૂત કરનારો ગણાય, એમ છે જ નહિં. એ હકીકત વાંચતા જ દીવા જેવી દેખાય છે.

Page #70

ઐતિહાસિક જેવી મારવાડના રાઠોડ મુખ્ય રાયપાલના વંશમાંથી આ મિહને તે ઊતરી આવ્યા છે. લેકવાયકા પ્રમાણે રાજ્યપાલને તેર સંતાને હતા, જેમાં મોટો કનકપાલ વિક્રમ સં. ૧૩૦૧ માં ગાદીએ બેઠે. બાકીના બારમા એકનું નામ મોહન હતું જેના ઉપરથી એને વારસો મેહનત તરીકે ઓળખાયા.
મોહનજીને એક ભટ્ટો રાણું હોવા છતાં તેણે શ્રીમાલવંશની એક કન્યા સાથે લગ્ન કર્યા. એનાથી સાતસેન નામે એક પુત્ર થયે. ઉમર લાયક થતાં આ સપતસેન જૈનધર્મને ઉપદેશશ્રવણથી ચુસ્ત જેન બન્યા. અને એથી એને ઓસવાલ જ્ઞાતિમાં દાખલ કરવામાં આવ્યું. “મોહનેત ” તેથી સપતસેનને પોતાના આદિ પુરુષ તરીકે માને છે.
મારવાડના ઇતિહાસમાં “મેહનતે એ ગૌરવભર્યો ભાગ ભજવ્યું છે. તેમનામાંથી લડવૈયા જેમ પેદા થયા છે તેમ રાજકારભાર ચલાવવામાં દક્ષતાથી કામ લઈ શકે તેવા મુસદીઓ પણ પ્રગટ્યા છે. એમાંનાં કેટલાકના નામ સાથે બહાદુરી ને શોર્યતા દાખવવાના અનેરા પ્રસંગે જોડાયા છે. ઇતિહાસના ગષકને એ બધું હસ્તામલકવત્ છે.
વિક્રમ સં. ૧૯૩૫ માં, સાવરડા (Savarada) આગળની લડાઈમાં, મેગલ સાથે યુદ્ધ ખેલતાં “અચલોજી” નું ખૂન થયું. “જયમલ વડનગરના ગવર્નર કે સૂબા તરીકે વિક્રમ સં. ૧૬૭૧ માં અધિકાર ભોગવતો હતો અને મારવાડને ઇતિહાસ રચનાર નેણસી એ સર્વ મેહનત વંશમાં જન્મેલા નામાંકિત પુરુષો છે. આ તે નામનિશ માત્ર છે. ઇતિહાસનાં અભ્યાસી માટે ઘણું સામગ્રી અણધાયેલી પડી છે. આ ઉલ્લેખને આશય ઉપરકહ્યું તેમ જેને પર કાયરતાની છાપ મારનાર -લેખકની આંખ ઉઘાડવાને છે.

Page #71

૧૨. ઓસવાળ જ્ઞાતિના ભંડારી.
ભંડારીની અટકથી એળખાતા વગ ઓશવાળ જ્ઞાતિમાંના એ વિભાગ છે કે જે ઘણુંખરૂ રાજ્યમાં અધિકારપદે રહ્યો હાય છે અર્થાત્ વેપારી નહિ‘ પણ મુસદ્દી વિભાગ છે. મારવાડી સમાજમાં આ વર્ગનું સ્થાન અતિ આગળ પડતુ ગણાય છે. જોધપુરમાં આ વના લગભગ ત્રણસો કુટુ ખ છે.
ભંડારીઓ પેાતાને અજમેરના ચૌહાણુ રાજવીઓના વંશજ જણાવે છે. જો કે વત માનમાં ભંડારી કુટુ એમાંનાં કેટલાક જયપુર અને કાનપુરમાં વસેલ હેાઇ ઝવેરાતના ધંધા કરતાં દૃષ્ટિગોચર થાય છે.
રાવ લાણુશી ઊર્ફે લક્ષ્મણસ હુ કે જેને ભંડારીએ પેાતાના મૂળપુરુષ તરીકે લેખે છે, તેણે અજમેરની ગાદીથી છૂટા પડી નાંડાલમાં પેાતાની આગવી ગાદી સ્થાપી હતી. શેાધખાળખાતા તરફથી ટૂકમાં જે વિગતા પ્રગટ કરવામાં આવી છે તે ઉપરથી ચાહમાણુવ’શી રાજાઓએ અને તેમની રાણીઓએ જૈન દેવાલયાને જુદા જુદા પ્રસંગે આપેલી ભેંટા અને અમુક પ્રકારની છૂટા ચા હક્કોના સારા પ્રમાણમાં નોંધ મળી આવે છે. એ ઉપરથી એક સમયે મારવાડમાં રાજ્ય કરતા વંશ પર જૈનધમ ની કેટલી બધી મહત્ત્વની લાગવગ હતી. તેનેા ખ્યાલ આવે છે. ચૌહાણ યાને ચાહમાણુ વંશમાં સર્વશ્રેષ્ઠ ખ્યાતિ વરેલ અગ્રણી

Page #72

[ ૬૨ ]
ઐતિહાસિક પર્વની તરીકે અહણદેવને મૂકી શકાય કે જેણે ઇ. સન ૧૧૬૨ માં નાડેલના જૈનમંદિરના નિભાવ અથે ઘણી ઉદાર સખાવત કરી હતી. એ ઉપરાંત મહિનામાં અમુક દિવસોએ પ્રાણવધ બિલકુલ કઈ પણ કરી શકે નહિ એવું ફરમાન બહાર પાડયું હતું.
જે કે લક્ષમણસિંહ તરફથી દેવામાં આવેલ દાન આદિને લેખ હજુ સુધી હાથ નથી આવ્ય, છતાં નડેલની સુરજપાળ ઉપર જે લખાણ કોતરાયેલ છે એ વિક્રમ સં. ૧૨૨૩ ની સાલનું અને કેલ્પણરાજના સમયનું છે, જેમાં લાખણના નામને ઉલલેખ છે અને વિક્રમ સં. ૧૦૩૯ ની સાલ તેને માટે જણાવી છે. આ ઉપરથી લક્ષમણસિંહને રાજ્યકાળ નિણુ ત કરે મુશ્કેલ નથી. અહણદેવને મહત્વ આપ્યું તેથી લક્ષમણસિંહ ઉતરતા ખમીરને હતો એમ માનવાની જરૂર નથી. એ પણ પિતાને પૂર્વજોની માફક પરાક્રમી અને બહાદુર હતું. એણે અન લવારા સુધી પહોંચી જઈ ચોથ ઉઘરાવી હતી અને ચિતોડગઢના રાજા પાસેથી ખંડણું લીધી હતી. આજે પણ નાડેલમાં એક કિલો મુસાફરોને બતાવવામાં આવે છે, કે જે લોકવાયકા પ્રમાણે આ ખ્યાતિ પામેલા રાજવીની કૃતિ છે
ભંડારી વંશાવળી પ્રમાણે લાખાને ચોવીસ પુત્ર હતા, જેમાંનાં એકનું નામ દાદરાવ હતું. નાડલાઈના લેખમાં જે દુદા તરીકે નોંધાયેલ છે અને ભડારી સમુદાય જેને પિતાના મુખ્ય અગ્રણી તરીકે લખે છે. વિક્રમ સં. ૧૦૪૯ યાને સન ૯૯૨માં દાદરા સાંડેરક ગ૭ના શ્રી યશોભદ્રસૂરિના હાથે જૈનધર્મ
સ્વીકાર્યો અને ઓશવાળ જ્ઞાતિમાં પ્રવેશ કર્યો. અધિકારની દષ્ટિએ દાદરાવ ભાંડાગારિકને ઓદ્ધો ધરાવતા. જેના હાથમાં સારાયે ભંડારની ચાવી રહેતી એ અધિકારી ભાંડાગારિક કહેવાતે. આ પ્રમાણને અધિકાર વંશપરંપરામાં: ઉતરતાં એના વંશજો ભંડારી તરીકે વિશેષ ખ્યાતિ પામ્યા.

Page #73

ગૌરવગાથા
[ ૬૩ ]
જો કે ઉપરની સાલ સ્વીકારવામાં એક સુશીખત ઊભી થાય છે. એવી નોંધ મળે છે કે શ્રી યશેાભદ્રસૂરિ વિક્રમ સં. ૧૦૩૯ માં કાળધર્મ પામ્યા, અને એમની પાટ પર ચહુમાણુ વંશમાં જે એક આભૂષણુરૂપ ગણાતા તે શાલીસૂરિ આવ્યા. આમ જે સાલ કાળધમ ને અંગે સેાળમી સદીના એક લેખક તરફથી આપવામાં આવી છે તે જોતાં દાદરાવને જૈનધમ પ્રવેશ શ્રી યશાભદ્રસુરિના હસ્તે અસ ંભવિત અને છે ! આમ છતાં આ સમધમાં અન્ય કાઇ સબળ પુરાવા નહાવાથી લેાકવાયકાને કિવા ભંડારી વર્ગની પરંપરામાં ઊતરી આવેલી વાતને ખાટી માનવાનું કારણ નથી,
એ ઉલ્લેખને જે લેખેાદ્વારા પુષ્ટિ મળે છે. તેના વિચાર કરીએ તે! એ ઉપરથી એટલુ તા સહેજ તારવી શકાય તેમ છે કે ચાહમાન વંશના રાજ્યકાળમાં ભંડારીએ જ માટા ભાગે આગળ પડતા એદ્ધા ભાગવતા હાઇ સ વિષયમાં કર્તા-કરાવતા હતા અને કાઇ કેાઇ તા નાના વિભાગ યા પ્રદેશમાં જાગીશ પણ ભેગવતા હતા. નાડલાઇના લેખ માગશર સુદ ૫ વિક્રમ સ. ૧૧૮૯ ના છે, જેમાં ભંડારી નાગ સીવાનું નામ એક અક્ષીસમાં સાક્ષો તરીકે મૂકયુ છે.
મીજો એક લેખ જે વિ. સં. ૧૨૪૧ના છે તેમાં યશેાવીર ભંડારીનેા Palla ના માલિક તરીકે ઉલ્લેખ છે. ( Palla=પાલા એ જોધપુરની પશ્ચિમે છ માઈલ પર આવેલ ગામ છે.) જાલેરના એક લેખ કે જે વિ. સ. ૧૨૪૨ના છે. એમાં પાસુના પુત્ર ભંડારી યશાવીરે મહારાજ સમરિસ’દેવના આદેશથી જૈનમંદિરને Íદ્ધાર કરાવ્યા એવા ઉલ્લેખ છે. સ. ૧૩પ૨ની સાલને મહારાજ સામંતસિ’દેવના રાજ્યકાળમાં એક લેખ દર્શાવે છે કે-ભંડારી મીગાલ( Migala )ને દસ્તાવેજ અને સધિપત્ર માહિની દેખરેખ માટેના અધિકારી તરોકે નીમ્યા હતા. જોધ

Page #74

[ ૬૪ ]
ઐતિહાસિક પૂર્વ તેની
પુરમાં ભંડારી કુટુ એનેા વસવાટ રાવ જોધા ( સ. ૧૪૨૭ થી ૮૯ )ના રાજ્યકાળથી મળી આવે છે કે જેના સમયમાં ભડારીએએ પ્રશ'સાપાત્ર સેવા બજાવ્યાના ઉલ્લેખ છે. પેાતાના નાયક નારેાજી અને સમરૈાજીના હાથ નીચે જોધા તરફથી તેએ ઝીલવારા (Jhilwara ) આગળ મેવાડના સૈન્ય સામે લડયા હતા અને એને પરાજય પમાડયા હતા. જ્યારથી તેઓ જોધપુરમાં આવી વસ્યા ત્યારથી તેમની રાજદરખારે લાગવગ વધતી ગઇ અને પ્રીમેધીમે સંસ્થાનમાં વિશ્વસનીય અને જવાબદારોની જગ્યાએ ઉપર તેઓની નિમણૂક થવા માંડી. તેઓ હંમેશા જોધા રાવને અને તેમના વંશજોને નિમકહલાલ રહેતા આવ્યા છે કે જેથી તેમની ગણના હજુ પણ સ્ટેટના કીર્તિમંત અને વફાદાર સેવકામાં થાય છે.
શ્રીયુત્ ટાંક મહાશય લખે છે કે—
*Like the Singhvis, the Bhandaris have handled the sword as well as the pen ' અર્થાત્ સંઘવીની માફ્ક ભંડારીએએ જેમ તલવાર પકડી જાણી છે તેમ કલમ વાપરી જાણી. એટલે કે તેઓ કુશળ લડવૈયા હતા તેમ અનુભવી મુત્સદ્દી અને ચુનંદા ગણત્રીબાજ પણ હતા.
نفر
નાંદેાલનુ મહત્વ.
રોલ
આ સ્થાનમાંથી પ્રાપ્ત થતાં પ્રત્યેક પદાર્થ પરથી પ્રતીત થાય છે કે એક સમયે અહીંઆ જૈનધર્મનું ઘણું પ્રાબલ્ય હતું. તેમનું શિલ્પ કાય પણ સર્વાંશે ભિન્ન હતું, તેમના શિલ્પકાના ચિન્હો અદ્યાપિ દૃષ્ટિગેાચર થાય છે. જૈનાના ચોવીશ દેવામાંના અંતિમ દેવ મહાવીરનું અતિ રમણીય શિલ્પકા` તે। આદશ છે. આ મંદિરના ગુ ંબજની ભાંધણી પ્રાચ્યદેશની અતિ પ્રાચીનકાળની બાંધણી સમાન છે... શા રાજસ્થાન

Page #75

૧૩. મારવાડના ભંડારીમાંનાં કેટલાક
સંઘવીની માફક ભંડારીઓ પણ તરવાર તેમજ કલમ વાપરવામાં પાવરધા હતા. તેઓએ કુશળ મુસદ્દીઓ કે પરાક્રમી સુભટે તરીકે જ માત્ર કીર્તિ સંપાદન નથી કરી. એ સિવાય તેઓએ ગ્રંથનિર્માતા તરીકે અને રમણીય પ્રાસાદે બંધાવનાર તરીકે પણ ચિરસ્થાયી કીર્તિ પ્રાપ્ત કરી છે. કાપરડા પાર્શ્વનાથનું મનહર દેવાલય ઊભું કરવાનો યશ ભંડારી કુટુંબના ભાગે જાય છે. એની રચના ઉપરથી તેઓમાં શિલ્પ અને કારીગરી માટે કે પ્રેમ હતો એ દષ્ટિગોચર થાય છે. નેમીચંદ્ર ભંડારીના નામથી ભાગ્યે જ કોઈ અજ્ઞાત હશે. તેમણે ગ્રંથરચયિતા તરીકે જે બુદ્ધિગમતા દાખવી છે એ ન વિસરી શકાય તેવી છે. ઈતિહાસના પાના પર જે ભંડારી મહાશની કીતિ કથા સુવર્ણાક્ષરે આલેખાઈ છે, એમાં નીચેના નામે સંબંધી ટૂંક નેધ લઈ ભંડારી પ્રકરણ સમાપ્ત કરીશું.
ભાણુ–મારવાડમાં ગજસિંહ દેવના રાજ્યકાળે એ “જે ત્રણમાં રહેતા હતા. પિતાનું નામ “અમર' હતું. વિ. સં. ૧૬૭૮ માં કાપરડામાં (મારવાડ) પાશ્વનાથનું રમણીય મંદિર એમણે બંધાવ્યું. એની પ્રતિષ્ઠા બહતુ ખરતરગચ્છના શ્રી જિનસિંહસૂરિ ના હસ્તે કરવામાં આવી. મુખ્ય બિંબ પર જે લેખ છે એ ઉપરથી જાણી શકાય છે કે “ભાણ” “રાય લાખણ”ને વંશજ હતે.

Page #76

[ ૬૬ ]
ઐતિહાસિક પૂર્વજોની
રૂગનાથ-મહારાજા અજિતસિંહજીના (સન ૧૬૮૦–૧૭૨૫) રાજ્યકાળે એમને દીવાનપદ પ્રાપ્ત થયું હતું. એ જેમ અનુભવી વહીવટદાર હતા તેમ બહાદુર સૈનિક પણ હતા. કર્નલ વેક્ટર કહે છે તેમ ભંડારી રૂગનાથે મહારાજ અજિતસિંહ જ્યારે દિલ્હીમાં રોકાયા હતા ત્યારે વર્ષોં સુધી તેમની તી રાજ્ય વ્યવસ્થિત રીતે ચલાવ્યુ હતુ. અને દિલી પાતશા, રાજા તો રૂગનાથ. એમ કહેવાય છે.
ભ'ડારી ખીમસી—રાયસિંહના આ પુત્ર અજિતસિંહના સમયમાં દીવાનપદ ભાગવ્યું હતું. વારંવાર પાદશાહ સાથે રાજકીય પ્રશ્નોના ઊકેલ સ`ખધમાં એમને માકલવામાં આવતા. વિ. સં. ૧૭૬૯ માં જ્યારે એમને મેકલવામાં આવેલ ત્યારે તે ગુજરાતના સૂબા ' તરીકેની સનંદ મેળવી પાછા કેલ, તેમને થાણસંગ અને અમરસંગ નામે એ પુત્રા હતા.
6
ભંડારી વિજય—સન ૧૭૧૫માં અજિતસિ’હુ સુડતાલીશમા સૂખા( Viceroy of Gujrat ) તરીકે નિમાયા ત્યારે તેમણે પોતાના આવતાં સુધી પેાતાની બદલીમાં વિજયરાજને મેાકલેલા.
અનેાપસિ’ગ—ઉપરની માફક એમને પણ અજિતસિ’હે ગુજ રાતમાં મેકલેલા. જો કે તેઓની કારકીદી અમદાવાદના આગેવાન વેપારી કપુરચંદ ભણુશાલી જેવાના ખ઼નથી કલંકિત બની છે.
સુરતરામ—મહારાજા અભયસગે મેડતાથી ભંડારી સુરતરામને ઠા. સુરજમલ અને રૂપનગરના શિવસિંગ સાથે અજમેર જીતવા માકલ્યા હતા ( સન ૧૭૪૩ ), તેઓએ ફાજદાર ખાનગ્રાટ વિનયસિ’ગને હરાવી અજમેર જીતી લીધું.
ગ'ગારામ—વિજયસિ’ગના રાજ્યકાળે (સન ૧૭૫૨-૯૨) એમની ચઢતી થઇ. રાજનીતિજ્ઞ તેમજ સુભટ તરીકે તેમની કીતિ વિસ્તરી. મરાઠા અને રાઠાડ વચ્ચે મેડતાનું જે યુદ્ધ થયું. ( સન ૧૭૯૦ ) તેમાં તે હાજર હતા.

Page #77

ભૌવગાથા
[ ૬૭ ]
લક્ષ્મીચંદ—મહારાજા માનસિંગના રાજ્યકાળે ઘણાં વર્ષો પર્યંત તે દીવાન રહ્યા. ( સને ૧૮૦૩–૪૩ ) બે હજાર રૂપિયાની આવકવાળું એક ગામ તેમને જાગીરમાં મળ્યું હતુ.
પૃથ્વીરાજ ભડારી મહારાજા માનસ ગદેવના સમયમાં જાલેારના હાકેમ તરીકે તેઓ હતા.
ઉત્તમચંદ—જોધપુરના વતની હાઇ માનસિ`ગદેવના દરબારમાં રાજકિય તરીકે તેમણે ખ્યાતિ મેળવી હતી. તેમણે અલંકાર આશય, નાથચંદ્રિકા આદિ ગ્રંથ રચ્યા છે જે માટે નીચેનું કવિત પ્રચલિત છે.
प्रथम हि सागरचन्द्र मुनि लियो सुपंथ लगाय । रामकरण कविराय पुनि ग्रन्थ हि दिये दिखाय ॥ १ ॥ तिन ग्रन्थन तैं पाय कछु आशय बोध अनूप । सो ही मैं विरघट कियो अलंकार के रूप ॥ २ ॥
બહાદરમલ-જૂની ઢબના જે મુત્સદ્દીઓ થયા છે એમાં આ ગૃહસ્થના નંબર છેલ્લેા આવે છે. ડીડવાણાના જાણીતા કુળમાં એ જન્મેલ. ત્યાંથી તે જોધપુર ગયેલ, જ્યાં રૂઘનાથ શાહ શરાફના મેતાજી વર્ગમાં એણે સ્થાન મેળવ્યું. પાછળથી એણે રાજ્યની નેકરી સ્વીકારી, જ્યાં પેાતાનામાં રહેલા સદ્ગુણાવડે મહારાજા તખતસિ’ગજીનું ધ્યાન આકછ્યું. ( સન ૧૮૪૩-૭૩ ) એની લાગવગ એટલી બધી થઇ પડી કે જનતામાં એ મારવાડના રાજવીના માનીતા કરવૈયા તરીકે આળખાતા. એણે કદી ફાઇના પણ વિશ્વાસભંગ કર્યાં નથી.
કીશનમલ-મહારાજા સરદારસિ’ગના રાજ્યમાં શરૂઆતના કાળે એ ટ્રેઝરી એક્િસર યાને ખજાનચી હતા. એ માટે નાંધ મળે છે કેઃ
•
He was a great financier and did his best to put the Marwar finances on sounder and firmer

Page #78

[ ૬૮ ]
ઐતિહાસિક પૂરી footing અર્થાત્ એ જબરો નાણાશાસ્ત્રી હતું. એને માટે કહેવાય છે કેઃ
બાકા ફટ એરીયાં, હાકા પાસા હેય,
સુત બહાદર રે સીરે, કીગ્ન જેસા ન કેય. આ રીતે ભંડારીવર્ગ પણ ઐતિહાસિક મહત્વ દાખવે છે. રીતભાત અને રસમરિવાજમાં ઓસવાળ સમાજ સાથે એ મળતાપણું ધરાવે છે. એમની કુળદેવી આશાપુરીનું મંદિર “નાડેલ”માં છે જ્યાં વર્ષમાં બે વાર મેળા ભરાય છે. કહેવાય છે કે-લાખાને પ્રથમ કંઈ સંતાન ન હતું એટલે એણે દેવીને પ્રાર્થના કરી. દેવીએ પ્રસન્ન થઈ આશીર્વાદ આપ્યા કે તને ચાવીસ સંતાન થશે. ભંડારીઓ ઘણુંખરૂં કાળા રંગની ગાય, કાળું બકરું કે કાળી ભેંશ નથી તે ખરીદતા કે નથી તો કઈ તરફથી ભેટ તરીકે અપાય તો પણ સ્વીકારતા.
ભંડારીઓ ઘણુંખરૂ વેપાર કરતાં રાજ્યની નેકરી વધુ પસંદ કરે છે. તેમનામાં પણ દીપાવટ, મેનાવટ, લુણાવટ, નવાવટ નામના ભેદે છે કે જેમાં પરસ્પર પરણવાનો રિવાજ નથી. ભંડારી નારીવર્ગમાં પડદાનો રિવાજ સખ્તાઈથી પળાય છે અને અન્ય ઓસવાળ જ્ઞાતિની સ્ત્રીઓ માફક “બાર” નામનું મસ્તકનું આભૂષણ તે વર્ગમાં પહેરવામાં આવતું નથી.
આ સારાયે ઉલ્લેખમાંની વિવિધ વાતે જવા દઈ જે એક મુખ્ય વાત પ્રતિ લક્ષ્ય આપીશું તો સહજ જણાશે કે એ સર્વ જેનધર્મના અનુયાયીઓ હોવા છતાં પ્રસંગ પ્રાપ્ત થતાં પરાક્રમ દાખવવામાં પાછી પાની નથી કરતા.
ઈતિહાસના અભ્યાસીને કે વધુ જિજ્ઞાસાધારકને નાડલાઈને વિક્રમ સંવત ૧૫૫૭નો તથા શ્રી કાપરડા તીર્થને વિક્રમ સંવત ૧૬૭૮ને શિલાલેખ જોવાની વિનંતિ કરું છું.

Page #79

૧૪. મેવાડરક્ષક ભામાશાહ.
મેવાડની ભૂમિમાં પણ ધર્મ જૈન હાવા છતાં શૈાય દાખવવાની વેળા પ્રાપ્ત થતાં જરા પણુ પાછી પાની ન કરનાર વિષ્ણુક વીરાના તાટા નથી રહ્યો. એશવાળ જ્ઞાતિમાં અવતસસમા ભામાશાહે વા ભામાશાના નામથી ભાગ્યે જ જનતા અજાણી હાય. રાજસ્થાનના સુપ્રસિદ્ધ લેખક કલ ટોડ નિમ્ન શબ્દોમાં એ વીર પુરુષના પરિચય આપે છે.
The name of Bhama Sha is preserved as the Saviour of Mewar. An Oswal by birth and a Jain by religion, he was the perfect model of fidelity and devotion. He was the Diwan of the illustrious Rana Partap-an office which his family had held for several generations.
હિંદના ઇતિહાસના અભ્યાસ કરનાર વિદ્યાર્થી ચિતાડ પર સમ્રાટ અકબરની ચઢાઈ અને મહારાણા પ્રતાપે મહાદુરીથી કરેલ બચાવ ’ એ ઐતિહાસિક બાબતથી માહિતગાર હાય છે જ. એટલે એ સંબંધમાં ઝાઝું લખવું જરૂરી નથી. તેમ , ભામાશા ના સંબંધમાં પણ જૈન-જૈનેતર લેખકા દ્વારા લખાયેલ ઘણા બ્યાન પ્રાપ્ત થતાં હાવાથી એ સંબંધી પણ
6
<

Page #80

[ ૭૦ ].
એતિહાસિક પૂર્વજોની વિસ્તાર કરવો જરૂરી નથી. આ લેખમાળાનો આશય એટલે જ છે કે “અહિંસા grો ધર્મ થી જેનાં બીજારોપણ થાય છે એવા દયામય જેને ધર્મને પાળનાર પણ સમય આવ્યે શૂરાતન દાખવવામાં પંચમાત્ર પીછેહઠ નથી કરતા. અલબત્ત, જૈન ધર્મ નિતાંત અહિંસા પાળવામાં જ આત્માન્નતિ સમાયેલી છે.” એમ કહે છે અને જીવનમાં દયા, કરુણું કિંવા સકળ સૃષ્ટિના કીડીથી માંડી કુંજર સુધીના પ્રાણીવર્ગ પ્રત્યે અને રંગ કે જાતિને ભેદ ગણ્યા સિવાય સર્વ માનવગણ સાથે-મૈત્રીભાવ કેળવવાની વાતને જ અગત્ય આપે છે. એ સિવાય ઉચ્ચ ભૂમિકા પ્રાપ્ત થઈ શકતી જ નથી એમ કિંડિમનાદે જાહેર પણ કરે છે, એથી વિપરીત વર્તનમાં અર્થાત્ સમરભૂમિ પર શત્રુન્યનું લેહી રેડવામાં ચોકખી ને ઊઘાડી હિંસા થાય છે અને એથી કર્મબંધ પડે છે કે જે ભગવ્યા વિના આત્માને ચાલી શકતું જ નથી એમ પણ માને છે. આમ છતાં જ્યાં સંસારસ્થ આત્માને રાજકીય કે કેટુંબિક ફરજ આવી પડે ત્યાં કાયરતાને ખંખેરી શૂરવીરતા દાખવવાનો માર્ગ ગ્રહણ કરવાનું સૂચન કરે છે. નિબળ, ડરપોક કે હતાશ થઈ બેસી રહે એ નથી તે સાચા માનવ કે નથી તો સાચો જેના કાયરોને જૈનધર્મ હોઈ જ ન શકે. જૈનસાહિત્યમાં તો એ ભૂરા એ રૂાર જેવું પદ વાપરવામાં આવ્યું છે તે અવશ્ય મનન કરવા જેવું છે. એટલે આજે જેનેતર લેખકો કેટલીક વાર બેજવાબદારીથી ગુજરાતના પતન માટે અથવા તે ભારતવર્ષમાં પથરાયેલી નિર્બળતા માટે જૈન ધર્મની અહિંસાને જવાબદાર માની લે છે એમાં કંઈ જ તથ્ય નથી, એ વાતના વિરોધમાં એક કરતાં વધુ ઉદાહરણે રજૂ કરી શકાય તેમ છે અને ભામાશાનું ઉદાહરણ એમાં વધુ એક ઉમેરો કરે છે.
અમાપ હાડમારી ભોગવી, ગિરિકંદરાનાં આકરાં કષ્ટો સહન

Page #81

ગૌરવગાથા
[ 1 ] કરી રાણે પ્રતાપ પોતાની અણનમ વલણ જાળવી રહ્યો હતો, પણ જ્યારે ખરચી જ ખટી, પિતાનું અને પિતાના અનુયાયી વર્ગનું પિષણ કરવાનું સાધન જ ખૂટી પડયું ત્યારે એ ટેકીલા રાજવી હતાશ થઈ ગયા. સમ્રાટ સામે ભીડેલી બાથ લટકતી રાખી, મેવાડની ભૂમિ તજી જવાના નિશ્ચય પર એ આવ્યા. સાથીદારોને છૂટા કરી દઈ, પિતાના કુટુંબ સાથે ગણત્રીના માણસોને લઈ સિંધ પ્રતિ પ્રયાણ કરવાને દિવસ પણ એણે નિયત કર્યો.
આ વાતની જાણ જ્યારે ભામાશાને થઈ ત્યારે તે તરત જ દેડી આવ્યા અને અરવલીની પ્યારી પર્વતમાળાને આખરી પ્રણામ કરી રહેલા મહારાણાના ચરણમાં પિતાનો અઢળક ખજાને રજૂ કર્યો. એ ધનથી બાર વર્ષ સુધી પચીશ હજાર સૈનિકોને ગુજારો સુખેથી થઈ શકે તેમ હતું. વિનંતિ કરી કેએ સ્વીકારી આ૫ પુન: શત્રુને સામને કરે અને માતૃભૂમિને પાછી હાથ કરો. આ સંપત્તિ આવા સમયે કામ નહીં આવે તો પછી એને અન્ય શા ઉપગ છે? કૃપા કરી રાષ્ટ્રની આપત્તિ ટાળે. જે ધન રાષ્ટ્રના સંકટ વેળા કામ ન આવે એ ધન નથી પણ પણ કાંકરા છે. દિવાનજીના હદયમાંથી નીકળેલા ઉદ્દગારોએ અને તેમના તરફથી મળેલી આવી અણુ ધારી સહાયથી રાણાજીમાં નવું જોમ આવ્યું, નવેસરથી લડાઈ આરંભાઈ અને એમણે ચિતેડ, અજમેર અને માંડલગઢ સિવાય સારોય મેવાડ પ્રાંત જીતી લીધો. આમ જૈનધમી ભામાશાએ રાષ્ટ્રગૈરવ જાળવ્યું. - ભામાશાનું નામ આજે પણ મેવાડમાં ગેરવપૂર્વક લેવાય છે. ચિતેડના કારીગરોવાળા મંદિરના ખંડિયેર આજે પણ એ
સ્મૃતિ તાજી કરાવે છે. આવા વિરલાઓએ રાષ્ટ્રચરણે પિતાનું સર્વસ્વ ધરી દઈ, પ્રજાધર્મ દાખવ્યો છે એટલું જ નહીં પણ સાથોસાથ જૈનધર્મને દીપા છે.

Page #82

૧૫. રતનસિંગ ભંડારી.
વીરમગામના અધિકારી ભાવસિંગને રતનસિંગ જોડે મેળ ન હતે એ વાત છૂપી નહોતી, કેમ કે તે મારવાડીઓને ધિક્કારતા હતે. એક તરફ તિરસ્કાર અને બીજી તરફ વેર વાળવાની વૃત્તિએ, તેને પોતાના ઉપરી અધિકારી પ્રત્યે બહુમાન રાખવાની ફરજ ભૂલાવી. તે મરાઠા નાયક સાથે મળી ગયા અને એ મરાઠા નાયકને તેણે છૂપી રીતે શહેરમાં દાખલ થવા દીધું. આ રીતે મરાઠા નાયક દામાજીએ વીરમગામનો કબજો લઈ લીધો અને મારવાડી વહીવટદાર કલ્યાણને હાંકી કાઢ્યો. એને બદલે પિતાને વિશ્વાસુ માણસ રંગોજીને તેની જગ્યાએ મૂક્યો અને પિતે સોરઠ પ્રતિ આગળ વધ્યા. ઈ. સન ૧૭૩૬ની સાલમાં અર્થાત્ કબજે લીધે તે પછીના વર્ષમાં જ રંગેજી બાવળા સુધી આવી ગયો અને ત્યાં તેણે લૂંટ ચલાવી. રતનસિંગથી આ જોયું શી રીતે જાય? તરત જ તે સામે ગયા અને રંગજીને વિરમગામ પાછા ફરવાની ફરજ પાડી. પૂંઠ પકડીને તેને કેટલાક સામાન પણ લઈ લીધો, છતાં તેને શહેરમાંથી કાઢી શકે નહીં. છેવટે તેણે વીરમગામને ઘેરે નાંખે. દરમિયાન મરાઠાઓએ વીરતાભયે હલે આયે. દામાજીને ભાઈ પ્રતાપરાવ દશ હજાર ઘેડેસ્વાર લઈ સીધે અમદાવાદ તરફ ધસી આવ્યું આ સમાચાર રતનર્સિગના કાને પડ્યા પણ તેણે તે ખરા ન માન્યા.

Page #83

ગૌરવગાથા
૭૩ ] શત્રુ તરફને આ એક પ્રચાર તેણે ગણું લીધે! પિતાનું મન જે વિરમગામને સર કરવામાં એકતાર બન્યું છે અને ખાઈએ ખેદાઈ માત્ર કિલે સર કરવાનો પ્રયાસ આદરવાને જ બાકી છે તે બીજી દિશામાં વાળવાને આ એક શત્રુપક્ષને દાવ છે એમ તેણે કયાંય સુધી માન્યું ! પણ છેવટે તપાસના અંતે પ્રતાપરાવવાની વાત સાચી ઠરી એટલે તે એકદમ વીરમગામને પડતું મેલી અમદાવાદ પાછો ફર્યો.
ઈ. સ. ૧૭૩૭ના વર્ષમાં મહમદશાહની અભયસિંગ પ્રતિ કરડી નજર થઈ એટલે તેણે અભયસિંગની બદલીમાં મોમીનખાનને ગુજરાતને સૂબે નીમ્યા. આ ફેરફારની રતનસિંગને ખબર મળતાં જ તેણે પોતાના માલિક અભયસિંગને પોતાને કેવી રીતે આજ્ઞા બજાવવાની છે એ માટે પૂછાવ્યું, “જે રતનસિંગથી બની શકે તેમ હોય તે મોમીનખાનનો સામનો કરે ” એવો જવાબ અભયસિંગ તરફથી આવ્યું. આ ઉત્તર મળતાં જ ભંડારી રતનસિંગની હિંમત બેવડી વધી ગઈ, અને એણે મામીનખાન સામે અમદાવાદનું રક્ષણ કરવાને નિરધાર કર્યો. વર્ષાકાળ પૂરો થતાં જ નવા સૂબા મોમીનખાને અમદાવાદ સર કરવાની તૈયારી શરૂ કરી અને થોડા સમયમાં તે અમદાવાદ ઉપર ચઢી આવ્યું.
કર્નલ વેટર જણાવે છે તેમ ભંડારીએ જરા પણ હિંમત હાર્યા વગર શહેરને બચાવ છેવટ સુધી કરવાને દઢ નિશ્ચય જાહેર કર્યો. દામાજી ગાયકવાડ મેમીનખાન સાથે જોડાઈ ગયો. અમદાવાદથી ત્રણ માઈલ દૂર ઈસાનપુરમાં ઉભય વચ્ચે જાણે ખાસ જૂની મૈત્રી જ હોય એ દેખાવ થયે. આ જોડાણની ખબર રતનસિંગ ભંડારીને મળતાં જ ઘડીભર તે વિચારમગ્ન બની ગયે. પછી તેણે “રાદ પતિ પાટ જુ એ મુસદ્દીપણાની નીતિને આશ્રય લેવાનો વિચાર કરી દામાજીને કહેવડાવ્યું કે-મીનખાને

Page #84

[ ૭૪ ]
ઐતિહાસિક પૂર્વજોની
રંગાજીને અમદાવાદની આસપાસના મુલક તથા ખંભાત છેડીને જે ચેાથની આવક થાય છે તેના અર્પી ભાગ તમને આપવાની કબુલાત આપી છે જ્યારે હું' જો તમે મારી સાથે જોડાતા હા તા તમને એ સર્વ સાથેની ચાથમાંથી અર્ધો ભાગ આપવા કબૂલ થાઉં છું. આ શરતની અવેજીમાં મારા માટા જમીનદારાને તમારા તંબુમાં મોકલવા તૈયાર છું. આ શરત દામાજીએ મામીનખાનને વંચાવી અને તેશું કરવા માંગે છે એમ પૂછ્યું'.
માસીનખાને ભંડારીવાળી શરત કબૂલી લીધી. એમાં ખંભાતની ઉપજને ખદલે વીરમગામ જિલ્લા આપી દેવારૂપ ફેરફાર કર્યા. આ લાભ મળતાં મરાઠા નાયકે રતનસિંગ ભડારી સાથેના સ ંદેશા બંધ કર્યાં. પાતે દુધેશ્વરની યાત્રાએ ગયા અને ત્યાંથી પાછા ફરીને સાથમાં રગાજીને રાખીને સન ૧૭૩૮માં અમદાવાદ સર કરવા ઉગ્ર પગલાં ભર્યાં. તેએએ એવી ખરાબ રીતે મારા ચલાવ્યેા કે જેથી શહેરને ઘણું નુકશાન પહાંચ્યુ. ખુદ મામીનખાનને લાગ્યું કે આ રીતે હલ્લે કરી દાખલ થતાં મરાઠા સૈન્યની પાસેથી ભવિષ્યમાં પાતે શહેરના કખજો કેવી રીતે લઇ શકશે? એથી તેણે મીરા-તે અહમદીના કત્ત'ને રતનસીંગ પાસે મેકલ્યા અને સુલેહભરી રીતે શહેર સાંપી દેવાની માંગણી કરી. પણ ભડારીએ જરા પણ નમતુ તેન્યુ નહીં. દરમીયાન કાઝીમ અલીખાનની સરદારી નીચેના મુસલમાન સૈન્યે અને બાબુરાવ મરાઠાની સરદારી હેઠળના મરાઠા સૈન્યે શહેર કખજે લેવાનાં જોશભેર હુમલા કર્યાં. પણ એમાં ઉભયને પાછા ફરવુ' પડયું. બીજે દિવસે રતનસિ ંગને લાગ્યુ` કે સયુક્ત મળને સામનેા કરી શહેરના બચાવ કરવા શકય નથી એટલે મામીનખાન જોડે સધિના સંદેશા શરૂ કર્યા, અને પોતાના સૈન્યના નિભાવ માટે અમુક રકમ લેવાની, તેમજ લડાયક સમાવડીયાને છાજે તેવા મેાભા સહિત શહેર છેાડી જવાની

Page #85

ગૌરવગાથા
[૫] શરતથી સુલેહ કરી. આ રીતે ભંડારી રતનસિંગના કારભારને ગુજરાતમાં અંત આવ્યો.
સન ૧૯૪૫માં બીકાનેરને રાજા જોરાવરસિંગ મૃત્યુ પામ્યા. ગાદી માટે બે હકદાર ઊભા થયા. એકનું નામ ગજસિંહ અને બીજાનું નામ અમરસિંહ ઠાકુર ખુશાલસિંગ અને મહેતા બખ્તાવરસિંગની મદદથી ગજસિંહ ગાદીએ ચઢી બેઠે. અમરસિંહ, અભયસિંગની મદદ મેળવવા દેડ્યો. અભયસિંહ અમરસિંહના હકને કબૂલ રાખી, એની કુમકે રતનસિંગ ભંડારીને સેન્ય આપી ગજસિંહ સામે મોકલ્યો. કેટલાક સમય સુધી ઉભય વચ્ચે નાની નાની લડાઈઓ ચાલુ રહી. સન ૧૭૪૭માં ઉભય પક્ષનાં સૈન્ય સામસામે આખરી યુદ્ધ લડવાને એકત્ર થયાં. ઝનની લડાઈનો આરંભ થયે. ઘણા પ્રયાસ ને સખ્ત લડાઈ પછી બીકાનેરનું સૈન્ય વિજયી નીવડયું. એણે ઘેરો ઘાલી બેઠેલા રતનસિંગના લશ્કરને પાછું હઠાવ્યું. રતનસિગ આ જોતાં જ આગળ વધ્યો. જાણે એકાદ ઝનૂન પર ચડેલે સિંહ ન ઘૂમી રહ્યો હોય તેમ શત્રુ સામે તરવાર ફેંકત ઘૂમવા લાગ્યા. જોતજોતામાં ગુમાવેલી કેટલી જગ્યા મેળવી પણ ખરી, ત્યાં તે ગજસિંહે ફેકેલા બાણથી એની આંખ ફૂટી. આમ છતાં એણે સૈનિકોને દોરવણી આપવી ચાલુ રાખી પોતાને સખત ઘા લાગ્યા છતાં અને જાતે અશક્ત બન્યા છતાં તેણે નમતું ન તેવું. દુશ્મન દળમાં નવી ભરતી થવા માંડી અને એનું જોર વધી પડયું. રતનસિંગને લાગ્યું કે આવા વિપુલ કટક સામે ઝૂઝવું નકામું છે એટલે એણે પાછા ફરવાનો હુકમ આપે. દરમિયાન એક બીકાનેરી ભાલાધારીએ એના પર પીઠેથી ઘા. કર્યો. એ ઘા મરણુત નિવડયે અને એનાથી ભંડારી સરખો મુસદી ને બહાદુર સરદાર કાયમની નિદ્રામાં પોઢ. ધમેં જેન હોવા છતાં ભંડારીના જીવનમાંથી સાહસ, પરાક્રમ અને બહાદુરીના પ્રસંગે જોઈતા પ્રમાણમાં મળે છે.

Page #86

૧૬. અજમેરને સૂબો ધનરાજ
આ વ્યક્તિએ જીવનની આહુતિ આપીને પણ પોતાની ટેક જાળવી છે. જયપુરની નજિક ટોંગા (Tonga) આગળ સીન્ધીયાને હરાવીને મારવાડને નામી સરદાર ભીમરાજ સંઘવી, અજમેર ઉપર ચઢાઈ લઈ ગયા. એ વેળા ત્યાં મરાઠાને સૂબેદાર અનવર બેગ અધિકારપદે હતે. એની પાસેથી અજમેર ખુંચવી લઈ ત્યાં ધનરાજ સંઘવીને સૂબેદાર તરીકે સ્થાપન કરી ભીમરાજ પાછો ફર્યો. સન ૧૭૮૭.
આ સંઘવીઓ મૂળ (Nandavana Bohra Brahamans) નંદવાના બેહરા બ્રાહ્મણ હતા જેઓ પૂજ્ય શ્રી મુનિસુંદરસૂરિ મહારાજના ઉપદેશથી જૈનધર્મી બન્યા હતા. આ કાર્ય શિહી. માં વિ. સં. ૧૪૬૫ માં બન્યું હતું. તેઓને વસવાટ જોધપુરમાં વિ. સં. ૧૫૩૩ ની સાલથી હતો એવી નોંધ પ્રાપ્ત થાય છે.
મરાઠાઓ આ રીતે અજમેર ગુમાવી ચૂપ ન બેઠા. તેઓએ પુન: પોતાનું બળ એકત્રિત કર્યું અને ચાર વર્ષ પછી ફરીથી મારવાડમાં પગલા પાડ્યાં. મારવાડી અને મરાઠા સૈન્યો વચ્ચે મેઈટા ( Mainta) અને પાટણ (Patan) એ બે સ્થળે સખત યુદ્ધો ખેલાયા જેમાં મારવાડી સન્યને પરાજય મળે.
આ દરમીઆન મરાઠાના સેનાનાયકડી બેઈને (De Boigne) અજમેરને ઘેરો ઘાલ્ય.
અહીંના સૂબેદાર કથાનાયક ધનરાજે બહાદુરીથી શહેરને બચાવ કર્યો અને જરા પણ નમતું તેવું નહીં.

Page #87

ગૌરવગાથા
[ ૭૭ ] પણ પાટણમાં હાનિકારક હાર થવાથી મારવાડી સરદાર વિજયસિંગે ધનરાજ પર મરાઠા સરદારને શરણે જવાનો હુકમ પાઠવ્યા અને અજમેર સપી જોધપુર ચાલ્યા આવવાની સૂચના કરી.
ધનરાજ જેવા નામી અને તેજવંત લડવૈયા માટે આ જાતને હુકમ વધુ પડતું હતું. પ્રતિષ્ઠાભંગ થાય એવી રીતે શરણે થવાની એની પ્રકૃતિ હતી જ નહીં તેમ પોતાના ઉપરી હાકેમના ફરમાન પ્રત્યે બેદરકારી દાખવવામાં ચોક શિસ્તભંગ છે એમ એ સમજતો હતો. એની આબરૂ એક નિમકહલાલ દ્ધા તરીકેની હતી. એને કાલીમા લાગે તેવું કંઈ કરવા એ તૈયાર નહોતે.
| વિજયસિંગના ફરમાનથી એની દશા સૂડી વચ્ચે સેપારી જેવી થઈ પડી! એમાંથી પાર ઉતરવા સારુ એણે સવળે જીવનની આહૂતિ દઈ દેવાનો માર્ગ નકકી કર્યો.
પિતાના સૈનિકોને કિલ્લામાં એકઠા કર્યા. એ બધાની વચમાં ઊભા રહી એ બુલંદ અવાજે બોલ્યા
"Go and tell the prince, thus only I could testify my obedience; and over my dead body alone could a Maratha enter Ajmer.'
મારા શરા ને વહાલા સૈનિકે જઈને આપણું રાજકુંવરને કહેજે કે આપના ફરમાનનું પાલન મેં મારા જીવનને યમરાજની વેદી પર હામી દઈ કર્યું છે. મારા મૃત કલેવર પર પગ દઈ ભલે મરાઠા નાયક અજમેરમાં પ્રવેશ કરે.
આ જુસ્સાદાર શબ્દો બોલી એણે તરત જ પોતાના હાથ પરની હીરાની વીંટી ચૂસી લીધી અને મૃત્યુને મહેમાન બન્ય.
જૈનધર્મ આત્માની અમરતા માને છે અને એના સાહિત્યમાં ગુણેનું બહુમાન-ગુણ પુરુષોની પૂજા એ તો ડગલે પગલે દહગોચર થાય છે. એ ઉમદા વચનાનું પાન કરનાર ધનરાજે સાચે જ પિતાનું જીવતર ધન્ય બનાવ્યું.

Page #88

૧૭. મંત્રીશ્વર જયમલજી.
જનની જણ કાં ભક્ત જન, કાં દાતા કાં શૂર; નહીં તે રહેજે વાંઝણી, મત ગુમાવીશ .
ઉપરના દુહામાં કહેવામાં આવેલી વાત રાજસ્થાનના ઈતિહાસમાં ડગલે પગલે દષ્ટિગોચર થાય છે. ખરેખર એ સાચું જ છે કે અનેક આત્માઓ જન્મે છે તેમ મરે પણ છે; પણ જીવન તો એના સાર્થક છે કે જેઓએ પિતાના દેશ-જાતિ કિંવા ધર્મ અંગે જિંદગીને હોડમાં મૂકી દીધી છે.
જોધપુરમાં મહારાજા ગજસિંહના રાજ્યકાળે, દેશના કારભારમાં જે ઓસવાળ જેને જોડાયેલા હતા એમાં પાકા અને અનુભવી મુત્સદી તરીકે મંત્રીશ્વર જયમલજીનું આસન આગળ પડતું હતું. મારવાડ રાજયના ઇતિહાસમાં તેઓશ્રીની વિવિધ પ્રકારી સેવાઓની નેંધ જળવાઈ રહેલી જોવાય છે.
ઓસવાળ જ્ઞાતિમાં મુંહત એ જાણીતું ગોત્ર છે. જોધપુરના રાવ રાઠોડ સીહાથી એ પરંપરા શરૂ થયેલ ગણાય છે. સીહાના પુત્ર આસથાન, એની પછી ધહક, અને ધૂહડને પુત્ર રાયપાલ થયા. રાયપાલને તેર પુત્ર હતા. એમાં બીજા પુત્ર મોહનસિંહના નામથી મુંહણેત ગેત્રની ઉત્પત્તિ થઈ.

Page #89

ગૌરવગાથા
[ ૭૯ ]
આપણા કથાનાયક સુ હણાતવંશી સૂજના પ્રપૌત્ર, અમલાના પૌત્ર અને જેસાના મીજા પુત્ર તરીકે જન્મ્યા હતા. માતાનું નામ જયવંતનેે (જસમાદે) હતુ. વિક્રમ સૌંવત ૧૬૩૮ મહા શુદ ૯ ને બુધવાર એ તેમના જન્મદિન. જેસા–જસમાદેના આ સતાને રાજકીય ક્ષેત્રમાં અને ધાર્મિક ક્ષેત્રમાં પેાતાના નામે સુપ્રમાણમાં યશગાથા નાંધાવી છે. પ્રાપ્ત થયેલ લક્ષ્મીને પ્રવાહ દાનની દિશામાં પણ સારી રીતે વાળ્યેા છે.
જયમલજીના પહેલા વિવાહ વૈદ મહેતા લાલચંદ્રની પુત્રી સરૂપદે સાથે થયેા હતા, જેનાથી તેમને તૈસી, સુન્દરસી, આશકરણ અને નરસિ’હદાસ નામના ચાર પુત્રા થયાં હતાં. જો વિવાહ સીંઘવી બિડન્રુસિંહની પુત્રી સુહાદે જોડે થયા, અને એનાથી એક પુત્ર જન્મ્યા. એનુ નામ જગમાલ પાડવામાં આવ્યું હતું.
વિ. સ. ૧૬૭૨માં લેાધીમાં મહારાજા સૂરસિંહજીની હકુમત સ્થપાણી એ વેળા જયમલજીને ત્યાંના શાસનની ધા સોંપવામાં આવી. દિલ્હીના પાદશાહ જહાંગીર તરફ્થી ગજિસંહને જાલેારનું પરગણું પ્રાપ્ત થયું. એ નવા શહેરના શાસક તરીકેની પસંદગીના મુગટ જયમલજીના શિરે પહેરાવવામાં આવ્યેા. વધારામાં રાજવી તરફથી પોતાની હવેલી-માગ–દિ સ્થાવર મિલ્કતની ભેટ પણ તેમને મળી. ( વિ. સં. ૧૬૭૭ )
સંવત ૧૬૮૩માં મહારાણા ગજસિંહજીના પાટવી કુંવર અમરસિ ́હુને નાગૌર પરગણું મળ્યું. અને માટે હાક્રિમની તપાસમાં પહેલી નજર સીધી જયમલજી ઉપર પડી.
આ રીતે તદ્ન નવા અને જુદાજુદા સ્થાનમાં સુખાગીરી કરવામાં આછી આવડત કામ લાગતી નથી. એમાં પણ રાજ

Page #90

[ 0 ]
ઐતિહાસિક વાર તથા પ્રજાને પ્રેમ સંપાદન કરે એ કપરું કામ ગણાય છે. એ સર્વ તબક્કા મત્રીશ્વરે પિતાની કાર્યદક્ષતાથી પસાર કરી દીધા.
દરણીઆન તેમને બાડમેરમાં જવું પડ્યું. વિ. સં. ૧૯૮૪ આસપાસની સ્થિતિ બગડી ગઈ હતી. બાગી સરદાર ભરાયું મેકલવામાં દાદ દેતાં નહતા. રાજ્યની લગામ હાથમાં લઈ સૌપ્રથમ કાર્ય જયમલજીએ એ સરદારને દબાવવાનું કર્યું. પોકરણ, રાઉદડા અને મેવાસાના નાયક પાસેથી દંડ વસુલ ર્યો અને વર્ષો જૂની દાણુ ઉઘરાવી લીધી,
વિ. સંવત ૧૬૮૬માં જયમલજીની આ કાબેલીયત જોઈને, રાજ્ય પ્રત્યેની એકધારી વફાદારી અને અજોડ પ્રમાણિકતા નીરખીને મહારાજા ગજસિંહજીએ તેમને પિતાના દિવાન પદે નિયુક્ત કર્યા. આ મહત્વને અધિકાર તેઓશ્રીએ જીવનના અંત સુધી ગૌરવભરી રીતે સાચવ્યું. | વિક્રમ સંવત ૧૬૮૭ માં મારવાડ અને ગુજરાતમાં અતિ ભયંકર દુકાળ પડ્યો. અન્નના અભાવે માનવગણ અતિ વિષમ દશામાં આવી પડ્યો. એ વેળા મંત્રીશ્વર જયમલજીએ પોપકાર વૃત્તિથી અનાજ દૂર દૂરથી મંગાવી આમજન સમૂહને પહોંચાડવાનો પ્રબંધ કર્યો અને કપરી દશામાં આવી પડેલ ભાઈબહેનને એક વર્ષ પર્યત મફત અન્ન-પાણી તેમજ વસ્ત્રો પૂરા પાડ્યાં.
તપાગચ્છની સમાચાર આચરનાર આ મહામાત્યે જેમ રાજ્ય ધર્મમાં શૌર્યતાના દર્શન કરાવ્યા, દાનશીલતાથી જનસમૂહમાં અગ્રણે પદ પ્રાપ્ત કર્યું તેમ ઉદાર વૃત્તિના જોરે ધાર્મિક કાર્યોમાં પણ લક્ષ્મીને વ્યય કરવામાં જરા પણ કચાશ નથી રાખી. “કીર્તિ કેરાં કેટડા પાડ્યા નહીં રે પડત” એ ઉક્તિ અનુસાર જાલૌર, સાંચૌર, નાડાલ, શત્રુંજય અને જોધપુર આદિ

Page #91

ગૌરવગાથા
[૧] નગરમાં જે રમણીય પ્રાસાદે આજે શેભી રહ્યાં છે એ કથાનાયકની યશગાથા મૂકપણે ગાઈ રહ્યા છે.
આ . જાલૌરમાં મહારાજા કુમારપાળે બંધાવેલ મંદિર જીર્ણદશામાં આવી ગયું હતું. એ સ્થાન પર છદ્ધાર કરી જયમલજીએ નવું મંદિર બંધાવ્યું અને સં. ૧૬૮૧ ના પ્રથમ ચત્ર વદ પાંચમના દિને ચરમ તીર્થપતિ શ્રી મહાવીરસ્વામીની મનહર મૂર્તિની પ્રતિષ્ઠા કરી. એ સિવાય કિલ્લામાં બીજા બે દેવાલ છે. એ ત્રણે પ્રાસાદ મંત્રીશ્વરની યશપતાકા દૂર દૂર સુધી ફેલાવી રહ્યા છે. એ સર્વેમાં જે લેખો આજે દષ્ટિગોચર થાય છે એ ઉપરથી ઇતિહાસના અંકેડા સહજ સાંધી શકાય છે. પ્રતિષ્ઠાવિધિ શ્રી વિજયદેવસૂરિના સમયમાં થઈ હતી. એ ઉપરાંત જાલોર શહેરમાં તપાપાડા મહોલ્લામાં એક દેવાલય તેમજ ઉપાશ્રય મેજુદ છે, તે પણ ઉક્ત મંત્રીશ્વરે કરાવેલ છે એમ જનવાયકા છે.
મારવાડના પ્રસિદ્ધ ઐતિહાસિક નગર સચરમાં વિ. સંવત ૧૬૮૧ માં જૈન મંદિર બનાવરાવ્યું. જોધપુરમાં સં. ૧૬૮૬ માં ચૌમુખજીનું દહેરૂં બંધાવ્યું. એ જ રીતે સં. ૧૬૮૩ માં શ્રી શત્રુંજયગિરિરાજ પર અને નાડેલમાં પણ દેવસ્થાનો બંધાવ્યા તેમજ મૂર્તિઓની પ્રતિષ્ઠા કરી.
નાડોલ એ તે મારવાડનું પ્રસિદ્ધ નગર છે. અહીં શ્રી પદ્મપ્રભુનું પ્રસિદ્ધ દેવાલય છે. મૂળનાયક શ્રી પદ્મપ્રભુની પ્રતિમા મંત્રીશ્વરે બનાવરાવી, પ્રતિષ્ઠા જાલોરમાં કરાવી અને ત્યાંથી લાવી નાડેલના રાયવિહાર મંદિરમાં સ્થાપના કરી આવે ઉલેખ પ્રાપ્ત થાય છે. મૂળનાયકની બાજુમાં શ્રી શાંતિનાથનું

Page #92

[ ૨૨ }
ઐતિહાસિક પૂર્વ ખેતી
ષિ ખ છે. એના પરના શિલાલેખથી જાણવા મળે છે કે એના સર્જક પશુ મંત્રીશ્વર જયમલજી છે.
સ. ૧૯૮૩ માં જયમલજીએ સંઘ કાઢીને શત્રુંજય, શ્રી રૈવતાચળ ( ગિરનાર ) અને શ્રી અદાચળ( આબુ )ની યાત્રાએ કરી હતી.
ધર્મ, અર્થ અને કામરૂપ ત્રિપુટીની સાધનામાં જીવનને પ્રમાણપુરસર વ્યતીત કરનાર આ વિભૂતિ ચેાથા મેાક્ષ પુરુષાર્થની સમીપ પહેાંચી જાય એમાં આશ્ચર્ય શું હાઇ શકે? ધન્ય હા એ જીવનને!
فدار فرو رفوف
નાંદેલનુ મહત્ત્વ
અહીંઆ મને પુષ્કળ ઐતિહાસિક સામગ્રી મળી...ખે તામ્રપત્રા મળ્યા. તેમાંના એક સં. ૧૨૧૮ માં અનળદેવની સ્તુતિમાં લખવામાં આન્યા હતા. આ સ્થાનેથી મને કેટલાક પ્રાચીન અમૂલ્ય હતલિખિત ગ્રંથ મળ્યા. આ સવ' પ્રથામાં છત્રીશ રાજવંશાનું વર્ષોંન છે. તે ઉપરાંત તેમાં અતિ પ્રાચીનકાળના ભારતવષઁની ભૂમિનું તથા તેમાં આવેલાં નગરાનું વન છે..એમાંના એકમાં વિક્રમ અને મહાવીરના સમયના જૈન ધર્માવલી રાજાએમાં સર્વાંથી શ્રેષ્ઠ એવા શ્રેણિક તથા સમ્મતિના વ'શજોને ઇતિહાસ લખેલા હતા...આ પ્રદેશ ઐત ભ્રમની પ્રધાન લીલાભૂમિ છે. ચૈાહાણુ નૃપતિ સંબધી તાશ્રપત્રમાં જૈનધર્મ અંગે જાણવાનું મળે છે.
• ટ્રાડ રાજસ્થાન
Gestante

Page #93

૧૮. સુરાણું ત્રિપુટી.
(૧) અમરચંદજી સુરાણ રાજપુતાનાના રાજનૈતિક ક્ષેત્રમાં એસવાલ વીરેનું સ્થાન ગૌરવસૂચક છે. ધાર્મિક, સામાજિક, વ્યાપારિક અને સિનિક પ્રગતિમાં એવું એક પણ સ્થાન નહીં મળે જેમાં એમનો હિસ્સો ન હોય અથવા તેઓ પાછળ રહ્યા હોય. દરેક રાજ્યના ઈતિહાસના પાના અવલોકનારને ઓસવાળ વીરલાઓને ત્યાગ, આત્મબલિદાન અને બુદ્ધિચાતુર્ય જેવાના પ્રસંગે સહજ પ્રાપ્ત થાય તેમ છે. બીકાનેરના ઓસવાળમાં બછાવતો, વેદ પછી સૂરાણા મૈત્રીના સિતારા ચમકી ઊઠે છે. ઓસવાળ એટલે જૈનધમી એ વાત નવેસરથી કહેવાની અગત્ય નથી જ.
બીકાનેરનરેશ સુરસિંહજીના રાજ્યકાળથી આરંભી મહારાજ સરદારસિંહજીના સમય સુધી જે જે ઓસવાળ મુસદ્દીઓએ પિતાની દક્ષતાના બળે બીકાનેર રાજ્યની જે સેવા કરી છે એની નેંધ ઈતિહાસમાં સુવર્ણાક્ષરે નોંધાવા છે. રાજસ્થાનના વીરતા અને ગેરવ ગાથા દર્શાવતા ઈતિહાસમાં વીરશિરોમણું દીવાન રાવ શાહ અમરચંદજીનું સ્થાન ઘણું ઊંચું છે. - કથાનાયક અમરચંદ સુરાણા શેઠ મલકચંદજી સુરાણાના પૌત્ર અને શાહ કસ્તુરચંદજીના વડિલ પુત્ર હતા. બાળપણથી જ

Page #94

3•
[ ૮૪]
ઐતિહાસિક પૂર્વજોની તેમનામાં રહેલી વીરતા અને ઉદારતાના દર્શન આસપાસના માણસોને થવા માંડયા હતાં. માત્ર અગીઆરની વયે પહોંચ્યા હશે ત્યાં તો તલવાર અને કટાર ચલાવવામાં હશિયાર ગણાતા વર્ગમાં તેમનો નંબર લાગ્યો હતો.
વિ. સં. ૧૮૬૦માં બીકાનેરથી જે સેના ચુરૂ મોકલવામાં આવી અને વિજય પ્રાપ્ત કરી ચુરૂના માલિક પાસેથી એકવીશ હજાર રૂપી આને દંડ વસુલ કર્યો એમાં શાહ મુલતાનમલ ખજાનચી અને જાલમસિંહ પડિહાર જોડે અમરચંદજી સુરાણ પણ મુખ્ય હતા. એ વેળા દાખવેલી હિંમત અને વાપરેલી દક્ષતા ધ્યાનમાં લઈ સં. ૧૮૬૧માં મહારાજ સુરસિંહજીએ ભટનેરના કિલેદાર જાબ્લારખાં ભટ્ટોને દબાવી શરણે લાવવા સારુ ચાર હજારની રાઠોડ સેના સહિત અમરચંદજીને મોકલ્યા. “તારા તમાં ચંદ છુપે નહી” એ કવિત અનુસાર ભટનેરના કિલા નજિક પહોંચતાં જ સુરાણાજીએ કિલાની આસપાસ સખત ઘેરે નાંખે, અને પાણું પૂરું પાડનાર મુખ્ય સાધન સમા અનુપ સાગર પર કો કરી, સખત ચેકીપહેરે મૂકી દીધો.
જાપ્તારખાંએ શાહના ઘેરા સામે શરૂઆતમાં તો જોરથી ટકાવ કર્યો પણ જેમ જેમ દિવસ વધતાં ગયાં તેમ તેમ કિલામાંની પ્રજાને ખાધાખોરાકી અને પાણીની વિપદ પડવા માંડી, મૂંઝવણ વધી પડી. ભૂખમરાથી મરણ પ્રમાણ વધી પડ્યું. પાંચમે મહિને થાકીને ખાને સુલેહનો વાવટો ફરકાવ્યો અને શરત મુજબ કિલો સોંપી દઈ ખાન પિતાના સાથી સહિત પંજાબ તરફ ચાલ્યા ગયે. એ દિવસ વૈશાખ વદ ૪ ને મંગળવાર હોવાથી સં. ૧૮૬૨માં કિલ્લાનું નામ હનુમાનગઢ રાખવામાં આવ્યું. શાહે જે કુનેહથી કામ લીધું હતું તેના સન્માન અર્થે રાજવી તરફથી અમરચંદજીને દીવાન પદ પ્રાપ્ત થયું અને પાલખીનું બેસણું મળ્યું.

Page #95

ગૌરવગાથા
[ ૮૫ ] સં. ૧૮૬પમાં જોધપુરનરેશ માનસિંહજીએ દીવાન ઇદ્ધરાજ સીંઘવીની સરદારી હેઠળ એંશી હજારની સેના મેકલી બીકાનેર પર ચઢાઈ કરી. આ સમાચાર મળતાં રાજવી સુરસિંહજીએ બની તેટલી સેના એકઠી કરી એને સામને કરવા દીવાન અમરચંદને મોકલ્યા. કાર્યકુશળ શાહે હોશિયારીથી કામ લીધું અને અસાધારણ વીરતા બતાવી શત્રુસેના સાથે મુકાબલો કરી, એને અસબાબ લૂંટી લીધો અને બીકાનેરની દિશામાં પાછા ફરવાની આજ્ઞા પિતાના સૈન્યને કરી. સાધનસામગ્રી ગુમાવી બેઠેલી જોધપુરી સેના લગભગ બે મહિના પર્યત નાના નાના છમકલા કરતી ગજનેરમાં છાવણી નાંખી પડી રહી. દરમી આન સુરાણાજીએ નવી તાકાત જમાવી દીધી હતી. જ્યાં બે માસના અંતે કલ્યાણમલ લેઢા ચાર હજાર જોધપુરી સૈનિકે લઈને બીકાનેર તરફ આવી રહ્યાના સમાચાર મલ્યા કે તરત જ સુરાણ અમરચંદજી ગજનેરની દિશામાં આગળ વધ્યા. એ સાંભળતાં જ લેઢાના મેતીઆ મરી ગયાં. એ પાછો ભાગવા માંડયો અને શાહે પણ જલદી કૂચ કરી એને પીછો પકડયો. થોડા અંતરે ઉભયને ભેટે થયા. લોઢાને ફરજીયાત યુદ્ધમાં ઉતરવું પડયું. શૂરાતન દાખવી સુરાણાજીએ એને પકડી લઈ બંદીવાન બનાવ્યું અને બીકાનેરમાં લાવી મહારાજા સમક્ષ ખડે કર્યો.
સૂરતસિંહજીના રાજ્યકાળમાં (સં. ૧૮૬૬-૭૦) બાગી ઠાકુરે બહુ માથાભારે બન્યા હતા. વાત વાતમાં ટંટા ઊભા કરતા અને પ્રજાને હેરાનગતિ પહોંચાડતાં. એ સર્વને ઠેકાણે આણવાનું કપરું કામ અમરચંદજીના શિરે આવ્યું. અહીં પણ એમને જ વિજય મળે. એ જ રીતે વિદ્રોહી સાંડવેના ઠાકર જેતસિંહને પણ રાજ્યના કાબૂ હેઠળ આયે.
ઉપર વર્ણવ્યા તેવા વિદ્રોહના સંખ્યાબંધ બનાવમાં અમર

Page #96

[ ૮૬ ]
ઐતિહાસિક પૂર્વજોની
ચંદ્રજીએ શૂરવીરતા અતાવી બીકાનેર સસ્થાનની પ્રતિષ્ઠાને જરાપણ ઊણપ આવવા દીધી નથી. એમાં શેખાવટી, સીધમુખ અને ચુરુના ઠાકુર શિવસિંહવાળા અનાવા ખાસ અગ્રદે આવે છે. એ વેળા રાજ્યની વફાદારીના આવેગમાં સુરાણાજી વધુ પડતા ઘાતકી ખની જાય છે. ચુરૂના વિજય પછી મહારાજા સુરતસિંહજી દીવાનને ‘રાવ ’ને ખિતાબ અને સ્વારી માટે હાથી આપે છે. આ રીતે અમરચંદજીના કીતિ –સિતારે મધ્યાહ્ને પહાંચે છે. એ સાથે જ અસ્તના ચેાઘડીઆ વાગે છે.
પ્રતિભા-માન-મરતબા વધતાં જ એ સામે એકાદા વિધી વર્ગ પેદા થાય છે. એમાં રાજ્યકારભારની આંટીઘુંટીમાં આ જાતના વર્ગની~એના દ્વારા પથરાતી પ્રપ ચજાળની કંઈ જ વિનતા નથી. એ અંગે સ`ખ્યાબંધ ઉદાહરા ઇતિહાસના પાના ફેરવતાં હાથ ચઢી જાય છે. વળી પરાક્રમથી નવાજી જનારા ઘણાખરા રાજવીએ કાચા કાનના જ હેાય છે એટલે જે નીતિકારાએ કહ્યુ છે કે‘ રાજા કાઇના મિત્ર ન હાય ’એ સાચું જ છે. બીકાનેરના કેટલાક કર્મચારીની બનાવટના ભાગ સુરતસિહજી થયા.
ચેન પડિહાર, રામકણું અને આસક રૂપ ત્રિપુટીએ અમરચંદ્રજીને ઊતારી પાડવા એક બનાવટી ખત તૈયાર કર્યુ. એમાં લખવામાં આવ્યું હતું કે-નવામ મીરખાંની સાથે અમર ચંદ્રજી મળી જઇ બીકાનેરની ગાદી પરથી મહારાજને ઉખેડી નાંખવાના કાવત્રામાં સામેલ છે, આ ઉપજાવી કાઢેલ ખત સુરતસિ’હુજીને ખતાવવામાં આવ્યુ` અને વિશેષમાં ગેાઠવી રાખેલા સાક્ષીઓ દ્વારા એની સત્યતા પુરવાર કરી આપવામાં આવી. પેાતાની સામે આ પ્રકારનું ષડ્યત્ર રચાય અને એમાં દીવાન અમરચંદ્ય આગેવાન અને એ વિચારે રાજવી ભાન ગુમાવી એઠે. એકદમ રાવ અમરચંદને પકડી આણુવાને હુકમ છેાડયા.

Page #97

ગૌરવગાથા
[ ૮૭ ] પોતે આમાં નિર્દોષ છે એટલું જ નહીં પણ એ સાબિત કરી આપવા તૈયાર છે અને જ્યાં સુધી એમ સાબિત ન કરી આપું ત્યાં સુધી મારી વતી ખેતડીના મહારાજ ત્રણ લાખ રૂપીઆ ભરી જમાન થવા તૈયાર છે. '
દીવાનનું આ કહેણ બહેરા કાન પર અથડાયું. નિશામાં ચકચૂર બનેલ આદમી ખરા બેટાને વિવેક ન કરી શકે તેમ સુરતસિંહ એ પાછળને ભાવ સમજી ન શક અને કતલ કરવાને આદેશ આપી અંતઃપુરમાં ચાલ્યા ગયે.
એ વેળા વીરધર્મના ઉપાસક અમરચંદજીને મરણનું દુઃખ ખાસ સાધ્યું નહીં, પણ પિતે રાજવીને તાપ બેસાડવા વધુ પડતું દાખવેલ ઘાતકીપણું યાદ આવ્યું. એ માટે અતિશય પસ્તા થયા. એ વેળા જ જીવનમાં સત્તા, વૈભવ કે અધિકાર કેવા અસ્થિર છે તેનું ભાન થયું અને માનવજીવન પામ્યાની સફળતા પરોપકાર અને ભલમનસાઈમાં રહેલી છે એનું સ્પષ્ટ દર્શન થયું. સમતાપૂર્વક, સર્વ જીવોને ખમાવી, મૃત્યુની ભેટ એક વીર યોદ્ધાને છાજે તેવી રીતે કરી. (સં. ૧૮૭૨.) ..
સમયનું ચક્ર અખલિત ગતિએ વહ્યું જાય છે. સુરાણાજીની કરપીણ મૃત્યુઘટના જૂની બની. અચાનક જયંત્ર પર પડદો ઉચકાયો. બીજી તરફ ગુરૂના ઠાકોર પૃથ્વીસિંહે ઉત્પાત જન્મા. સેના મેકલવા છતાં કેમે કરી એ વિદ્રોહ દબાવી ન શકાય. એ વેળા સુરતસિંહને અમરચંદજીની યાદ આવી. પોતે રસવૃત્તિઓ કરી નાંખેલી ભૂલ માટે અતિશય દુ:ખ થયું. ભારી પચાત્તાપ થી પણ દૂધ ઢળાઈ ચૂકયું હોવાથી એને અર્થ કંઈ જ નહોતે. અમરચંદને આમાં પિતાની પાછળ અમર સુવાસ મૂકી ચાલ્યો ગયો હતો એ કંઈ પાછો આવે તેમ હતું જ નહીં. એની ખોટ મહારાજને જીવનના અંત સુધી ખટકયા કરી અને તે અન્યથી ન પૂરાઈ.

Page #98

[ ૮૮ ]
ઐતિહાસિક પર્વની રાવ અમરચંદજીનું આખું જીવન રાજ્યની સેવા અને સમરભૂમિ પર શસ્ત્રોના ખેલ ખેલવામાં વ્યતીત થયું છે એમ કહેવામાં અતિશયોક્તિ નથી. તે એક દરદશી અમાત્ય અને વીરદ્ધા હતા. તેમને ત્રણ પુત્રો હતા. માણિકચંદ, લાલચંદ અને કેશરીચંદ. તેઓ સર્વ પિતાના બાપની માફક રાજસેવામાં અને રણભૂમિ પર પરાક્રમ દાખવવામાં જાણીતા થયેલા છે. અમર ચંદજી ખરતર ગ૭ના અનુયાયી હતા. દાદાજી શ્રી જિનકુશલસૂરિના ભકત હતા. ધાર્મિક કાર્યોમાં ધન વ્યય કરવામાં તેઓ પાછા નથી પડયા. દીનહીન જનેની સેવા પાછળ લક્ષ્મી ખરચવાનું તેમનું ખાસ લક્ષ્ય હતું. દાદાજીની છત્રી તેમજ ફુલસાગર નામને કૂવે રતનગઢમાં આજે પણ તેમની યાદ આપે છે. '
(૨) માણિકચંદજી સુરાણ બાપ જેવા બેટા અને વડ તેવા ટેટા” એ કહેવત મુજબ રાવ શાહ અમરચંદજીના આ મોટા પુત્રે પણ વીરતા અને ધીરતામાં, ધર્મપ્રેમમાં અને રાજ્યસેવામાં કચાશ નથી દાખવી.
ચુરુને ઠાકર પૃથ્વીસિ છે જ્યારે રતનગઢને કન્સે લીધે હતો ત્યારે બીકાનેરનરેશ સૂરતસિંહજીએ હુકમચંદજીની સાથે કથાનાયક માણિકચંદને મોકલેલા. એ વેળા બાહુબળનો સુપ્રમાણમાં પરિચય કરાવવાની તેમને તક મળી. એ પરાક્રમના સન્માનમાં ગામ કાણની જાગીર મહારાજે તેમને આપી.
વિક્રમ સંવત ૧૮૭૪ થી સં. ૧૮૮૭ સુધીના સમયમાં સુરાણું માણિકચંદજી સેનાનાયકના પદથી વિભૂષિત રહ્યા. એ વેળા એમણે જે કાર્યદક્ષતા દાખવી, જે બુદ્ધિમત્તાને પ્રભાવ બતાવ્ય એ સંબંધે જૂદા જૂદા પ્રસંગે ખાસ રૂદ્ધ બિકાનેર

Page #99

ગૌરવગાથા
[ ૮ ]
નરેશ તરફથી પ્રાપ્ત થયા જેમાંના ત્રણ આજ સુધી તેમના વ ંશજ શાહ સેસકરણજી પાસે મેાદ છે.
સંવત ૧૮૯૪ માં સેખાવત જીહારસિંહ આદિ સીકરની ખાનાખરાબી કરી તળ બીકાનેર સસ્થાનમાં દાખલ થઈ ઝુલમ ગુજારવા લાગ્યા ત્યારે સુરાણા માણિકચંદજીની આગેવાની હેઠળ સેના મેકલવામાં આવી. શાહે એવી યુક્તિથી કામ લીધું કે જીહારસિંહુને પલાયન થઇ જવું પડયું.
કુંવર સરદારસિંહુજીના નામથી વસાવેલ સરદાર શહેર આખાદ કરવામાં જો કાઇની પ્રજ્ઞાએ વધુ ભાગ ભજન્મ્યા હાય તા એ માણિકચંદજી સુરાણાની હતી. એ કારણે તેમને ગામ કાંગડ બક્ષીસ મળ્યુ અને ત્યારપછી ટૂંક સમયમાં જ સુરસરા, વૈજાસર, મલસીસર, કીતાસર અને ચરકડા વીગેરે ગામેાની ભેટ પ્રાપ્ત થઈ.
કેપ્ટન વિલિયમ ફાસ્ટર જેવાએ આ માણિકચંદજી સુરાણાની આવડતની પ્રશંસા કરેલી છે. પાછળથી દીવાન પદથી સુરાણાજીને વિભૂષિત કરવામાં આવ્યા. એમને એક પુત્ર હતા જેનુ નામ ફ્તેહચંદજી હતું. એ પણ પિતાની માફક શૂરવીર અને કુશળ રાજનીતિજ્ઞ હતા. એને પણ દીવાનપદવી પ્રાપ્ત થઇ હતી.
( ૩ ) શાહ કેશરીચંદજી.
ઉપર અમરચ'દજીના મેટા પુત્ર સંબંધે ટૂંકમાં જોઇ ગયા. અહીં હવે એમના નાના પુત્ર અંગે થોડું જાણી લઇએ. કેશરીચંદજીના ઉલ્લેખ એક રણકુશલ સેનાપતિ તરીકે મળે છે. મહારાજા રત્નસિંહુજીના રાજ્યકાળમાં કરેલી સેવાઓ સંસ્થાનના ઇતિહાસમાં નાંધાયેલી દૃષ્ટિગોચર થાય છે. શેરાં કે શેર હી પૈદા હાતે હું એ કહેવત શાઠુના જીવનચરિત્રથી સાચી ઠરે છે.
>

Page #100

[60]
ઐતિહાસિક પૂવ જોની
વિક્રમ સંવત ૧૮૯૪ માં ચરલાના સરદાર કાસિંહ જોધપુર અને જયપુર સરકારની મદદ લઇ બીકાનેર સસ્થાનના પ્રદેશમાં લૂટફાટ કરવા લાગ્યા અને પ્રજાને કષ્ટ આપવા માંડ્યો ત્યારે એને કાઇપણ રીતે પકડી લાવવાને સારુ રાજવીની નજર સેનાપતિ શાહ કેશરીચ ંદજી પર ઠરી. આદેશ થતાં જ આ વણિક વીર નિડરતાથી ચાલ્યા અને અલ્પકાળમાં એ વિદ્રોહી સરદારને સુજાણગઢમાં જબરી હાર આપી પકડી લીધેા. ત્યાંથી તરત જ અને બીકાનેર મેકલી દીધા.
' ',
માંડ કાનસિંહનું પતાવ્યું ત્યાં ખુમાણુસિંહ, કરણીસિહુ આદિ ઠાકારાએ બીકાનેરના સાધાસર-જસરાસર ગામે લૂંટ્યાના સમાચાર આવ્યા. ‘ સૂર છૂપે નહીં બાદલ છાયેા ’ કવિતની માફ્ક કેશરીચંદ એ સાંભળી બેસી ન રહ્યા. તરતજ એ લૂંટારાને પીછે! પકડ્યો અને એવા તેા ભગાડી મૂક્યા કે ફરીથી એ આ તરફ પાછા ફરવા ન પામ્યા. સીલવા તરફ છૂ થઈ ગયા.
આ વેળા જવારસિંહ, ડુંગજી આદિ લીંટારાની ભારે હાક વાગતી હતી. પ્રજા એથી ત્રાસી ગઇ હતી. ખુદ અગ્રેજ સરકાર તરફથી કેપ્ટન વિલિયમ ફાસ્ટર એની શોધમાં ભ્રમણ કરી રહ્યો હતા અને એ માટે મીકાનેર આવ્યેા હતેા. પેલાએ એક કરતાં વધુ વાર ફાસ્ટરને હાથતાળી આપી અદ્રશ્ય થઇ ગયા હતા. ફાસ્ટર સાહેબની માંગણીથી એ લૂંટારાઓને પકડવામાં મદદ કરવા માટે મહારાજા રત્નસિંહે શાહ કેશરીચંદજીને નિયુક્ત કર્યા.
ઘેાડા સમયમાં જ શાહે પેાતાની તેજસ્વિતાના સાહેબને દર્શન કરાવ્યા અને લૂટારાઓની પૂઠ પકડી, એમાંનાં કેટલાકને ગીરફતાર કર્યાં. ફાસ્ટર સાહેમ તા આ વણિક સરદારનું પરાક્રમ જોઈ આભા બની ગયા એટલુ જ નહીં પણ એ દિવસથી ચુસ્ત પ્રશ ંસક બન્યા. કેપ્ટન વિલિયમ ફાસ્ટર ભારતવર્ષ ના સન્માનનીય ગૃહસ્થામાં કેશરીચ દ્રુજી શાહનું નામ દાખલ કર્યું અને જાતે

Page #101

ગૌરવગાથા
[ ૧ ]
તેમની સાથે માનપૂર્વક પત્રવ્યવહાર કરવા લાગ્યા. સાહેબના અંગ્રેજી અક્ષરમાં લખાયેલ આવે! એક પત્ર, ચૈત્ર સુદી ૧૫ સ. ૧૯૦૪ની મીતિના, શાહ શ્રી સેસકરણજી જતનલાલજી સુરાણુ પાસે સુરક્ષિત છે.
જેની પરાક્રમગાથા ચાતરમ્ વિસ્તરી રહી છે એવા કેશરીચંદ્રજી શાહની, લૂ’ટારાઓને પકડવારૂપ કાર્ય થી ખુશી થઇ, બીકાનેરનરેશ રત્નસિંહજીએ વિ. સં. ૧૯૦૨ માં રતનગઢના હાકિમ તરીકે નિમણુંક કરી. આ સંબંધે સ્ટેટ તરફથી જે રૂક્કો લખવામાં આવ્યે છે તે જોતાં સહજ સમજાય છે કે રાજવીની શાહ ઉપર અસીમ પ્રીતિ હતી.
રાવ અમરચંદ્રજી સુરાણાનું વશવૃક્ષ. મલુકચંદ
T કસ્તુરચંદજી
1
અમરચંદજી હુકમચંદજી
ફુલચંદજી
ચંદજી ઉદેચ ંદજી
હર દ
T લક્ષ્મીચક્રજી
I
|
માણેકચંદજી લાલચ ંદજી કેસરીચ ંદજી કીસનચંદજી
તારાચંદજી
હરિચંદજી
ઉત્તમચંદ્રજી પૂનમચંદ્રજી
જયચ દલાલજી
સેસકરણજી (વિદ્યમાન)
જતનલાલજી (વિદ્યમાન)
( શ્રીયુત હજારીમલજી માંઠિયાના શ્રી જૈન સત્યપ્રકાશ’માંના લેખમાંથી ઉદ્ધૃત. )
1

Page #102

૧૯. રામસિંહ મહેતા.
ગુજરાતમાં જેમ ચાવડા વંશની સ્થાપનાથી, વંશઉતાર જેનધમી મંત્રીઓ ચાલ્યા આવ્યા છે અને એ કમ સેલંકીવંશમાં ચાલુ રહ્યો છે તેમ મેવાડમાં પણ જૈનધમી ગૃહસ્થાએ રાજકારણમાં છૂટથી ભાગ લીધો છે એટલું જ નહીં પણ પૂર્વે જોયું તેમ આશાશાહ અને ભામાશાહ જેવા મહાશયેએ મેવાડના ગૌરવને ટકાવી રાખવા સારુ પોતાના જીવન અને વારસાગત સંપત્તિને પણ હોડમાં મૂકવામાં પાછી પાની નથી કરી. મંત્રી દયાલશાહને વૃત્તાન્ત તે હરકેઈના રૂંવાડા ખડા કરે તે હેઈ, એ ઉપર ઈતિહાસવેત્તાઓની “મહેરછાપ” લાગેલી છે. અહીં આજે એવા જ એક પરાક્રમી ગૃહસ્થને સંભારવાના છે.
એમનું નામ રામસિંહ મહેતા. મેવાડના રાજમંત્રીના જમણું હાથ તરીકેની ખ્યાતિને વર્યા હતા. આ વણિક ગૃહસ્થ અત્યંત વ્યવહારકુશળ હતા. મંત્રીશ્વર ભાગ્યે જ તેમની સાથે મસલત કર્યા વિના કોઈ કાર્ય કરતા. રામસિંહ મહેતાએ મેવાડની સીમા બહાર પગ મૂક્યો નથી, છતાં તેમનું અનુભવજ્ઞાન ઓછું નહોતું. તેમના સરખા મિતભાષી અને ભદ્ર પ્રકૃતિના પુરુષ આખાયે દેશમાં તે કાળે બીજા કોઈ નહતા. તેમનું શરીર દીધ, અંગ પ્રત્યંગ સુગઠિત અને મનોહર, તથા વર્ણ ગૌર

Page #103

ગોળાથા
[ ૯૩ ]
અને વાળ કાળા ગુચ્છાવાળા હતા. તેમના મુખમાંડળ પર માટી મૂછે શાલી રહેતી. પ્રકૃતિદેવીની પ્રસન્નતા તેમના પર સપૂર્ણ પણે હતી. માત્ર રાજમંત્રીનું હૃદય જીતી લીધું. એટલું જ નહીં પણ પ્રજાના હૃદય પણ પેાતાની આવડતના જોરે તેમણે જીતી લીધાં હતાં. આમજન સમૂહના રામરાજ ઊભા થતાં સખ્યા ધ ફાયડા ઉકેલવામાં તેમની સલાહ અગ્રભાગ ભજવતી. જૈન ધર્માં વલ'મી હાઇ અનિશ સુદર વસ્ત્રોમાં સજ્જ થઇ, માગે દાન દેતાં તે પ્રભુપૂજન અર્થે મંદિરે જતાં. આમ છતાં તેમનું માનસ સંકુચિત નહાતું. બીજા ધર્મો પર સમભાવ ધરતા. જાતે આસવાળ હાવા છતાં ન તા કેાઈ જાતનું અભિમાન દાખવતાં કે ન તા અન્ય જાતાને ઉતરતી ગણતા. ટૂંકમાં કહીયે તે સદૂગૃહસ્થને છાજે તેવું પવિત્ર જીવન જીવતા હતા.
રાજસ્થાનમાં આસવાલેાની સખ્યા પ્રાય: લાખ ઉપરની હશે અને તે સર્વ એક કાળે અગ્નિકુલના રાજપૂતા હતા એવા ઐતિહાસિક પુરાવા પ્રાપ્ત થાય છે. આમ રાજપૂત વંશના વારસદાર છતાં મહેતામાં તામસી વૃત્તિનું નામેાનિશાન પણ હતું નહીં. આ અગ્નિકુલના રાજપૂતાએ વર્ષાં પૂર્વે સંતની વાણી શ્રવણ કરી હિંદુધર્મ (વેદધર્મ) છેોડી જૈનધર્મ સ્વીકા હતા. સૌ પ્રથમ તે સર્વેએ મારવાડની અંતર્ગત આવેલ આસિયા નામના સ્થાનમાં વાસ કર્યા હતા. આ સ્થાનના નામથી તેઓ આસવાલ તરીકે આળખાયા.
પ્રાચીન શિલાલેખાથી અને ઉપલબ્ધ સામગ્રીથી એમ પુરવાર થયું છે કે અગ્નિકુળના પરમાર અને સેાલકી રાજપૂતાએ સૌથી પ્રથમ જૈનધર્મની દીક્ષા ગ્રહણ કરી હતી.
એસિયા નગરીની સ્થાપના સબંધમાં :નાંધ મળે છે કેભિન્નમાલના શ્રીકુમાર રાજાના ઊહડ અને ઉદ્ધરણુ નામના એ

Page #104

[ ૯૪]
ઐતિહાસિક પર્વની ભાઈઓ મંત્રી હતા. ઉદ્ધરણ પાસે વિપુળ ધન હોવાથી ત્યાંના નિયમ મુજબ, કરોડપતિ કિલામાં વસતા હતા તે પદ્ધતિ પ્રમાણે, તે કિલામાં વસતો હતો, જ્યારે મોટા ભાઈ ઊહડ પાસે લાખ સોનામહે કમી હોવાથી એને કિલા બહાર રહેવું પડતું. એક વાર મોટા ભાઈએ નાના ભાઈ પાસે લાખ સોનામહેરની માંગણી કરી, પોતાને વસવાટ કિલામાં કરવા સારુ યત્ન સેવ્યા. એ વેળા ના ભાઈ એ માંગ પૂરી કરવાને બદલે ઉદ્ધતાઈથી વર્તો. આ અપમાન ન રહી શકવાથી ઉહડ ત્યાંથી નીકળી ચાલ્યો અને પિતાના બાહુબળથી નવું નગર વસાવવાની પ્રતિજ્ઞા કરી. થોડા વર્ષોમાં જ પિતાની કુશળતાથી દિલ્હી પતિને પ્રસન્ન કરી, વિસા ગામ મેળવ્યું. આ સ્થાનની ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ થતી જોઈ, ભિન્નમાળથી અઢાર હજાર કુટુંબે ત્યાં આવી વસ્યા. નાનકડું ગામ વિશાલ નગરીના રૂપમાં ફેરવાઈ ગયું. ઉવકેશા નગરી તરીકે એની ખ્યાતિ વિસ્તાર પામી.
એક સમય પુરુષાદાની પાર્શ્વનાથ પ્રભુની પાટ પરંપરામાં ઉતરી આવેલ શ્રી રત્નપ્રભસૂરિ પરિવાર સહિત ત્યાં પધાર્યા. ગોચરી અર્થે નગરમાં ફરતાં સાધુઓને ઉચિત આહાર મળે નહીં. સૂરિજી આ ક્ષેત્રને અનુકૂળ ન ધારી વિહાર કરવાના વિચારમાં હતા ત્યાં શાસનદેવીની પ્રેરણા પ્રાપ્ત થઈ, ચાતુર્માસ કરવાથી લાભ થવાની આશા બતાવાઈ. પ્રારંભમાં આ તપસ્વીએને આકરી કસોટીમાંથી પસાર થવું પડયું. લગભગ મહિનાના ઉપવાસ થયા. પછી જ ઉચિત ગેચરી મળવા લાગી. એકદા ઉહડના કુંવરને અચાનક સર્પદંશ થયો અને એ વાત આચાર્ય. શ્રીના કાને આવતાં, સૌ જેને મરી ગયેલ માનતા હતા એ કુંવરને, સૂરિએ મંત્રિત જળથી ઝેર ઉતારી જીવિતદાન આપ્યું. આ બનાવથી જેનધર્મની યશગાથા અને સૂરિજીની પ્રભાવિકતા સર્વત્ર ગવાવા લાગી. ઉહડના અંતરમાં ભક્તિનો ઉભરો આ.

Page #105

ગૌરવગાથા
[૫] આચાર્યશ્રી પાસે આવી એણે સપરિવાર જેનધર્મ અંગીકાર કર્યો. “યથા રાજા તથા પ્રજા” એ વાક્ય અનુસાર કિંવા “ચમત્કાર ત્યાં નમસ્કાર એ લેકોક્તિ મુજબ સંખ્યાબંધ કુટુંબેએ જૈનધર્મ સ્વીકાર્યો. આ સર્વ ઓસવાળ તરીકે પ્રસિદ્ધ થયા. દિવસો જતાં ઉવકેશા નગરી “ઓસિયા'ના રૂપમાં ઓળખાવા માંડી.
ઉહડે આ નગરીમાં શ્રી મહાવીર પ્રભુને પ્રાસાદ બંધાવી સૂરિજીના હસ્તે પ્રતિષ્ઠા કરાવ્યાની નોંધ ઉપલબ્ધ થાય છે. રામસિંહ મહેતા આ પ્રતિષ્ઠાસંપન્ન ઓસવાલ જ્ઞાતિમાં ઉત્પન્ન થયેલ છે. = = = =
= = == અઢાઈ દિન કા ઝોંપડા. અજમેરના પશ્ચિમ ભાગમાં એક અતિ પ્રાચીન જૈન મંદિર છે. છે કેઈ કારણથી આ મંદિર યવનેના અત્યાચારથી મુક્ત રહ્યું છે. આ
મંદિરનું નામ “અઢાઈ દિન કા ઝોપડા' છે. આ મંદિરના સંબંધમાં છે એક એવી જનશ્રુતિ પ્રચલિત છે કે જેના શિલ્પીઓએ કઈ અદ્ભુત આ મંત્રની શક્તિથી માત્ર અઢી દિવસમાં આ મંદિર બાંધી દીધું હતું, છે અને એ જ કારણથી તેને ઉપર મુજબ નામ આપવામાં આવ્યું છે.
| ભારતના ત્રણ પ્રધાન પવિત્ર સ્થાને પર જૈન લેકોએ જે ચિત્તાકર્ષક છે. મંદિર બાંધ્યા છે તે પરથી જેન શિલ્પીઓની યોગ્યતા ઉતમ રીતે { પ્રકટ થાય છે. એમ જણાય છે કે યથરછ સામગ્રી મળવાથી “અઢાઈ દિન કા ઝોંપડા'નું બાંધકામ અતિશીધ્ર પરિસમાપ્ત થયું હશે. આ મંદિરની ચારે તરફ કેટ છે. આ કોટની પ્રાચીનતા અને શિલ્પકાર્ય તપાસતાં મને શ્રદ્ધાપૂર્વક લાગે છે કે ભારતવર્ષ પર યવનોની સૌથી પ્રથમ સત્તા સ્થાપનાર ઘેરીવંશના પાદશાહના શાસનકાળમાં જ આ મંદિર બંધાયું હશે. મંદિરના ઉત્તર તરફના ભાગમાં સિંહદ્વાર અને પગથિયાં વિદ્યમાન છે.”
–ડ રાજસ્થાન, ભા. ૧, પા. ૪૭૫.

Page #106

૨૦. મંત્રીશ્વર કર્મચંદ્ર બછાવત.
બીકાનેરને એ જૈન ઉપાશ્રય જોતાં ચક્ષુ સમીપ બછાવત ( Bachchhavats) વંશનો ઉદય-અસ્ત તરવરે છે. રાંગરી-કાચોક (Rangri-ka-chowk) નામના લતામાં આવેલ આ પ્રાચીન સ્થાન એક સમયે અચ્છાવત અટકથી ઓળખાતા પ્રખ્યાત જેન વંશનું વસતીસ્થાન હતું. ઉમરાવસિંગ ટાંક B. A, LL. B. Pleader લખે છે કે
My good guide related to me a pathetic story of the rise and fall of the Buchhavats as we went round the place. A feeling of awe and reverence came over me as he described the closing scene of the drama of the Bachchhavats' activity which was enacted some three centuries ago on the very spot where we then found ourselves stand. ing. It was a tragedy pure and simple. The Bachchbavats had doubtless a glorious rise and a still more glorious fall and every son of the Jaina mother may justly be proud of it.
ટાંક મહાશયના ઉપરોક્ત ઈગ્લીશ ફકરાને ભાવ એ છે કેજે ઉપાશ્રયવાળી જગ્યાએ અમે ઊભા હતા એના સંબંધમાં

Page #107

કૌરવગા .
[ ૭] અમારા મિયાએ બરછાવત વંશની ત્રણ સૈકા પૂર્વે થયેલી કીર્તિવંત ચડતી અને એ કરતાં વધુ કીર્તિભરી પડતીનો જે ઈતિહાસ કહી સંભળાવ્યું તે એક કરુણ કથારૂપ હોવા છતાં આજે પણ એ માટે જેનધમી માતાની કુખે જન્મેલ દરેક પુત્ર મગરૂર થઈ શકે.
બીકાનેર રાજ્યના ઈતિહાસમાં બચ્છાવતા કુટુંબે નાનસૂને ભાગ નથી ભજવ્યા, એ ઉપરની વાત પરથી સહેજ પુરવાર થાય છે. ધર્મ જૈન હોવા છતાં અને અહિંસાના અણમૂલા સિદ્ધાંતનું પાન ગળથુથીમાં કરવા છતાં, સમય પ્રાપ્ત થયે આ કુટુંબના નબીરાઓએ જે શૂરાતન ને ટેક દાખવ્યાં છે તે જૈન ધર્મનું ગૌરવ વધારે તેવાં તો છે જ, એ ઉપરાંત જેઓ વારંવાર અહિંસાધમી જેનેના શિરે નમાલાપણને ટપલ ઓઢાડવા સારુ કલમ ચલાવવાને ધંધે લઈ બેઠા છે તેમને સચોટ લપડાક લગાવે તે પણ છે જ. એ સારાયે બનાવનું નિષ્પક્ષપણે અવલોકન કરવાથી સહજ જણાઈ આવે તેમ છે કે અહિંસા એક અદ્દભૂત વસ્તુ છે અને એનું પાન કરનારા બાયલા કે નમાલા નથી બનતા. જેમ દયાને ઉપદેશ આત્મિક શ્રેય અથે મહત્વને છે તેમ સંસારમાં પણ એની અગત્ય ઓછી નથી જ. યથાર્થ પણે જેના હૃદયમાં એ પરિણમે છે એને શસ્ત્ર કે અસ્ત્રની જરૂર રહેતી જ નથી. એટલે અંશે જે આત્મા રંગાયેલા નથી હોતા, છતાં એના પાન સાથે સ્વમાન અને સ્વફરજના બોધપાઠ કે ત્યાગ અને પરમાર્થનાં શિક્ષાપાઠ શ્રવણ કરવાનાં અને ઉચિતપણે પચાવવાના પ્રસંગે જેમને પ્રાપ્ત થયેલા હોય છે તેઓ કદાચ નિ:શસ્ત્રપણે ઊઘાડી છાતીએ લડતા ન જોઈ શકાય, પણ ઉક્ત ગુના સંરક્ષણ નિમિત્તે શસ્ત્ર પકડી ઝૂઝતા જેવાનાં દર્યો તે સંખ્યાબંધ ટાંકી શકાય. બીકણ કે કાયર બની ભાગી જનારા કે ઘર પકડી બેસી રહેનારામાં એમનાં નામો હરગીજ નથી.

Page #108

[ ૯૮]
ઐતિહાસિક પૂર્વજોની બહાદૂરીનાં અનેક પ્રસંગે જતાં કરી, કે રડ્યાખડ્યો પ્રસંગ ખૂણે-ખાંચરેથી શોધી લાવી પુન: પુન: એના પર રંગના છાંટણાં છાંટ્યા કરવા અને સત્યને અ૫લાપ કરે એ સમજુનું કતવ્ય ન જ ગણાય. એ જાતનું કાર્ય કેટલું ખોટું અને નિંદ્ય છે એ વાત બછાવત વંશનો અહેવાલ સ્વયંમેવ ઉચ્ચારે છે.
બરછાવતવંશની મહત્તા જે મૂળપુરુષને આભારી છે તેમનું નામ બછરાજ. મારવાડની થરા જાતિનું લોહી એની નસમાં વહેતું હતું કે જે જાતિ જાલોરના રાજા સામતસિંગ ચૌહાણુના વંશમાંથી ઉતરી આવેલી હતી. મન્ડોરના રાવ રીધમલની નેકરી સ્વીકારી એણે રાજકારણમાં પ્રવેશ કરવાના શ્રીગણેશ કર્યા. પોતાની ચતુરાઈથી અને ભાગ્યદેવીની અનુકૂળતાથી જોતજોતામાં તે દીવાનના અધિકારે પહોંચી ગયે. જ્યારે રીધમલનું તેના એક સગાદ્વારા ખન થયું ત્યારે એની ગાદી કોને આપવી એ સત્તા બછરાજના હાથમાં હતી અને તેણે તરતજ રીધમલના વડિલ પુત્ર “ધ ને મન્ડોર બોલાવી રાજા તરીકે જાહેર કર્યો. થોડો સમય જતાં “ધ”ના પુત્ર “બીકાને પિતાની શકિતના બળે નવું રાજ્ય સ્થાપવાનો કેડ થયે અને તે મોરની ઉત્તર બાજુએ નિકળી પડ્યો. બરછરાજે એની ઉક્ત અભિલાષામાં સાથ પૂ. આ જાતના સાહસમાં બીકાની શૂરવીરતાનાં જેમ દર્શન થાય છે તેમ બછરાજની દીર્ઘદશિતાનાં પણ દર્શન થાય છે. આ પગલાથી જ બચછાવતવંશની ઉન્નતિ અને પ્રખ્યાતિને આરંભ થયે. બીકાના નસીબે યારી આપી, કંકુના સાંકલાસને હરાવી આરંભમાં જ કેટલાક મુલક એણે મેળવ્યો અને એની પશ્ચિમ દિશામાં કૂચ ચાલુ રાખી. ભટ્ટીઓ પાસેથી ભાગર (Bhagore ) જીતી લીધું. પિતાનું બાપીકું સ્થાન મન્હાર છોડયા પછી લગભગ ત્રીશ વર્ષના પરિશ્રમે સન ૧૮૮૮માં એણે પિતાનું સ્વતંત્ર રાજ્ય સ્થાપ્યું અને મુખ્ય શહેર તરીકેનો કળશ પોતાના નામ ઉપરથી

Page #109

ગૌરવગાથા
[ ૯૯ ] સ્થાપન કરેલ બીકાનેર શહેર ઉપર ઢાખ્યું. રાજધાનીના આ શહેરમાં મચ્છરાજે પણ પેાતાના કુટુંમ સહિત ધામા નાખ્યા. પોતાના માલિકનું અનુકરણ કરી એણે પણ અચ્છાસર નામનુ એક ગામ વસાવ્યું. પ્રેમ અને ભક્તિથી જેનું હૃદય સદાનિતરતુ હતુ એવા તે સરદારે જૈનધર્મની કીર્તિ વધારે તેવાં કામેા કર્યાં. અને પવિત્ર ગિરિરાજ શ્રી શત્રુ ંજયની યાત્રા કરી માનભરી રીતે પેાતાનું આયુષ્ય પૂર્ણ કર્યું. એ પ્રખ્યાત પુરુષની વંશાવલી આ પ્રમાણે છે.
કરસિ’ગ
T મેઘરાજ
{ ભાગદ
નાગરાજ
I
સંગ્રામ
કરમદ
જેસલજી
અચ્છરાજ
'
વસિં’ગ
1
અમર
T
સાંજ
ભાજ ડુંગર
નાસિ ગ
1
હર
લક્ષ્મીચંદ
સમયના વહેવા સાથે અચ્છાવત વશીએ લાગવગ, સંગીનતા અને સત્તામાં વધારા કરવા માંડ્યો. ખીકાથી જે રાજકત્તાઆની પર`પરા ઊતરી આવી એના તેઓ મિત્રા અને સલાહકાર બની રહ્યા. રાયસિ`ગના રાજ્યકાળે પતનના ઢોલ વાગ્યા ત્યાં સુધી એ સ્થિતિ ચાલુ રહી. દીવાન તરીકેની પદવી વંશઉતાર

Page #110

[ ૧૦૦ ]
ઐતિહાસિક પર્વની ચાલી આવી, અચ્છરાજના વંશમાં પુરુષો પણ એવા પાક્યા કે જેમણે માત્ર બાપીકો વારો ન સાચવી રાખતાં “ બાપ કરતા બેટા સવાયા”ની ઉક્તિ સાચી કરી બતાવી. પિતાના વિશાળ અનુભવ અને વિસ્તૃત સંસ્કારથી રાજ્યના વહીવટી પ્રશ્નો ઉકેલી સંતોષ ન માનતાં પિતામાં રહેલી ચતુરાઈ અને મુસદ્દીપણાની શક્તિથી સંગ્રામ ખેડવામાં પણ ભાગ લીધો અને રણમેદાનમાં અપૂર્વ કૌશલ્ય દાખવ્યું. લેખકના શબ્દોમાં કહીએ તો “They handled the sword as well as the pen,” અર્થાત્ તેમણે કલમ પકડી જાણી અને તલવાર પણ ફેરવી જાણી. સીવીલ અને મીલીટરરૂપ રાજ્યની મુખ્ય લાઈનમાં નિષ્ણાત ગણાયા. વહીવટી તંત્રની માફક જ યુદ્ધતંત્રની લગામ પણ પકડી જાણી.
વરસીંગ અને નાગરાજ એ વંશમાં મહારથીઓ તરીકે પ્રસિદ્ધિને પામ્યા. વરસીંગે પિતાને જાન હાજીખાન લેદી સાથેની લડાઈ વેળા ગુમાવ્યા અને નાગરાજે લુણકરણના રાજ્યકાળે જે બંડ ઊઠયું હતું તે દાબી દેવામાં અને પુન: શાંતિ સ્થાપવામાં પિતાનું પાણી બતાવ્યું. આ પ્રકારનાં રાજકારણમાં જેમને સમય ખરચાતે હતો એવા આ બછાવતેએ ધર્મનાં કાર્યો કરવામાં કે પ્રજાકલ્યાણનાં જાહેર કામે આરંભવામાં રજ માત્ર પ્રમાદ ન કર્યો.
તેઓએ જૈન ધર્મના કાર્યોમાં ઉલટ અને શ્રદ્ધા દાખવવામાં કચાશ નથી રાખી. આચાર્યપદે આવનાર મહાત્માઓનાં સૂરિ મહત્સવમાં શું કે જુદાં જુદાં તીર્થોના સંઘ લઈ જવામાં શું? કોઈપણ કાર્ય માટે તેઓ લક્ષમીને વ્યય ઉદાર હાથે કરવામાં ખડે પગે રહ્યા છે.
પૂજન નિમિત્તે રમણીય દેવાલનાં સર્જન કરવામાં પણ તેમણે ન્યૂનતા નથી દાખવી. વિદ્વાનેને આશ્રય આપી જ્ઞાનને

Page #111

ગૌરવગાથા
[૧૦૧ ] મહિમા ફેલાવ્યું અને સાથે સાથે કળાનાં બહુમાન પણ કર્યા. કર્મવશાત જેઓ તંગદશામાં આવી પડ્યા હતા તેમને ગુપ્ત રીતે સહાય પહોંચાડવામાં પાછી પાની નથી કરી. ટૂંકમાં એટલું જ કહેવું પર્યાપ્ત છે કે-અછાવતવંશની ચડતી એ આસપાસના માણસે માટે કે સાથે રહેલાં પડોશીઓ માટે કિવા સમાજના સ્વામીભાઈએ સારુ મહાન આશીર્વાદ સમાન નિવડી.
બછાવત વંશને અંતિમ પરાક્રમી પુરુષ કરમચંદ એ રાવ કલ્યાણસિંગજીના મંત્રી સંગ્રામને પુત્ર થાય. જ્યારે (ઈ. સ. ૧૫૭૩ માં ) રાયસિંગ ગાદીએ આવ્યા ત્યારે એણે કરમચંદને પિતાને દીવાન ની. કરમચંદમાં જેવી કાર્યદક્ષતા હતી તેવી જ દીર્ધદર્શિતા અને વિશાળ અનુભવ પણ હતાં. દેખાવમાં તે એટલે બધે સુંદર કે સામાના ઉપર છાપ પાડે તે નહેતે લાગત. કુદરતે શારીરિક સૌન્દર્ય આપવામાં સાચે જ ઊણપ દાખવી હતી, પણ એને બદલો તે જે માનસિક શક્તિ ધરાવતો હતો તેમાં બરાબર વળી જતો હતો. મજબૂત મનના આ માનવીમાં રાજ્ય ચલાવવામાં જોઇતાં ડહાપણ અને બુદ્ધિભવ ભારોભાર ભર્યા હતાં. એ માટે કહેવાતું કે જે એ Prudent Statesman sal al RA Wise Administrator પણ હતે. - રાયસિંગના ગાદીનશીન થયા પછી અલ્પ સમયમાં જયપુરના રાજા અભયસિંગે બીકાનેર પર ચઢાઈ કરી. સમય ને સંગો એવાં હતાં કે એની સામે લડાઈનું જોખમ ખેડી શકાય નહિં. આ કપરી મુશ્કેલીમાં સલાહ લેવા ગ્ય સ્થાન રાજવી માટે મંત્રીશ્વર કરમચંદનું હતું. તરતજ એને બોલાવી સારીયે પરિસ્થિતિને વિચાર કરવામાં આવ્યું. ગણત્રીબાજ ને ચાલાક મંત્રીની સલાહ સંધિ કરવાની મળી. રાજાને ગળે એ વાત

Page #112

[ ૧૦૨]
ઐતિહાસિક પૂર્વજોની ઉતરી અને મંત્રીશ્વરની દીર્ઘદશિતાથી બીકાનેર સંસ્થાનનાં શાંતિ અને વૈભવ જોખમાયા વિનાના રહ્યાં.
રાજા રાયસિંગ ઉતાવળી પ્રકૃતિ અને વહેમી વૃત્તિને હતા. એનામાં સૌથી ખરાબ અવગુણ એ હતો કે પરિણામને વિચાર કર્યા વિના એ કાર્યમાં ઝંપલાવતો. વળી બીજી પણ એક ખોડ હતી. અને તે આપબડાઈની! એને પોતાની જાતનું સારું બોલાવવાની અને સાંભળવાની ટેવ પડી હતી એમ કહી શકાય. કેટલીય વાર પોતાના ઉત્કર્ષના વર્ણનમાં અથવા તો પોતે પ્રાપ્ત કરેલ સિદ્ધિ-સમૃદ્ધિના ગુણગાનમાં પોતાના પૂર્વજોનું કઇક ઘસાતું પણ બોલી દેતે, જાણે કે પોતાના જેટલી આવડત કે પોતાના સરખું ડહાપણ તેમનામાં નહોતાં! આથી રાજ્યની આવક એ ઉપગ વિનાના-કેવળ નામના થાય એવા કિલા કિવા મહેલો ચણાવવામાં ઉડાડી નાંખતો. ભાટ-ચારણોનાં પ્રશંસાભર્યા કવિતો સાંભળવા એને બહુ ગમતાં, એ વેળા એ છૂટે હાથે દાન દેતે.
એક સમયની વાત સંભળાય છે કે જ્યારે તે દિલ્હીથી પાછે ફર્યો ત્યારે શંકર નામના ભાટે એની ભારોભાર પ્રશંસાથી ભરેલું નવું કવિતા રચી રાજસભામાં કહી સંભળાવ્યું. એ સાંભળીને તે એટલી હદે ગેલમાં આવી ગયે કે આગળ પાછળના જરાપણું વિચાર વિના મંત્રીને હુકમ કર્યો કે શંકરને એક કરોડ રૂપિયા અને એક ખીલાત (Khilat) દાનમાં આપવાં. આ જાહેરાત સાંભળીને મંત્રી તે આ જ બની ગયે! ઘડીભર એને થઈ આવ્યું કે પોતે રાજા ભેજના યુગને માનવી તો નથી ને ! એ કાળે પ્રશંસાના ઉદ્દગારોમાં આ રીતે લક્ષ્મીનો વ્યય થતું, પણ
જ્યાં દેશ-કાળ બદલાઈ ચૂક્યા હતા ત્યાં એ રીત ચલાવવી શી રીતે? “ઘરના છોકરા ઘંટી ચાટે ને ઉપાધ્યાયને આટો' એ કહેતી જેવી દશા વર્તતી હોય ત્યાં શું થાય ?

Page #113

શીવગાથા
[ ૧૦૩ ] ચિંતાભારથી જેનું મુખ અવનત થયું છે એ કરમચંદ મંત્રી, મહારાજ સન્મુખ જોઈ બોલી ઉઠ–આટલું બધું તે દાન હોય? એક ક્રોડ રૂપિયા!
રાયસિંગે કહ્યું મારું વેણ પાછું ફરે! તમને ક્રોડ રૂપિયા બહુ જણાય છે તે હું બીજા પચીશ લાખને વધારો કરું છું. કોડ નહિં પણ સવા કોડ આપે.
કરમચંદ મંત્રી તે રાજવીની વગર વિચારી વલણ જોઈ હિંગ થઈ ગયે. કહેવાય છે કે એક કોડ રૂપિયા તે તરત જ ભાટને અપાયા અને બાકીની રકમ માટે સંસ્થાનની આવકમાંથી વસુલ આપવાનું લખત કરવામાં આવ્યું ! કદાચ આ વાત અક્ષરશ: સાચી ન પણ માનીએ, છતાં એ વાત ઉપરથી રાજવીના સ્વભાવનું પ્રદર્શન થાય છે અને એ વેળાના રાજદરબારના લખલૂટ દુર્વ્યયને ખ્યાલ આવે છે. મંત્રી કરમચંદને કોની સાથે કામ લેવાનું હતું અને કેવા કપરા સંગમાં જીવવાનું હતું એનો પણ સાચો ચિતાર આ ઘટનાથી આંખ આગળ તરી આવે છે. આગળ જતાં મંત્રી અને રાજા વચ્ચે ખટરાગ ઊભું થયે એના કારણમાં ઉપરનો બનાવ ઠીક પ્રકાશ પાડે છે. મંત્રીની રાજ્યસંપત્તિ સાચવવાની ચીવટ જ પોતાની પડતીના કારણરૂપ નિવડી એ આગળ ઉપર આપણે જોઈશું. ઈતિહાસના અભ્યાસી માટે આ બનાવ નવાઈરૂપ નહિં લેખાય. કાચા કાનના રાજા સાથે કે ઉડાઉ સ્વભાવી રાજા સાથે જેનું પાનું પડે એનું ભાવી જોખમી ગણાય જ. નંદરાજાના કાળમાં શકપાળ મંત્રીની એવી સ્થિતિ થયાનું કેનાથી અજાણ્યું છે? - રાયસિંગનું ઉડાઉપણું દિવસેને દિવસે વધતું ચાલ્યું. તિજોરીનું તળિયું હાથવેંતમાં જણાવા લાગ્યું. રાજનું ભવિષ્ય આર્થિક ભયંકરતાના ઓળા ઉતારી રહ્યું. આ વેળા એક પ્રાણ અને દીર્ધદષ્ટિ અમાત્ય આંખ કેમ મીંચી શકે?

Page #114

[૧૦૪ ]
ઐતિહાસિક પૂજની બીકાના વંશજ પ્રત્યેની ભકિત અને સંસ્થાન તરફના ગાઢ પ્રેમથી આકર્ષાઈ મંત્રીશ્વર કર્મચંદ્ર રાજવીને એની આ આદતમાંથી ઠેકાણે આણવા સારુ નિશ્ચય કર્યો. એ પાછળ એનો આશય શુદ્ધ હતો, છતાં એનું પરિણામ ધાર્યા કરતાં જુદું આવ્યું. પોતાના માટે એ ભયંકર નિવડયું. જો કે આ સંબંધમાં ઈતિહાસકારોમાં તેમજ તે વિષયના અભ્યાસીઓમાં ભિન્ન ભિન્ન મત પ્રવર્તે છે. ઐતિહાસિક બાબતના અભ્યાસી એક મુનિશ્રી તરફ થી આ સંબંધમાં મારું લક્ષ્ય ખેંચવામાં આવ્યું. મારે અહીં કહેવું જોઈએ કે આ સંબંધમાં મેં વધારે કંઈ વાંચ્યું નથી, છતાં કર્મચંદ્ર મંત્રીને રાસ અને આ સંબંધને લગતાં જે કાંઈ બે, ત્રણ ગ્રંથ જોયા છે એ ઉપરથી મંત્રીશ્વર કર્મચંદ્રનું કાર્ય તદ્દન ઊલટી દિશામાં હતું કિંવા કેઈ કઈ માને છે તેમ જૈન કહેવાતા અમીચંદ જેવું હતું એમ મને લાગતું નથી. અમીચંદ જૈન હતો એ વાત એક કાળે જોરશોરથી પિકારાતી હતી, પણ મને યાદ છે ત્યાં સુધી . સુશીલે એ મંતવ્ય કેવું ગલત છે એમ દર્શાવવા યોગ્ય સાબિતીઓ એક સ્થળે (આત્માનંદ પ્રકાશ માસિક]માં) દર્શાવેલ છે. આ વિષયમાં પણ પૂર્ણ શોધખોળને અંતે એવું કેમ ન પરિણમે? જે ઈગ્લીશ પુસ્તકને દષ્ટિ સમુખ રાખી હું આ પરાક્રમ ગાથાઓ આલેખી રહ્યો છું એના લેખક શ્રીયુત યુ. એસ. ટાંક જેમ આવે તેમ લખે તેવા લેખક નથી. વસ્તુનું તેલન કરીને તેમજ પ્રસંગની આસપાસની બાબતેની વ્યાજબી છણાવટ કરીને જેટલું યોગ્ય જણાય તેટલું આલેખે તેવી પ્રકૃતિના છે. આ સંબંધમાં તેમના અભિપ્રાય પર વજન મૂકી તેઓશ્રીએ જે રીતે આ બનાવની નેંધ લીધી છે તે તેમના જ શબ્દોમાં ટાંકવી ઉચિત માની છે–
It has been alleged that in A. D. 1595 Rai Singh learnt that Karamchand had formed &

Page #115

-ગૌરવગાથા
[ ૧૦૫ ]
conspiracy with the object of supplanting him either by Dalpat Singh or by Ram Singh. It has been further asserted that Karamchand thereby wanted to make himself all powerful in the State. We may mention here once for all that we are not prepared to give credence to these allegations which are neither supported by evidence nor seen probable under the circumstances we fail to perceive any motive in Karamchand for this alleged act of treason against his master. Even those who lay this charge at his door are not agreed among themselves as to the name of the person in whose favour the alleged conspiracy was formed; viz; whether it was Dalpat Singh or Ram Singh. Besides the fact that Akbar, who was most friendly terms with Rai Singh and was also connected with him through the marrige of his son, extended a hearty open and ready welcome to Karamchand when he fled to Delhi strongly militates against the theory that he had any hand in the crime imputed to him. We all know how inveterate Rai Singh had been in his enmity towards him and presumably he must have done his best to undermine the position and damage the status of Karamchand at the court of the Emperor! He might have gone so far as to ask the Emperor to hand over Karamchand to him
on the

Page #116

૧૦૬ ]
ઐતિહાસિક વની or at least to turn him out. That Akbar, whose reputation for justice and fair dealing has been unimpeachable, never doubted even for a moment the innocence of the minister is a complete ans. wer to all the charges 80 maliciously levelled against him. On the other hand, Akbar treated him with great honour and consideration.
ભાવાથ–“ઈ. સ. ૧૫૫ માં રાયસિંગના જાણવામાં આવ્યું કે કરમચંદે પોતાને ગાદી ઉપરથી ઉઠાડી મેલી, બદલીમાં દલપતસિંગ અથવા રામસિંગને બેસાડી રાજ્યમાં સર્વ સત્તાધીશ બનવાનું કાવતરું કર્યું હતું. આ સમાચાર ઉપરથી રાયસિગે કરમચંદ સામે સખત હાથે કામ લેવાનો નિશ્ચય કર્યો અને એ વાતની જાણ થતાં મંત્રીશ્વર દિલ્હી નાસી ગયે.” (આ વાત ઉપરના ઇંગ્લીશ લખાણમાં નથી છતાં વાર્તાને સંબંધ સાંધવા મેં મૂકી છે.) આ બનાવને ઉદ્દેશીને ટાંક મહાશય હિંમતભેર લખે છે કે–આ આરોપને સ્વીકારવા હું તૈયાર નથી, કેમકે એની પાછળ નથી તે પુરાવાનું જેર કે નથી તે સંયોગેને તાળો મેળવતાં સચ્ચાઈની છાંટ ! પોતાના માલિક સામે એવું કાવતરું રચવાને કરમચંદને કંઈ કારણ ન હતું. એના સ્વભાવમાં એ જાતની લાલચનો અંશ દેખાતે પણ નથી. જેઓ આ જાતનું દષારોપણ તેના શિરે કરી રહ્યા છે તેઓ પોતે પણ એકમત નથી! દલપતસિંગની તરફેણમાં કે રામસિંગની તરફેણમાં આ કાવતરું કરવામાં આવ્યું હતું તે કઈ ચૂક્કસ જણાવી શકતું નથી! ઉપરાંત જે એક મહત્વની વાત છે તે એ છે કે-બાદશાહ અકબર રાયસિંગ જોડે મિત્રતાના અને પિતાના પુત્રના લગ્નના સંબંધથી જોડાયેલો હતો, તે બીકાનેરથી નાશી આવેલા કરમચંદને દિલજાનીભર્યો આવકાર આપે છે. જે કર

Page #117

ગૌરવગાથા
[ ૧૭ ]. મચંદ ગુન્હેગાર હોત તો આમ બનવું શક્ય ન હતું જ. રાયસિંગની વૈરવૃત્તિ બાદશાહનું આ વર્તન મૂકપણે ન સાંખી શકત. ન્યાયપ્રિયતા અને પ્રામાણિકતા માટે જેની કીર્તિ જગમશહૂર છે એવા અકબર શાહને, પોતાના રાજ્ય અંગે અણછાજતું કાર્ય કરવાના આરોપી કરમચંદને ક્યાં તો પિતાને સોંપી દેવાની કિંવા રાજ્યમાંથી હાંકી કાઢવાની રાયસિંગ હઠ પકડત એવું કઈ જ બન્યું નથી અને એથી ઊલટું બાદશાહ અકબરે મંત્રીશ્વર કર્મચંદ ઉપર જે આરોપ મૂકવામાં આવ્યો હતો એમાં એની નિર્દોષતા જોઈ એને પોતાના શહેરમાં માન-મરતબા સહિત રાખે. ટૂંકમાં એટલું કહી શકાય કે જેનેતર લેખક તરફથી સાહિત્યક્ષેત્રમાં જેને સમાજની ઉપેક્ષાભરી વલણને લઈ ઘણું અન્યાયે જાણતા-અજાણતાં થયા છે.
અલબત્ત, એ પ્રશ્ન કરવામાં આવે કે-જે કરમચંદનું પોતાનું હૃદય શુદ્ધ હતું તો તે શા માટે નાસી ગયો?—એણે બીકાનેરમાં જ રહેવું હતું પણ આ વાત કથનમાં જેટલી સુલભ છે એટલી વર્તનમાં મૂકવી સુલભ નથી. મનુષ્યને જિંદગી વહાલી હોય છે અને એ નિયમ એકાદા શુદ્ધ કીટકથી માંડી ઊંચ કક્ષાના માનવી પર્યત એકધાર વતી રહેલો દષ્ટિગોચર થાય છે. જેમણે રાજસ્થાનને ઈતિહાસ કાળજીપૂર્વક જે છે તેમની નજર સામે ઇદ્વરાજ સીંગવી અને અમરચંદ સુરાણું સરખા નિમકહલાલ અને વફાદાર સેવકેનાં જીવન, માત્ર એકાદા સંશયને આગળ ધરી, કેવી રીતે હતાં ન હતાં કરી નાખવામાં આવ્યાં હતાં એ વાત દીવા જેવી રમતી હશે, એ બનાવે ઉપરથી હરકોઈ પ્રાણ મનુષ્ય બેધ મેળવે તે એટલે જ કે રાજા, વાજા ને વાંદરા, વિફરે ત્યારે નહીં કામના” જ્યાં એવું બને ત્યાં પળ માટે પણ ઉભા ન રહેવું એ ડરપોતાનું લક્ષણ નથી પણ બુદ્ધિમત્તા યાને દીર્ધદર્શિતાનું છે. એ માપે માપતાં

Page #118

[૧૧૮]
ઐતિહાસિક પૂર્વજોના કરમચંદે લીધેલું પગલું યોગ્ય દિશામાં હતું એમ કહા સિવાય ચાલે તેમ નથી જ. એ જમાનામાં વર્તમાન કાળની માફક સ્વતંત્ર રીતે ન્યાય તોળવાની પદ્ધતિ પગભર નહોતી બની. દેશી રાજ્યમાં રાજ્યકર્તાને શબ્દ એ આખરી નિર્ણય લેખાતો. એટલે જેની સામે પ્રપંચ ખેલવાને આરોપ ખડો થાય એણે પોતાની પાસેની સાબિતીઓને ચીંથરા સમજી લઈ, ન્યાય મેળવવાની આશા ઉપર ખંભાતી તાળું લગાવી, રાજ્યકર્તાના ચરણે જીવનનું કયાં તો બલિદાન દેવું અથવા તો કોઈ પણ રીતે એના પંજામાંથી નાશી છૂટવું જ રહ્યું.
ટૂંકમાં કહેવાનું એટલું જ કે ઉપરના મુદ્દાની વિચારણા નિપક્ષપણે કરતાં તારણ એક જ નિકળે છે કે મંત્રી કરમચંદ નિર્દોષ હતું, એની સામે ઊભું કરવામાં આવેલ આરોપ પાયા વિનાને હતે. કેવળ દેશના લાભની દષ્ટિયે જોવાની સાચી નજરના કારણે જ એ રાજવીને શિકાર બન્યો હતો! એ કોઈ કાવત્રાને રચનાર નહોતે, પણ સંજોગવશાત એનું નામ એમાં સંડેવાયું હતું. રાજ્યની સુવ્યવસ્થાભરી આવડત એને વિનાશ નેતર્યો હતો! એણે રાજવીને સાચા રહે આણવાની તમન્ના સેવી અને એ હેતુ બર લાવવા અર્થે લીધેલા ઉપાયમાં નિમકહલાલીથી મચી રહ્યો! પણ જેમને મંત્રીના આ કાર્યથી ગુમાવવાનું હતું તે મૂકપણે આ બધું કેમ જોઈ રહે? જે રાજવી પિતાની પૂર્વની ટેવ ચાલુ રાખે, વાહવાહથી રાજી થઈ છૂટથી પૈસા ખરચે તે જ પિતાના ખીસા તર થાય એવું જેઓ માનતા તેઓ આમ સરળતાથી સોનાના ઇંડા મૂકનાર હંસને એકદમ છટકવા દે તેટલા ભેળા નહતા. તેઓએ કપિત કાવત્રાની હવા સો એનું ઝેર રાજવીના કાનમાં એવા જોરથી ભર્યું કે જેથી તે પિતાની સાન-સમજ સાવ ભૂલી ગયે! અરે, એટલું પણ ન જોઈ શકો કે જેના

Page #119

ગૌરવગાથા
[ ૧૦૯ ] વઢવાઓ આજે પેઢી ઉતાર સંસ્થાનના કલ્યાણમાં અને ઉત્કર્ષ માં ફાળો આપતા મંત્રીપદે ચાલ્યા આવે છે એને આ વંશજ એકાએક કાવત્રાબાજ શા સારુ નીવડે? મંત્રીપદમાં કંઈ ઊણપ હતી કે જેથી રાજપલટે આણવા તૈયાર થાય?
નીતિકારે સાચું જ કહ્યું છે કે રાગાંધની દશા તે ઘુવડ અને કાગડા કરતાં પણ અતિ ખરાબ હોય છે, કેમકે ઘુવડ તો માત્ર દિવસે જોઈ શકતું નથી, જ્યારે કાગડે માત્ર રાતે નથી જોઈ શકતે. પણ રાગથી અંધ બનેલ આદમી નથી દિવસે જોઈ શકતો કે નથી તે રાત્રે દેખી શકતો. પાસે બેસનારા હાજીઆઓ પર જે સનેહ રાજાને બંધાઈ ચૂક્યો હતો એના પર મુસ્તાક રહી, વાત ખરી માની એકદમ તેણે કરમચંદને પકડવાને હુકમ કર્યો, એટલું જ નહિં પણ પકડીને મારી નાખવાની આજ્ઞા પણ સાથે જ આપી દીધી ! મેગલાઈ જમાનાની જહાંગીરી એ કાળે મેગલ દરબારમાં શરૂ થઈ નહતી, કેમકે એ વેળા મહાન અકબર ગાદી પર હતે. પણ દેશી રાજ્યોમાં તે ઘણી જગ્યાએ રાજા બોલ્યા એટલે ભગવાન બેલ્યા એમ મનાતું ! “શેઠ કહે સાગરનું પાણી મીઠું છે તો હાજી હા અને યુગ હતો ! સાચું કહેનારને મરણુ મુદ્રમાં રાખીને ફરવું પડતું! ઉપર જોયું તેમ રાયસિંગે જે કડક ફરમાન કહાડયું એની ગંધ કરમચંદને ગાઢ મિત્રેદ્વારા આવી. મુસદ્દી કરમચંદ એ જાણ્યા પછી બીકાનેરમાં પાણી પીવા પણ થવ્યો નહીં. ટૂંક સમયમાં એ પોતાના કુટુંબ સહિત, જે કંઈ લઈ શકાય તેવું હતું તે લઈ છુપી રીતે દિલ્હી તરફ સિધાવી ગયો. અકબર પાદશાહ બીજા રાજાઓની જેમ કાચા કાનને નહોતે. એને માણસની પિછાન હતી. મંત્રીશ્વરની વાત સાંભળ્યા પછી તરત જ એને લાગ્યું કે આવા દક્ષ અને અનુભવી માણસને હાથમાંથી જવા ન દે. એ જ્યારે ચાલી-ચલાવીને પોતામાં વિશ્વાસ રાખી આવ્યું છે

Page #120

[ ૧૧૦ ]
ઐતિહાસિક જેવી ત્યારે એને શોભે એવા માન-આરામ સહિત આશ્રય આપ. બાદશાહે કરમચંદ તરફ સંપૂર્ણ માયા દાખવી, એટલું જ નહિં પણ એને છાજે તેવા માન સહિત પિતાના દરબારમાં રાખે. અકબરની નજરમાં દિવસ જતાં કરમચંદનું સ્થાન ઊંચું ને ઊંચું થવા લાગ્યું અને થોડા સમયમાં તે એ બાદશાહને માનીતા સલાહકારક થઈ પડશે.
જ્યારે રાયસિંગના જાણવામાં આવ્યું કે-કરમચંદ મંત્રી તેને હાથતાળી આપી દિલ્હી પહોંચી પણ ગમે ત્યારે એને ઘણું જ ખોટું લાગ્યું ! પિતાની સત્તા માટીમાં મળતી જણાઈ ! ઉતાવળ ને આવેગમાં દાઝયા પર ડામ દેવા જેવું કર્યું. તેણે કેપણ રીતે એના પર વેર લેવાનાં શપથ લીધાં!
એક કવિએ ગાયું છે કે આપત્તિ આવે છે ત્યારે એકલી નથી આવતી, પણ સાથે પિતાની સાહેલીઓને પણ લેતી આવે છે! રાયસિંગની બાબતમાં પણ એ જ એક બનાવ બન્યો એથી એણે કરમચંદ સામે જે વેર બાંધ્યું હતું એમાં વધારો થયે.
સન ૧૫૯૭ માં રાયસિંગ પિતાની ભાટનેર (Bhatner) રિયાસતમાં રોકાયા હતા એવામાં અકબરશાહના સસરા નાશીરખાનની ત્યાં પધરામણી થઈ. આ માનવંતા પરેરણાની બરદાસ્ત સારુ રાયસિંગે પોતાના સરદાર તેજ-બાર(Teja Bagorીને નિમ્યા. કેણ જાણે કેવા મુદ્દાથી બન્યું તે કલ્પવું મુશ્કેલ છે, પણ બન્યું એવું કે તેજ-બાગોરે નાશીરખાનની બીજમત કિંવા આગતાસ્વાગતા એના અધિકારને છાજે તેવા સ્વરૂપમાં ન કરી. એકાદ બે પ્રસંગ એવા બન્યા કે જેમાં ખાને પિતાને મોટું અપમાન પહોંચાડ્યાનું માન્યું અને એકાએક તે દિલ્હી ચાલી ગયે. એ બધી વાત અકબરશાહના કાને પહોંચી. વાતમાં તથ્ય જણાતાં પાદશાહનો ગુસ્સો વધી પડ્યો. એણે સર

Page #121

ગૌરવગાથા
[ ૧૧૧ ] દ્વાર તેજને પેાતાને સ્વાધીન કરવાનું ક્રમાન રાયિસંગ પર માકલ્યું અને ખીકાનેરનરેશ તરફ્થી એ માટે આંખ આડા કાન થયાં. તરત જ અકબર શાહે ભાનેરની જાગીર રાયસિંગ પાસેથી ખુંચવી લઈ તેના છેકરા દલપતસિંગને આપી. આ અનાવમાં શાહના દરબારમાં વસેલા માજી મંત્રી કરમચંદે કેવા ભાગ ભજવ્યેા તે સ્પષ્ટ તારવી શકાતું નથી, પણ રાસિ ગે તે માની જ લીધું કે-આ સવ એની શીખવણીથી જ શાહે કર્યું. આ રીતે એક સમયના રાજા મત્રી વચ્ચે પડેલી વૈમનસ્યરૂપી ફાટ વધુ વિસ્તાર પામી.
સમયનું ચક્ર અસ્ખલિત ગતિએ ફર્યા કરે છે. ઘડી પૂર્વે જ્યાં ભરતીનાં માજા ઉછળતાં દ્રષ્ટિગેાચર થાય છે ત્યાં ઘેાડી ઘડીયા વીતતાં આટના વાયુ વાય છે. કાળદેવતાના અàાદયરૂપી કાંટા સદા કાઇની પણ શે'માં તણાયા વિના તાલનનું કા કયે જ જાય છે. ભાષીના ગર્ભમાં છુપાયેલ વાતને એના ઉદયકાળ પર મુલતવી રાખી મંત્રી કરમદે જૈનધર્મ અને જૈન સમાજ માટે શુ કર્યું હતુ` એ ટૂંકમાં જોઇ જઇએ—
આજે પણ રાજપૂતાનામાં સંઘના એક મહાન આગેવાન તરીકે કરમચંદ મંત્રીનો સ્મૃતિ કરાય છે. એના દ્વારા થયેલાં કાર્યા જ એ મહાન્ વ્યક્તિના યશ આજે મૂકપણે દાખવી રહ્યા છે. સન ૧૫૫૫ માં તેમણે બૃહત ખરતરગચ્છના શ્રી જિનચદ્રસૂરિના પ્રવેશ મહાત્સવ બીકાનેરમાં મેટા દમમાપૂર્ણાંક કર્યા હતા. એ સમયે જે કવિએ પ્રસ’ગાચિત વર્ણીન કરી સારાય બનાવતું દિગ્દર્શીન કવિતામાં ગાયું હતુ તેને સારી સરપાવ અપાચે હતા. સન ૧૫૭૮ ના દુકાળમાં તેણે જુદા જુદા ભાગેામાં અન્ન પૂરું પાડવાનાં મથક સ્થાપી ભૂખે મરતી પ્રજાને જમરું આશ્વાસન આપ્યું હતું. મુસ્લીમ રાજ્યકર્તાએ ના તાબામાં ગયેલી સખ્યાબંધ મૂર્તિ આ એણે પાછી મેળવી બીકાનેરના

Page #122

[ ૧૧૨ ]
ઐતિહાસિક પર્વની શ્રી ચિંતામણી પાર્શ્વનાથના દેવાલયમાં એકઠી કરી હતી. એસવાળ જ્ઞાતિમાં તેણે દેશ-કાળને અનુરૂપ કેટલાક સુધારા દાખલ કર્યા હતા. અને ભેજક યાને વાચક માટેના લાગા નક્કી કર્યા હતા.
આ મંત્રીશ્વર કર્મચઢે પિતાના અધિકારકાળે, માથા પર રાજ્યચિંતાનો મેટો બેજે હોવા છતાં, શક્તિ અનુસાર ધાર્મિક અને સામાજિક કાર્યોમાં ફાળો આપે હતા. એ સંબંધી વધુ જાણવાની ઈચ્છાવાળાએ મંત્રીશ્વરને લગતો પ્રબંધ અને રાસ જોઈ લેવા. કેટલીક અતિશયોકિત કવિ કિંવા લેખક દ્વારા થઈ હોય છે, પણ એ બાદ કરી સત્ય તારવવું હોય તો મુશ્કેલી નથી પડતી, ઈતિહાસને ગવેષક એ કાર્ય અવશ્ય સાધી શકે છે.
અકબર શાહ સંપૂર્ણપણે જેનધમી નહોતો બન્ય, છતાં એના જીવનના પાછળના વર્ષોમાં, એના આચરણમાં જૈનધર્મના ઉપદેશની અસર વિશેષ પ્રમાણમાં દષ્ટિગોચર થતી હતી. જેનધર્મને એ ચુસ્ત પ્રશંસક બન્યો હતો. જેનધર્મને સિદ્ધાન્તો સમજાવવાનું સૌ પ્રથમ માન પૂજ્ય શ્રી હીરવિજયસૂરિજીના ફાળે જાય છે. એ કાર્ય સન ૧૫૮૨માં બન્યું હતું. સૂરિમહારાજની ઉપદેશ પદ્ધત્તિએ પાદશાહના હૃદયમાં જૈનધર્મ માટે ઉમદા સ્થાનનું બીજારોપણ કર્યું. જે ઉત્તરોત્તર શ્રી વિજયસેનસૂરિ, શાંતિચંદ્ર ઉપાધ્યાય, ભાનુચંદ્ર ઉપાધ્યાય, સિદ્ધિચંદ્ર અને પદ્મસુન્દર આદિ તપગચ્છની શાખાના મુનિપુંગવાથી વૃદ્ધિગત થયું.
આંગ્લ ઇતિહાસકાર વિસેન્ટ સિમથ લખે છે કે સન ૧૫૮૨ પછીથી પાદશાહના હાથે જે કાર્યો થયાં છે એમાં જૈનધર્મના સિદ્ધાંતોની સ્પષ્ટ છાપ તરવરે છે. અબુલફઝલ પિતાના આઈને અકબરી ગ્રંથમાં શ્રી હીરવિજયસૂરિ અને તેમના શિષ્ય સંબંધમાં, સુંદર શબ્દમાં નેધ લે છે. જહાંગીરનામામાં પણ એ વાતને ઉલેખ છે કે

Page #123

ૌરવગાથા
[ ૧૧૩ ] પિતાના પિતા પાદશાહ અકબરને વેતાંબર જેનો સાથે HII Zlot El Sal. Akbar loved, and admired and respected bis Jain Gurus.
સન ૧૫૯૨માં કરમચંદ બછાવતની સૂચનાથી થંભતીર્થમાં રહેલા શ્રી જિનચંદ્રસૂરિને અકબરશાહે પોતાની સભામાં પધારવાનું આમંત્રણ મોકલ્યું અને જ્યારે તેઓ પધાર્યા ત્યારે લાહોર મુકામે ઉચિત માનમરતબા સહિત તેમનું સ્વાગત કર્યું.
પાદશાહ જહાંગીરે પોતાના આત્મવૃત્તાન્તમાં લખ્યું છે તે પ્રમાણે શ્રી જિનચંદ્રસૂરિની સાથે એ વેળા માનસિંહ, વેશહર્ષ, પરમાનંદ અને સમયસુંદર નામના મુનિઓ હતા.
અકબરશાહના આગ્રહથી શ્રી જિનચંદ્રસૂરિએ પોતાની પાટે માનસિંહને રસ્થાપ્યા. એ વેળા તેમનું શ્રી જિનસિંહસૂરિ એવું નામ સ્થાપન કર્યું અને એ અંગે વિધિ મેટા સમારોહથી ઉજવવામાં આવ્યા. ખુદ પાદશાહ અકબર એ ટાણે હાજર રહો હતો અને એના ખરચને બજે કરમચંદે ઉઠાવ્યા હતા.
જ્યારે શ્રી જિનચંદ્રસૂરિ અકબરશાહને સમજાવી પોતાના મુનિધર્મના આચાર પ્રમાણે વિહાર માટે તૈયાર થયા ત્યારે બાદશાહે તેમને “ યુગપ્રધાન’ના બિરુદથી નવાજ્યા અને તેઓશ્રીના સમાગમની સ્મૃતિમાં બે ફરમાન બહાર પાડયા
(૧) થંભતીર્થ ઊર્ફે ખંભાતના અખાતમાં માછલા મારવાનું સદંતર બંધ કરવામાં આવ્યું.
(૨) અષાઢ માસના આઠ દિવસ (અષાઢ ચૌમાસી તરીકે ઓળખાતી અઠ્ઠાઈમાં) જીવવધ ન થઈ શકે.
સૂરિજી સાથેની બાદશાહની મુલાકાતને ઉલેખ કરતે એક

Page #124

[[ ૧૧૪]
ઐતિહાસિક પર્વની શિલાલેખ સન ૧૫૯૪-૯૫ અને વિ. સં. ૧૯પ૧-પ૨ સાલસૂચક પાટણના શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવંતના દેવાલયની ભીંત પર છે.
સન ૧૬૦૫માં અકબરશાહનું અવસાન થયું. કરમચંદજી પણ એ પછી ઝાઝું જીવ્યા નથી. નવા બાદશાહને સલામી ભરવા જ્યારે રાયસિંગે દિલ્હીની મુલાકાત લીધી ત્યારે કરમચંદજી પોતાના આવાસમાં મરણપથારીએ હતા. ( રાયસિંગે આ સમાચાર સાંભળી માજી મંત્રીશ્વરની મુલાકાત લીધી અને લાગણનું પ્રદર્શન બહુ જ સુંદર રીતે અને સારા શબ્દમાં કરી બતાવ્યું. વાણુંના પ્રભાવમાં મંત્રીશ્વરની સારવારમાં રોકાયેલા સર્વ જનોને આંજી નાંખ્યા. ખુદ કરમચંદજીના પુત્રે ભાગચંદ અને લક્ષમીચંદ પણ મુક્ત ન રહ્યા. રાયસિંગના ગયા પછી તેઓ બોલ્યા': પિતાશ્રી ! આપણુ રાજવી–બીકાનેરનરેશ રાયસિંગ કેવા નમ્ર અને લાગણીવાળા છે. અહીં પડી રહેવા કરતાં સ્વદેશમાં જવાનો વિચાર કરે જરૂરી છે. રાઈના પહાડ રાતે વહી ગયા. ભૂતકાળમાં ભલે એ વહેમાયા હોય પણ હવે તો આપણા તરફ અતિશય માયા ધરાવે છે. તે વિના ચાલી ચલાવી અહીં આવે ખરા!
આ સાંભળતાં કર્મચંદ્રના ચહેરા પર જબરું પરિવર્તન થઈ ગયું. કંઈક ગુસ્સાની નજર કરતા તે બોલ્યા કે – * પુત્ર! તમે હજુ નાદાન છે. એ તે મગરના આંસુ છે.
જે, જે, ભૂલેચૂકે રાયસિંગના આ ઉપરછલા વર્તનથી લાભાઈ • જતા. બીકાનેર પાછા ફરવાની ઈચ્છા હરગીજ કરશે નહીં. તમે એના હાવભાવથી મુગ્ધ બન્યા, જ્યારે મેં એની આંખમાં જુદું જ ભાળ્યું.
મને આ રીતે ગૌરવપૂર્ણ સ્થિતિમાં મૃત્યુને ભેટતે નિરખી

Page #125

ગૌરવગાથા
( ૧૧૫ ] એને દુઃખ થયું છે, પણ એ લાચાર છે કે આ સ્થાનમાં મને તે કંઈ જ કરી શકતો નથી. એ તે ડંશી નાગ છે “મધુ તિતિ નિબ્રા, ધ્રુવ તુ દુહમ્” જેવું એનું વર્તન છે. સુખી થવું હોય તે મારા આ વચને ભૂલશે નહીં.
સમયનું ચક્ર અખલિત ગતિએ વહે છે. બછાવત વંશના આભૂષણ સમા કર્મચંદ્રજી સમાધિપૂર્વક મૃત્યુ પામ્યા. આ સમાચાર મળતાં રાયસિંગે શોક દર્શાવવામાં મણ ન રાખી, મંત્રીશ્વરના કુટુંબ પ્રત્યે ખાસ કરી ઉભય બંધુઓ પ્રત્યે લાગણું દર્શાવવામાં તે મર્યાદા વટાવી ગયો! થોડા માસ પસાર થઈ ગયા પછી એ કુટુંબ સ્વદેશ પાછું ફરે એ માટેના ચક્રો ગતિમાન પણ કરી દીધા.
મૃત્યુશધ્યાના શિક્ષાવચને હજુ કાનમાં તાજા ગુંજતા હોવાથી ભાગચંદ અને લક્ષ્મીચંદ શરૂઆતમાં તો નિશ્ચયમાં અડગ રહ્યા અને બીકાનેર પાછા ફરવા સંબંધમાં ચકખી ના પાડી.
આમ છતાં રાયસિંગે પ્રયાસ ચાલુ જ રાખ્યા. એના હદયના ઊંડાણમાં બછાવત વંશ સામે જે વૈર લેવાની ચીરાગ પ્રજવલિત થઈ ચૂકી હતી તે કોઈપણ પ્રકારે હેલવાય તેમ નહોતું. પિતાની આંખમાં ગુનેગાર ઠરેલ કર્મચંદ્ર મંત્રી, થાપ આપી ચાલ્યા જાય, અને પાદશાહના હાથે ગૌરવ પામે, અને ટેકપૂર્વક એક વીરને છાજે તેવું મરણ મેળવે એ એને ગમતું જ ન હતું. એ સર્વ લાચારીથી એ સાંખી રહ્યો હતો. સોગટી મારવાના દાવ શોધતો હતો જ. ભલે મંત્રીશ્વર બચી ગયા પણ એના વારસો જરૂર પોતાની જાળમાં ફસાશે એવી આશા હતી એટલે જ એ સાણસા ગોઠવવામાં મશગૂલ હતા.
પણ યમરાજના દરબારને ડંકે પડ્યો. સન ૧૯૧૧માં એ મહાસત્તાનું તેડું આવ્યું. રાયસિંગ એકાએક ગંભીર માંદગીમાં

Page #126

[ ૧૧૬]
ઐતિહાસિક પૂર્વજોની પટકાઈ પડ્યો અને એ માંદગી જીવલેણ નીવડી. શ્વાનપૂંછડી જેમ વાંક ન છોડે કિવા વીંછીના ડંખીલી વૃત્તિ કરતાં પણ ન છૂટે તેમ રાયસિંગે પિતાના અવસાન સમયે પ્રિય પુત્ર સુરસિંગને બોલાવ્યો અને કહ્યું કે–
મહારા વહાલા બાલુડા ! હું મારું વૈર ન લઈ શકે એથી નિરાશ હદયે મરું છું, છતાં મારી મરતીવેળાની સૂચના તને
એ જ છે કે કરમચંદ બચ્છાવતના છોકરાઓને બીકાનેરમાં કોઈપણ રીતે સમજાવી-પટાવી તેડી લાવજો અને તેમના પિતાએ મારી સત્તા સામે જે બળવો પોકાર્યો છે એને ઉચિત શિક્ષા કરી,-કપરી નશિયત દઈ. વેર વાળજો.
આ શબ્દોના ઉચ્ચાર સાથે રાયસિંગને જીવનદીપ બુઝાઈગે. રાયસિંહના મૃત્યુ પછી બીકાનેરની ગાદી પર દલપતસિંહ આવે, પણ એને રાજ્યકાળ લગભગ બે વર્ષ સુધી જ ચાલે. રાજખટપટના આંદોલન ચાલુ રહ્યાં અને સન ૧૬૧૩ માં સુરસિંગ રાજગાદી પર ચઢી બેઠે. મરણકાળે પિતાએ જે અભિલાષા અણપૂરી બતાવી હતી એ એના મનમાં રમતી જ હતી, એ માટે કેવળ તક મળે એટલી જ ઢીલ હતી. લાગ મળતાં જ ઘડે દબાવે એવી તૈયારી અંદરખાનેથી ચાલુ હતી. રાજા તરીકે જાહેર થયા પછી એ સૌ પ્રથમ દિલ્હી ગયે. એ પાછળ તેના મનમાં “એક કાંકરે બે પક્ષી મારવાને ઈરાદે હતા. એક તે બાદશાહને નવા રાજવી તરીકે સલામી ભરવાને અને બીજે બછાવતના વારસેને સમજાવી બીકાનેરમાં પાછા લાવવાને. આ વેળા કાળે યારી આપી અને સુરસિંહ પિતાના ઈરાદામાં ફાવ્યા. “વિધિની ગતિ ન્યારી છે” એ નીતિકારનું અનુભવસિદ્ધ વચન છે. દગલબાજ દુજા નામે' એ ઉકિત અનુસાર રાજા પોતાનું પ્રથમ કાર્ય પતાવી બછાવતના રહેઠાણે પહે “નિતિ

Page #127

ગૌસ્વાથા
[ ૧૧૭ ]
નિપત્રે મૂલ્યે તુ દામ્ ' જેવી વૃત્તિ ધારણ કરી એણે ભાગચ'દ અને લક્ષ્મીચંદ્ન સમક્ષ એક ચુનંદા ખાઇગર તરીકે એવા તેા ભાગ ભજન્મ્યા કે, ભાળું માછલૢ જાળમાં ફસાય તેમ, તે ઉભય રાજાના આવા વર્તનથી માહાઇ ગયા અને મરણપથારી પરથી પિતાએ આપેલ શિક્ષા વિસરી ગયા. ઉભય ખંધુઓને પેાતાની શેતર ંજના પ્યાદા ખનતાં જોઇ, સુરિસંગ મનમાં મલકાવા લાગ્યા અને તેઓએ જે જાતનાં વચન માંગ્યાં તે આપવામાં પાછી પાની ન કરી. એ ઉભયના દિલમાં વસવસાનું ટીપુ પણુ રહેવા ન પામે તેવી દરેક ખાતરી આપી, પેાતાની સાથે બીકાનેર પાછા ફરવાનું ચાકડું ગેાઠવી દીધુ.
આ ઉપરથી જ ભવિતવ્યતાનુ મળવાનપણું પુરવાર થાય છે. તેમ ન હેાય તેઃ કરમચ' મત્રીની સૂચના આટલી જલદી ભૂલી જવાત ખરી ?
પેાતાના વંશના માન-મરતએ પૂર્વવત્ જળવાશે એવા ભરાસાથી લાભાયેલા, અને પ્રધાન તરીકેના અધિકાર પહેલાંની માફક પેાતાના હાથમાં સાંપવામાં આવશે એવા ઉજ્જવળ ભાવિથી આકર્ષાયેલા, ઉભય બંધુએ પોતાના વિશાળ કુટુ અને અને સર્વ અસમામને લઇ માતૃભૂમિના પ ંથે વળ્યા. એ વેળા તેમને જેમ પેાતાના માદરેવતનને વર્ષો પછી નિરખવાના કોડ હતા તેમ વંશની પ્રતિષ્ઠા જાળવી માનપુરસ્કર પુન: ઠરીઠામ થવાની ઊંડી અભિલાષા હતી. લાંખા કાળના પરદેશ વસવાટને આ રીતે અંત આવવાથી તેમને આનંદ સમાતા નહાતા. પાતાના સ્નેહીજન વચ્ચે પાછા ફરવાથી થનારા આન ંદનાં તેઓ સાથુલાં સેવી રહ્યાં હતાં. તેઓના હૃદયમાં આ રીતે પેાતાના તરફ સ્નેહભાવ દર્શાવનાર અને પેાતાનુ ભલું કરનાર રાજવી પ્રતિ આભારની લાગણીઓ સાગરનાં માજા' સમી ઉછળી રહી હતી !

Page #128

[ ૧૧૮ ]
ઐતિહાસિક પૂવ જોની
અનુભવીએનુ એ વચન સાચુંજ છે કે બિલાડી દૂધને દેખે છે, પાછળ ઉભેલા માનવીના હાથમાં રહેલી ડાંગને દેખી શકતી નથી.
રાજ્ય ખટપટના વાયરા જેમણે જોયા નથી, દેશી રાજવીઓના પલટાતા સ્વભાવાની જેમને પરીક્ષા નથી એવા આ Àાળા ભલા નવયુવાનાને સ્વપ્ને પણ એવા ખ્યાલ કાંથી હાય કે તેમની સાથે આ રીતે ઇરાદાપૂર્વક પ્રપોંચ રમાઇ રહ્યો છે ! અલ્પકાળમાં જ અપાયેલા વચનેાની કિંમત કાડીની છે ! અને રાજવીના હાવભાવ એકાદ કુશળ નટના વેષ–બદલામાં પરિણમવાના છે! તે સ્વદેશમાં સુખ ભાગવવા સારુ કે વીસરાયેલ સ્નેહુબીજને જળસિંચન કરવા સારું પાછા નથી ફરતાં પણ કેવળ યમરાજના ભક્ષ્ય બનવા સારું પાછા ફરે છે, એવી શંકા પણ તેમને ક્યાંથી જન્મે ?
સુરસિંગે જાળ ખિછાવવામાં સંપૂર્ણ પણે ચતુરાઇ વાપરી હતી. પેાતાને મલિન હેતુ જરા પણ પ્રગટ થવા દીધા ન હતા. પ્રથમ પગલુ એણે પેાતાના ચાલુ દિવાનને હાદ્દા પરથી ખસેડવાનુ ભર્યું અને પછી એ અધિકાર અચ્છાવતના વંશજને સાંપવાની જાહેરાત કરી. આમ બીકાનેરવાસી જનતાના અંતરમાં પેાતાના શુદ્ધ આશયની સુંદર છાપ બેસાડી.
દરમિયાન ભાગચંદ અને લક્ષ્મીચંદ પેાતાના રસાલા સાથે માતૃભૂમિની ભાગાળે આવી પહોંચ્યા. રાજવી તરફથી તેમના દરજ્જાને છાજે તેવું સ્વાગત કરવામાં આવ્યું. જનસમૂહમાં એની સચેાટ છાપ બેઠી. કરમચંદ મત્રીના સમયમાં બનેલ બનાવ આ રીતે વિસ્મૃતિના વિષય અન્યા. માત્ર જનતા જ નહિં, પણ ખુદ મંત્રીશ્વરના વારસાને ઘડીભર લાગ્યુ કે પિતાશ્રીની હેઠે અસ્થાને હતી.
પણ એમના આ ભ્રમ ઊઘાડા પડતાં વિલ અ ન થયા. ગમે

Page #129

બીરવગાથા
[૧૧૯ ] તેટલો દેખાવ કરવા છતાં કિન્નાખોરી છુપી રહી શકતી નથી. સુવણી અને પિત્તની વરચે ભલે વર્ણનો સમાનતા હોય, છતાં જયાં કસોટીએ ચઢાવાય કે તરતજ ઉભય વચ્ચે રહેલી ભિન્નતા ખુજલી પડે છે.
- સાણસામાં સાપ પકડાય છે અને હવે છટકવાની એક પણ બારી ઊઘાડી નથી રહી એ જોતાં જ બીકાનેરનરેશે પત પ્રકાસ્યું. અને પિતાને આપેલ કોલ પૂર્ણ કરવા કમર કસી. માંડ બે મહિના સુખમાં વ્યતીત થયા ત્યાં તે એક સવારે ઊઠતાં જ બછાવત વંશના આ અંતિમ વારસાને ખબર પડી કે રાજાના મીઠા વચનથી આકર્ષાઈ, મૃત્યુપથારીએથી ભાર મૂકી કાઢેલ પિતાના જે અંતિમ ઉદ્દગાર પ્રતિ દુર્લક્ષ્ય દાખવ્યું હતું, તે સાચા પડતાં હતાં. એટલે કે એ રાજાના ત્રણ હજાર સૈનિકોથી પિતાને આવાસ ઘેરાયેલો દષ્ટિગોચર થા. ટાંક મહાશયના શબ્દોમાં કહીએ તે–
Now truth dawned on them in all its terrible reality. They instinctively realised the situation and preferred a glorius death to an ignominious surrender.
આ જોતાં જ તેમની આંખ પરના પડદા હટી ગયા, પિતાશ્રીની દીર્ધદષ્ટિને ખ્યાલ આવ્યું. પણ આગ લાગી ચૂકી હતી એટલે હવે કૂવો ખોદવાનો યત્ન નિરર્થક હતા. દૂધ ઢળાઈ ગયા પછી એ પર વિચારણા કરવી જેમ નકામી ગણાય તેમ થયેલ ભૂલ પર હવે વિમર્શ—પરામર્શ કરવા બેસવું એ ફેગટ હતું. કાળા અને ડંસીલા નાગની ચૂડમાં તેઓ બરાબર ફસાઈ ગયા હતા. તરત જ તેઓએ નિરધાર કરી લીધો અને વીરોના મતે મરવાને સાંપડેલ પેગ વધાવી લીધું. પિતાના રાજપૂત અંગરક્ષકેના નાના સમૂહને લઈ તેઓ સામનો કરવા ખડા થયા.

Page #130

[ ૧૨૦ ]
ઐતિહાસિક પૂર્વજોની જો કે સંખ્યામાં તો કેવળ પાંચસે જ હતા છતાં દરેકના ચહેરા ઉપર મરણીયો જંગ ખેલવાની અને એ રીતે ખપી જવાની અડગ વૃત્તિ ઝબકી રહી હતી. બછાવત બંધુઓ અને તેમના અંગરક્ષકો રાજાના સૈનિકે સામે બહાદુરીપૂર્વક ઝૂઝયા; પણ ત્રણ હજારના વિશાળ સમુદાયમાં તેમનું પ્રમાણ શી ગણનામાં લેખાય? બછાવતને અંધારામાં રાખીને એકાએક આ જાતને ઘેરે ઘાલવામાં આવ્યો હતો. અહીં સમોવડિયાના સમરાંગણ જેવું હતું જ નહીં. જ્યારે મુક્તિ મેળવવાની સર્વ આશા અદશ્ય થઈ ત્યારે સવાલ વંશના આ વીર નબીરાઓએ સહકુટુંબ ખપી જવાને નિરધાર કર્યો. તેઓએ ભયંકર છતાં પુરાતન કાળના ‘જોહરને માર્ગ લીધે. મકાનના એક ગામમાં ચિતા ખડકવામાં આવી. પુરુષોએ પિતપોતાના નારીવશે તેમજ બાળબચ્ચાઓની છેલ્લી વિદાય લીધી! સ્ત્રીઓ, બાળક અને મરમાં જેઓ વૃદ્ધ કે અશક્ત હતાં એમાંના કેટલાકે તલવારથી પોતાની જીવાદોરી કાપી નાંખી, જ્યારે ઘણા બળતી આગમાં કૂદી પડ્યા. લેહીની સરિતા વહી રહી ! ભીતાની હાય એકાદના મુખમાંથી પણ ન સંભળાઈ ! જે કંઈ કીંમતી અને પ્રાચીનકાળની સ્મૃતિરૂપ અસબાબ હતો તે એક કૂવામાં નાંખી દેવામાં આવે! (આજે પણ એ સ્થળની મુલાકાત લેનારને એ ફૂ બતાવવામાં આવે છે.) બાકીના ફરનીચરને તેડીકેડી નકામું બનાવી દેવામાં આવ્યું. આ રીતે સંસારજન્ય બંધનથી મૂકત બની ઉભય બંધુઓએ ગૃહમંદિરમાં આવેલ શ્રી અરિહંત દેવની કેશરથી પૂજા કરી તેમજ સ્તુતિ કરી છેલ્લી વાર માટે પરસ્પર ભેટી લીધું. ત્યારપછી પિતાના પોશાક પર કેસરના છાંટણા કરી, હાથમાં તલવાર લઈ ઉભય બહાર પડ્યા. હવેલીના દરવાજા ઉઘાડા મૂકી દીધા. તેઓ શૂરવીરતાપૂર્વક જીવનના અંત સુધી ઝૂઝયા અને વિચિત મૃત્યુને વર્યા. એક તરફ રાજવીએ પિતાના કોલને પાળવા સારુ બછાવત વંશને જડમૂળથી ઉખેડી

Page #131

સૌ ગાથા
[ ૧૨૧ ] નાંખવાના નિશ્ચય કર્યાં હતા અને એમ કરવામાં સુરિસંગે નહાતા જોયા ન્યાય કે અન્યાય ! અથવા તે નહાતાં ગણ્યાં પેાતે આપેલા વચનેા ! સૈનિકાને એ વશનુ એકાદ ખાળક પણ જીવતું રહેવા ન પામે એવી સખ્ત આજ્ઞા આપી હતી. મીજી માજી આ વીર ખ'ધુઓએ પણ આત્માની અમરતા પિછાની લઇ, એક ડસિલા નૃપના હાથમાં મચ્છાવત વંશનુ એકાદ ખાળક પણ શરણાગત તરીકે જવા ન પામે તેવી તકેદારી રાખી હતી.
આમ છતાં કુદરતને એ વશ લુપ્ત થાય એ મંજૂર ન હાવાથી કંઇ ત્રીજું જ બન્યુ. જ્યારે આ કરપીણુ મનાવ બન્યા ત્યારે એ વશની એક સ્ત્રી પેાતાના પિતાને ત્યાં ક્રિસનગઢમાં સુવાવડે ગઈ હતી. એની કુક્ષિએ એક પુત્રરત્નના જન્મ થયા. આ રીતે અચ્છાવત વંશ પેાતાનું અસ્તિત્વ ટકાવી રહ્યો અને જગત સન્મુખ અમર ગાથા ગાઈ રહ્યો.
આમ અચ્છાવતાની ચડતીપડતીનેા છેલ્લા પડદો પડ્યો. આ સંબંધમાં જે કંઇ અતિશયાક્તિ જેવું હાય તેને બાજુ પર મૂકી માત્ર મુદ્દાની વાતના વિચાર કરીએ તેા પણુ એટલું તા સહજ પુરવાર થાય તેમ છે કે જેના અહિં`સાના ઉપાસક હાવા છતાં માત્ર નમાલા જેવું જીવન ગાળતા નહેાતા. જરૂર પડયે પેાતાની ટેક માટે તેમજ રાષ્ટ્ર માટે પ્રાણ પણ પાથરી જાણતા હતા. ભૂતકાળની એ ગૌરવ ગાથાના સ્મૃતિચિન્હ સમે ‘ રાંગરી કા ચાક ’ આજે બીકાનેરમાં માજીદ છે.
*
ટાંક મહાશયના આધારે આલેખાયેલ એ હેવાલ ઉપર શેાધખાળદ્વારા પ્રાપ્ત થયેલ લખાણેાદ્વારા જે પ્રકાશ પડ્યો છે એ ઉપરથી જે તારવણી કરવામાં આવી છે એ સંબંધમાં ચેડા ઉલ્લેખ કરવા અસ્થાને નહીં ગણાય.
ઉપરાક્ત લેખમાળાના મારા હતુ એ છે કે-જૈનેતર લેખકે

Page #132

[ ૧૨૨ ]
ઐતિહાસિક પૂર્વજોની તરફથી જેને ઉપર દયાપાલનની ઠેકડી કરતો કાયરતાને જે આક્ષેપ કરવામાં આવે છે તે કેટલો નિમ્ળ અને સાથોસાથ ઈતિહાસની અનભિજ્ઞતાને સૂચક છે એ બતાવવું. અહિંસા કે દયા એ સાચે જ અણમૂલે સદ્દગુણ છે. જ્યાં લગી એનું રહસ્ય યથાર્થ સ્વરૂપે સમજાય નહીં કે એમાં કેટલી બધી અદ્ભુત શક્તિ સમાયેલી છે એને સાચે ખ્યાલ પ્રાપ્ત થાય નહીં ત્યાં લગી એને આગળ ધરી ગુજરાત કે ભારતવર્ષના પતનમાં અથવા તે માથે ઠેકાયેલી પરાધીનતામાં એ સદગુણને દુર્ગુણરૂપે સધિયારે લેનારા કિવા એને જ પ્રધાનપદ આપી, ધર્મમાગે પ્રયાણ કરનારા જેનેના શિરે જવાબદારી ઓઢાડી તેઓની દયાને નિમિત્તભૂત બનાવવાના પ્રયાસ કરનારા લેખકે કેવા ઊંધે માર્ગે જઈ રહ્યા છે એ ઉદાહરણ ટાંકી બતાવવું. જૈનધર્મ એ ખરેખર, અહિંસા ધર્મને જ અગ્રસ્થાન આપે છે અને જ્યાં લગી એ અહિંસાને અમલ યથાર્થ સ્વરૂપે થાય નહીં ત્યાં લગી જનતામાં સાચી શાંતિ સ્થપાવાની પણ નથી એવું એનું દઢ મંતવ્ય પણ છે. આમ છતાં એ જ ધર્મના અનુયાયીઓએ દેશની પરિસ્થિતિ અને સંગે નજરમાં રાખી, પરાક્રમ દાખવવામાં કચાશ નથી રાખી કે કાયરતાનો ઓળો પણ પડવા દીધે નથી. હિંસા એ દોષયુક્ત છે, એમાં ઉઘાડું પાપ દેખાય છે. એ જાણ્યા છતાં દેશ પ્રત્યેના પ્રેમને લઈ કે સ્વફરજનો ખ્યાલ કરી તેમણે શસ્ત્રો ધારણ કર્યા છે અને અમાપ બહાદુરી દાખવી છે એમ પણ બતાવવું. આમ લેખમાળા પાછળ જે વિવિધ દષ્ટિબિન્દુએ રખાયેલાં હતાં એ કેટલે અંશે ફળિભૂત થયાં છે એ તે વાચકે જ કહી શકે, છતાં એટલું તે જરૂર કહી શકાય કે જુદી જુદી પરાક્રમ ગાથાઓ સંગ્રહિત કરવામાં આવી છે એ ઉપરથી જેનેતર તટસ્થ દષ્ટિ રાખી જેશે તે સહજ જણાશે કે દેશ કે પ્રાંતની પરતંત્રતા નથી તે જૈનધર્મના ઉમદા

Page #133

ગૌરવગાથા
[ ૧૨૩ ] સિદ્ધાન્ત અહિંસાને આભારી કે નથી તે એ ધર્મના અનુયાયીઓએ અમલમાં મૂકેલી દયાને આભારી; પરાધીનતાને ઇતિહાસ તો જુદા જ કારણે પર અવલંબે છે જેની ચર્ચા અહીં અપ્રસ્તુત છે. આ મુદ્દા પર દષ્ટિ ઠેરવી જેનારને મંત્રીશ્વર કરમચન્દ્રના વૃત્તાન્ત અંગે જે મતફેરે હવે પછી આલેખવાના છે તે જોતાં તેમાં ખાસ મતભેદ જેવું નહીં લાગે. બરછાવતોની પડતી રાજ્યકર્તાઓના ખોફને લઈને થઈ છે અને એ વેળા એ વંશના છેલા નબીરાઓએ શૂરવીરતા દાખવી પ્રાણાર્પણ કરેલ છે, તેમ ગમે તે કારણને લઈ મંત્રીશ્વર કરમચંદ્ર બીકાનેર છોડી અમુક સમય પર્યત સમ્રા અકબર પાસે રહ્યા છે એ જે મુદ્દાના ઉલ્લેખ છે તેમાં રંચમાત્ર ફરક પડતો નથી. જે કંઈ મતભેદ પ્રવર્તે છે તે કારણેમાં અને તારીખમાં પ્રવર્તે છે. “યુગપ્રધાન શ્રી જિનચંદ્રસૂરિએ નામના “નાહટા બંધુઓ કૃત પુસ્તકમાં મંત્રીશ્વર કરમચંદ્ર અંગે નીચે મુજબ નેધ છે. ___ ओसवाल जातिके पुनीत इतिहासमें बच्छावत वंशकी गरिमा गौरवान्वित है, इस वंशकी उज्जवल कीर्ति-कौमुदीका कर्मचंद्र मन्त्रि वंशप्रबंध में विस्तृत वर्णन है । बीकानेर राज्यसे इस वंशके महापुरुषोंका राज्यस्थापनासे लगाकर लगभग १५० वर्षातक घनिष्ट सम्बन्ध रहा है। संक्षिप्तमें इतना ही कहना पर्याप्त होगा की बीकानेर राज्यकी सीमाकी वृद्धि और रक्षा करनेमें उनका बहुत कुछ हाथ था। राजनैतिक क्षेत्रके साथ साथ धार्मिक क्षेत्रमें भी इस वंशके पुरुषोंकी सेवा विशेष उल्लेखनीय है।
એ હિંદી પુસ્તકની “મંત્રીશ્વર કર્મચન્દ્રનામા મથાળા હેઠલ આપેલ ઉપર મુજબની શરૂઆતની કંડિકા વાંચતાં જ બછાવત વંશની મહત્તાને અને એ વંશના નબીરાઓએ રાજ્યકારણમાં

Page #134

[૧૨૪]
ઐતિહાસિક ની ભજવેલ ભાગને સહજ ખ્યાલ આવે છે. પુસ્તકની નૈધ દર્શાવે છે તે પ્રમાણે મંત્રીશ્વરના વડવાઓએ રાજ્યની તેમજ જૈનધર્મની સેવા બજાવી છે એટલું જ નહિં પણ એ વંશઉતાર ચાલી આવી છે. તે વંશને ધર્મમાર્ગે વાળવામાં ખરતર ગચ્છના મુનિરાજની દેશના ખાસ નિમિત્તભૂત છે. કરમચંદ્ર મંત્રીશ્વરે મુનિઉપદેશથી ધર્મમા ખર્ચેલ દ્રવ્યની વિસ્તૃત નોંધ હોવા ઉપરાંત તેમને ત્રણ સ્ત્રીઓ હતી અને એમાં જીવાદે તથા અજાયમદે નામા પત્નીઓથી ભાગ્યચંદ્ર તથા લક્ષ્મીચંદ્ર નામા પુત્રરત્ન ઉત્પન્ન થયા એ સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ છે. આ સર્વ જોતાં ટાંક મહાશયના પુસ્તક ઉપરથી જે સારરૂપ ચિત્ર અગાઉ દોરવામાં આવેલ છે એમાં મહત્વને ફરક નથી પડતો એટલે એ ચવિતચર્વણ ન કરતાં ટૂંકમાં મતભેદનો મુદ્દો જણાવી દે ઉચિત સમજાય છે.
રાયસિંહની ખફગીથી બચવા મંત્રીશ્વર પોતાના પરિવાર સહિત બીકાનેર છોડી ગયા અર્થાત્ પલાયન કરી ગયા એ મત ટાંક મહાશયને છે. એ માટે નાહટા બંધુઓ લખે છે કે - ___ अन्यदा किसी कारणसे रायसिंहजीका चित्त-कालुष्य जानकर भाविके शुभ संकेतसे उनका आदेश लेकर विचक्षण और बुद्धिमान मंत्रीश्वर दीर्घदर्शितासे अपने स्वजन परिवारके साथ मेडतेमें आकर निवास करने लगे।
આવે જ ફરક મંત્રીશ્વર કરમચંદ્રના મૃત્યુસ્થળ સંબંધમાં છે, છતાં મંત્રીશ્વર બીકાનેર છોડી ગયા પછી જીવનપર્યત પાછા ફર્યા નથી, એ વાતથી ઉભય ( રાયસિંહ અને મંત્રી કર્મચંદ્ર) વચ્ચે જબરે મતફેર હોવાની વાત વધુ સંભવિત બને છે.
રાયસિંહની ગાદી પર સુરસિંહ આવ્યો અને એ કર્મચંદ્રના પુત્રને સન્માનપૂર્વક તેડી લાવ્યા, મંત્રીપદ આપ્યું, અને તેમને

Page #135

ગૌરવગાથા
[ ૧૨૫ ] એ પછી તેમના સર્વનાશના પ્રસંગ કેટલાક વર્ષો પછી અન્યા છે એમ કેટલીક સાબિતીઓ અને આસપાસના બનાવા ઉપરથી નાહટા બંધુએ પુરવાર કરે છે. એ વાત માની લઇએ તાપણુ એક દિવસે ત્રણ હજાર સિપાઇઓથી મચ્છાવતાનું રહેઠાણુ ઘેરાયું એ તે તેએ પણુ લખે છે. એટલે સૂરસિંહની અવકૃપા ગમે તે કારણે થઇ હતી એ વાતમાં કંઇ જ ક નથી પડતા.
છેલ્લા ૧શજ સમધમાં પણ નાહટા મધુએ એ લ મણથી ઉલ્લેખ કરી ટાંક મહાયે દર્શાવેલ વાત કરતાં જુદી જ વાત કહી છે. તેઓ કહે છે કે ક ચન્દ્રના વંશ ગ વતી સ્ત્રીથી થયેલ સંતાનથી નથી રહ્યો, પણ છેલ્લી ઘટના બની તે પૂર્વે લક્ષ્મી ચંદ્રના પુત્રા રામચંદ્ર અને રૂગનાથ ઉયપુરમાં જઈને વસ્યા હતા તેમનાથી ચાલુ રહ્યો છે. આ સર્વ ઐતિહાસિક મતફેરી હાવાથી એમાં કયા વજનદાર છે એને નિર્ણય એ વિષયના અભ્યાસીઓ માટે રાખી મારે જે કહેવાનું છે તે એટલું જ કે અચ્છાવત વશે જૈનધર્મનુ પાલન કરવા છતાં સમય આવ્યે ન તે શૂરાતન દાખવવામાં પાછી પાની કરી છે કે ન તા કરી કાયરતાને નજદીક આવવા દીધી છે. તેઓએ તા વીરાને છાજે તેવી રીતે મૃત્યુની ભેટ કરી પેાતાના જીવતરને ધન્ય કર્યું છે.

Page #136

છે
S
ર૧. બંધવબેલડી ઊર્ફે કહીનુર હીરા.
' માળવા-મેવાડના ઈતિહાસમાં જેમ જૈનધમી વિરેની પરાક્રમગાથા નોંધાયેલી છે તેમ ગુજરાતના ઈતિહાસમાં પણ છે. ગુજરાતનો ઈતિહાસ અવલોકીશું તો સહજ જણાશે કે અણહિલપુર પાટણમાં જ્યારથી ગાદીની સ્થાપના કરવામાં આવી ત્યારથી મંત્રીપદે જેનધમી વણિકે વંશઉતાર ચાલ્યા આવ્યા છે. ચા મંત્રી એના મૂળ પુરુષ તરીકે છે. વનરાજનાં વિજયમાં તેમજ જીતેલ પ્રદેશની વ્યવસ્થામાં મંત્રીશ્વર ચાંપાનાં શૌર્ય અને બુદ્ધિમત્તાનાં દર્શન થાય છે. વણિક વંશે દૂભવ ચાંપા એ આમ તે ઘીને વેપારી હતો, પણ સાથે સાથે બાણ ફેંકવાની કળામાં પૂરો નિષ્ણાત હતો. પિતાની સામે કેવળ ત્રણ વ્યક્તિ નિહાળી વધારાનાં બાણ એણે ફેંકી દીધાં અને હાથમાં ત્રણ બાણ જ રાખ્યાં, એ ઘટના એના ધનુષ્યવિદ્યા પરના કાબૂને સૂચવે છે, એટલું જ નહીં પણ એ કળાની અમેઘતા પણ દર્શાવે છે. સ્વબળ પર સંપૂર્ણ મુસ્તાક રહેવાની દઢ ઈચ્છાના એમાં દર્શન થાય છે. ટૂંકમાં કહેવાનું એટલું જ કે વ્યવસાયે વણિક અને દયા ધર્મને હિમાયતી હોવા છતાં એ શુરાતનથી ભરેલો હતો. એક તરફ વનરાજને વંશ ગાદી પર આવતે ગયો અને બીજી તરફ મંત્રી ચાંપાને વંશ મંત્રીપદ સંભાળતો રહ્યો. આવનાર

Page #137

ગૌરવગાથા
[ ૧૨૭] મહાશાએ રાજ્યનો વહીવટ પણ સાચા અને જરૂર પડે હાથમાં તલવાર પણ પકડી. રાજ્ય ખટપટની આંટીઘૂંટી ઉકેલી કિંવા વહી-ખાતાવહીના પાનાં ફેરવ્યાં અને સમયની હાકલ થતાં શસ્ત્રથી સજજ બની ઘોડા પર પણ ચલ્યાને રણમેદાને પણ ગજાવ્યાં.
વિમલ મંત્રીશ્વરે ગુજરાતની કીર્તિ વિસ્તારવામાં કંઈ જ કચાશ રાખી નથી. જાતે વણિક હોવા છતાં ક્ષત્રિયને છાજે તેવાં કાયે તેણે કર્યા છે. અહિંસા ધર્મના અનુયાયીને છાજે એવું જીવન જીવી, દેશને નથી તે પરાધીન થવા દીધે તેમ નથી તે ધર્મવૃત્તિને ઊણપ આવવા દીધી. અંતકાળે આત્મકલ્યાણ પણ સાધ્યું છે. કળાના ધામમાં જિનાલ ઊભા કરાવ્યાં અને એમાં પૈસે પાણી માફક વાપર્યો. એ વાતની સાક્ષી ચંદ્રાવતીના ખંડિયેરો પૂરે છે, અને જીવંત ઉદાહરણરૂપ આજે પણ આભૂની વિમળવણીની ટૂંક ઉભી છે.
આભૂમંત્રી, મહામાત્ય મુંજાલ, શાંતુ મહેતા અને ઉદયન મહેતા, એ દરેક જન્મથી ક્ષત્રિય નહાતા. સંતાન તો વણિક કુળના જ હતા, છતાં શસ્ત્રો નહોતા વાપરી જાણતાં એમ પણ નહતું. એ દરેક જેટલી સરળતાથી કલમ ચલાવી શકતા તેટલી સુલભતાથી જરૂર પડયે તલવાર પણ ફેરવી જાણતા. જ્યાં માતૃભૂમિ ગુજરાતની આબરૂનો પ્રશ્ન ખડો થતા ત્યાં તેઓ ફરજ અદા કરવામાં જરા પણ ન્યૂનતા દાખવતા નહીં. એમના કાર્યોને બાજુ પર રાખીએ તો ગુજરાતનો ઈતિહાસ લુણુવિહુણા ભજન સમ નિરસ લાગે ! એમની નસોમાં દેશપ્રેમનું રત જવલંત ગતિએ દોડી રહ્યું હતું. તેઓ અહિંસાના ઉપાસક હતા. વિના કારણુની હિંસા પ્રત્યે સખત અણગમે ને તિરસ્કાર દાખવતા, . આમ છતાં પિતે શ્રાવક ધર્મના અનુયાયી હેઈ પિતાની દયા અને પૂજ્ય એવા સાધુની દયા વચ્ચે કેટલે ફરક છે એનું બરાબર તેલન કરતાં એટલે જ એમનાં જીવનમાં વિસંવાદ જેવા નથી

Page #138

[ ૧૨૮ ]
ઐતિહાસિક પર્વની મળત. વ્યવહારમાં અહિંસાની મર્યાદા કયાં સુધી છે એ જેમ જાણતા તેમ આત્મશ્રેયમાં એ કેટલું મહત્વને ભાગ ભજવે છે એ પણ સારી રીતે સમજતાં. તેઓ યુધ્ધે ચડ્યા છે અને સમરક્ષેત્રે પર ઘૂમ્યા છે. એ આજે પણ ઈતિહાસનાં પાનાં ઉપર આલેખાયેલ છે. અને અગાઉ આ પુસ્તકમાં ટૂંકાણમાં જણાવેલ છે. એ સંબંધી જૂદાં જુદાં રાસ, ચરિત્ર અને કથાનકે પ્રગટઅપ્રગટ મેજૂદ છે. આમ છતાં અહિંસાની શક્તિ અજોડ છે. સાચી શ્રેષ્ઠતા તે એ ઉમદા વસ્તુમાં જ સમાયેલી છે, એ નિતરું સત્ય યથાર્થ પણે પિછાનતા હોવાથી જીવનના શેષ કાળે એ વીર આત્માઓ શરણે તે શ્રી વીતરાગના જ ગયા, અહિંસાના મૂર્તિમંત સ્વરૂપ સમા અરિહંત દેવને જ સધિયારે શેળે, જૈનધર્મનું જ અવલંબન રહ્યું.
લેખમાળાના આછા પાતળા આલેખનો જોતાં સહજ જણાશે કે વર્તમાનકાળે જે સ્થાનમાં જૈનધર્મના અનુયાયીઓ મોટા પ્રમાણમાં મેજુદ છે, એવા ગુજરાત-મારવાડ કે મેવાડમાં પૂર્વે જેનો વિશેષ સંખ્યામાં હતા એટલું જ નહિં પણ તેઓ પોતાના પ્રાંતની સ્વતંત્ર સ્થિતિ ટકાવવામાં અન્ય કેમ માફક છૂટથી ભાગ લેતા. કાંટે પકડી જાણતા તેમ કટાર પણ વાપરી શક્તા. અહિંસાના ઉપાસક છતાં કાયરતાના તેઓ ઉઘાડા શત્રુઓ હતા. નિષ્પક્ષ દૃષ્ટિથી જોનાર કે વિચારનાર આ ઊડીને આંખે વળગે તેવું સત્ય અત્યારે પૂર્વેના આલેખને માંથી જોઈ શકે છે અને તારવી શકે છે. વસ્તુપાલનું અને તેજપાલનું જીવન જોતાં એની રહીસહી શંકા પણ નાશ પામી જાય તેમ છે. તાજેતરમાં શ્રીયુત મેઘાણીએ “ગુજરાતને જય: ખંડ ૧ તથા ૨” નામક પુસ્તકમાં જૂના પ્રબ પરથી ઇતિહાસના કાંટે તેલન કરી એ સંબંધી વિસ્તારથી ચિત્ર દોર્યું છે. આમ સામગ્રીના આટલા વિપુલ રાશિને નિહાળ્યા પછી પણ જૈન ધર્મની

Page #139

[ ર ] અહિંસાને કે નિંદવા નીકળે તો એમ કહેવું જ પડે કે તે Tools Paradise યાને મૂર્ખાઓના સ્વર્ગમાં વિચરે છે.
ટાંક મહાશય વસ્તુપાલ સંબંધમાં જે કહે છે તે ટૂંકમાં જોઈ જઈએ. ' જૈનધમી મંત્રીઓની અને સેનાપતિઓની જે લાંબી હાર ચાલી છે એમાં વસ્તુપાલનું ચરિત્ર વિસ્તૃતપણે મળે છે અને એનું જીવન વધુ રસદાયી છે. એ મહામાત્યનું વ્યક્તિત્વ અજોડ છે. એની કીર્તિ અને મોટાઈની પ્રશંસા એના જીવનમાં ઉડ્ડયન કરતાં દરેકને કરવી પડે. વસ્તુપાલ મંત્રીશ્વર એટલે એક ડાહ્યો મુત્સદી, એક બહાદુર યોદ્ધો, કળાને ખાસ ચાહક અને સાહિત્ય પૂજક એની દાનશક્તિને મર્યાદાનું બંધન નહતું, તેમ એની ઉદારતામાં ભેદભાવ નહોતો. એ પતે જૈનધર્મનો ઉપાસક હોવા છતાં એણે કઈ પણ ધર્મ પ્રત્યે ભૂરી દષ્ટિ દાખવી નથી. તે છે તરીકે એ સમયમાં તિરસ્કૃત થયેલ મુસલમાનની મસી પણ એણે બંધાવી આપી છે. એણે જીવનમાં સ્વધર્મ પ્રત્યે અડગતા અને પરધર્મો પ્રત્યે સમભાવ બરાબર ઉતાર્યા હતા.
પ્રાગવટ યાને પોરવાડ તરીકે પ્રસિદ્ધ થયેલ શાખામાં ઉત્પન્ન થયેલ વસ્તુપાલ મંત્રીશ્વર સંબંધમાં ઐતિહાસિક શેધખોળે ઘણે પ્રકાશ પાડ્યો છે. એ આધારે તેઓ બે ભાઈ કરતાં વધારે ભાઈઓ હતા અને તેમને બહેને પણ હતી. ટાંક મહાશયના લખાણ પ્રમાણે એ વૃત્તાન્તને સાર નીચે મુજબ છે. - - શ્રી મેરવિજયજીના પ્રબંધ મુજબ વસ્તુપાલ અને તેજપાલ એ બને ભાઈઓ સન ૧૨૦૫ (વિક્રમ સં. ૧૨૬૨) માં જમ્યા હતા. તેની માતાનું નામ કુમારદેવી હતું, જ્યારે પિતાનું નામ આસરાજ હતું. એ આસરાજ વાઘેલા રાજપુતોની સરદારી

Page #140

[ ૧૩૦ ]
ઐતિહાસિક જૂઓની
કરતા હતા. એ સંબધમાં પૂર્વે ટૂંકમાં ઉલ્લેખ કરાયેલ છે. કુમારદેવીએ ગિરનારની તળેટીમાં કુમારદેવી સરાવર ધાગ્યુ, જ્યારે આસરાજે પહાડ પર દેવાલય આંધાવ્યું .
આસરાજને કુમારદેવીથી ચાર પુત્રા અને સાત પુત્રીઓ થઇ. ધ્રુભુિંગ, મલદેવ, વસ્તુપાલ અને તેજપાલ એ અનુક્રમે પુત્રાનાં નામ છે. એમાંનાં ભુિંગ અને મલ્લદેવ નાની વયમાં મરણુ પામવાથી મોટે ભાગે વસ્તુપાલ અને તેજપાલની તૈાંધ વધુ મળે છે. કુમારદેવી પાતાના પુત્રા વસ્તુપાળ તથા તેજપાળના લગ્નસ મધ જોવા ભાગ્યશાળી થઈ હતી એવી નાંધ પ્રાસ થાય છે, જ્યારે શ્રીજી નાંધના આધારે તેણી પાતાના પતિના મૃત્યુથી અગિયારમા દિન પૂર્વે પાઁચત્વ પામી હતી. શ્રી મેઘાણીના છેલ્લા પુસ્તક ‘ગુજરાતના જય' ખંડ ૧ તથા ૨ પ્રમાણે લગ્નકાળે અને પછીથી ઉભય ખંધુની થઇ રહેલી ચડતી વેળા કુમારદેવી જીવતી હતી એમ જણાય છે.
વસ્તુપાલના લગ્ન લલિતાદેવી સાથે અને તેજપાળના લગ્ન અનુપમાદેવી સાથે થયાં હતાં. અનુપમાદેવી ખાસ સૌ દસુંદરી ન લેખાય છતાં તેણીમાં જે પ્રજ્ઞાપ્રચુરતા અને બુદ્ધિવૈભવ ભરેલાં હતાં તે ઉત્કૃષ્ટ પ્રકારનાં હતાં, અને એને લઇને ખુદ મત્રી વસ્તુપાલ પણ તેણીની સલાડુ લેવાનુ પસં≠ કરતા હતા.
:
વાઘેલાવંશની રાજ્યગાદી ચૌલુકય વશના અસ્તકાળે ઉન્નત થવા માંડી. બીજા ભીમદેવના રાજ્યકાળમાં અણહિલપુરના સૂર્ય આથમવા શરૂ થઇ ચૂકયા હતેા, એની અશક્તિને લાભ લઇ ખડીઓ રાજાઓ સ્વતંત્ર થવા લાગ્યા હતા. ચૌલુકયરાજ મહારાજા તરીકે ઓળખાતાં છતાં એ માત્ર નામના જ મહારાજા હતા. ખરી સત્તા તેમના હાથમાંથી પૂર્ણ પણે સરી ગઇ હતી. જ્યારે ભીમદેવે ઉત્તરમાં પેાતાની સત્તા પુન; મજબૂત કરવાના
,

Page #141

ચોળવામા
[ ૧૧ ]
પ્રયાસ આરંભ્યા ત્યારે વાઘેલા લવણુપ્રસાદે ધેાળકામાં પેાતાની સ્વતંત્ર ગાદી સ્થાપી; અને જે પ્રદેશ સાબરમતી અને નમ દા વચ્ચે આવેલ હતા એ સર્વ ઉપર તેમજ ધાળકા-ધંધુકાના
હલાઓ ઉપર પેાતાનું’ વસ્વ સ્થાપ્યું. આમ છતાં અણુહિલપુરનાં મહારાજ્ય પ્રત્યેની ભક્તિમાં જરા પણ ન્યૂનતા આવવા ન દીધી. લવણુપ્રસાદ ઘણા ડાહ્યો અને દીદી સરદાર હતા અને સાથેાસાથ પાકા મુસદ્દી પણ હતા. રાજવી ભીમ સાથેના એના વર્તાવ ઇસ્ટ ઇંડિયા કંપનીના-બ્રીટીશ દિવાનને મેાગલ પાદશાહે શાહ આલમ સાથે હતા તેવા પ્રકારના કહી શકાય. અ ંગ્રેજીમાં ટાંક મહાશયે કહ્યું છે કે-He cared more for the substance than for the shadow. ( અર્થાત્ એ ડાળાં–પાંદડાં કરતાં મૂળની જ વધારે ચિંતા કરતા હતા) એ અક્ષરશ: સાચું છે.
લવણુપ્રસાદે પૂણુ શક્તિ વાપરી વાઘેલા રાજ્યની સ્થાપના કરી, છતાં પાતે તા આખર સુધી પાટણની ગાદીને વફાદાર ખડીએ રાજા રહ્યો. ધેાળકાના રાજ્યની સ્થાપનામાં પાતે અગ્ર ભાગ ભજવ્યા છતાં એ પર પાતે ન બેસતાં પેાતાના પુત્ર વીરધવલને બેસાડ્યો. આ રાજવી વીરધવલના પ્રખ્યાત મંત્રીએ એ આપણા વાર્તાનાયક વસ્તુપાળ અને તેજપાળ. એ ઉભય ખ ધુએએ શરૂઆતમાં અણહિલવાડની સેવા સ્વીકારી હતી અને પાતામાં રહેલ શૌય અને બુદ્ધિમત્તાનુ જવાહિર એક કરતાં વધુ પ્રસ ંગેમાં ખતાવ્યું હતું. રાણા લવણુપ્રસાદ એમને પારખવામાં પ્રથમ હતા અને તરતજ એણે એ ઉભયને ત્યાંથી ખેંચી લઈ વીરધવલના પાટનગર ધેાળકામાં મૂકયા હતા. પણ એક અભિપ્રાય એવા પણ પ્રાપ્ત થાય છે કે—જ્યારે એ બે ભાઇઓએ વીરધવળની સેવા સ્વીકારી ત્યારે એમની વય પૂરી પચીસની પણ ન હતી; એટલે આ ઉપરથી એમ લાગે છે કે પાટણમાં તેઓએ

Page #142

[ ૧૩૩ ]
ઐતિહાસિક વની, રાજ્યસેવા ન પણ કરી હોય. ગમે તેમ બન્યું હોય પણ વીર
વળને આ બન્ને ભાઈને સધિયારો પ્રાપ્ત થયા પછી પોતાનું રાજ્ય વિસ્તારવામાં અને એને વહીવટ પદ્ધતિસર ચલાવવામાં ઘણું સુગમતા થઈ પડી. મંત્રીશ્વર તરીકેની સંપૂર્ણ જવાબદારી વસ્તુપાળે ઉપાડી લીધી, અને સેનાપતિને જવાબદારીભર્યો એદ્ધો તેજપાળના ફાળે આવે.
In the conduct of the official affairs, they acted independently of all personal considerations and never hesitated even to overrule the chief, when. ever they doubted the wisdom of any of his proposed measures.
અર્થાત–રાજકાજના વહીવટમાં તેઓ અંગત કેઈપણ સંબંધનો લેશ પણ ખ્યાલ કરતાં નહીં એટલું જ નહીં પણ રાજાએ કરેલ સૂચના પણ જે ચોગ્ય ન જણાય તો તેને પણ તેઓ વિરોધ કરતાં અચકાતાં નહીં.
ઉપરના શબ્દ તેઓ મંત્રી તરીકે કેવી રીતે કામ લેતા તેને સ્પષ્ટ ખ્યાલ આપે છે. રાજ્ય અંગેની દરેક વિચારણું અંગત હિત બાજુએ રાખી નિષ્પક્ષ દૃષ્ટિથી કરનાર મંત્રીશ્વર વસ્તુપાળ રાજવીનું કઈ પગલું પિતાના અંતરના નાદથી વિરુદ્ધ જતું જોતાં કે રાજ્યને અહિતકારી લેખતાં તે તરત જ એને વિરોધ કરતાં. એ વેળા રાજવી વિરધવળની ઇતરાજી થશે એવો ભય કદી પણ સેવતાં નહીં. નિન પ્રસંગ પરથી એ વાત સમજાય તેમ છે.
એક વાર દિલ્હીના સુલતાનના ધર્મગુરુ મકાની હજ કરવા જતાં છેલકાની હદમાંથી પસાર થઈ રહ્યા હતા. રાણાએ એને પકડીને કેદમાં નાખવાને વિચાર કર્યોપણ ઉભય બંધુઓએ

Page #143

સૌગાથા
[ ૧૩૩ ] એમ કરવાની ઘસીને ના પાડી. વીરધવળ ઘડીભર તા વિચારમાં પડ્યો પણ વસ્તુપાળે ઢઢતાપૂર્વક જણાવ્યું કેયાત્રાએ નીકળેલા દુશ્મનના માણસનું પણુ આતિથ્ય કરવું એ રાજ્યધર્મ છે અને એમાં જ આપણી Àાભા છે, અને પરિણામે એથી લાભ જ થશે. ઉભય બંધુઓની એ વાત પર અડગતા ોઇ વીરધવળે પેાતાના વિચાર પડતા મૂકયા, અને યેાગ્ય લાગે તેવું આતિથ્ય કરવાની મંત્રીશ્વરને છૂટ આપી. વસ્તુપાળે મુલ્લાજીને માન અકરામ આપી એવી તા આગતા-સ્વાગતા કરી કે જ્યારે એ પાછા ફરી દિલ્હી પહેાંચ્યા ત્યારે સુલતાનને ધેાળકાના રાજવી તથા મત્રીના પાતા પ્રત્યેના વર્તાવના ભારાભાર વખાણ કર્યાં અને એની લાગવગથી ઉભય રાજ્ય વચ્ચે મિત્રતાના સબ ંધ બંધાયા. બીજા પુસ્તકામાં આ પ્રસંગના ઉલ્લેખ છે પણ જુદા રૂપે નાંધાયા છે. એમાં બાદશાહના ધર્મગુરુને સ્થાને સુલતાનની માતા હજે નિકળ્યાની વાત છે અને એ મનાવ ખંભાત સમીપ અન્યાનું જણાવેલ છે, આમ છતાં મૂળ મુદ્દામાં જરા પણ ફેર પડતા નથી, એ પ્રસ ́ગમાં બંધુયુગલની દીર્ઘદર્શિતા અને મુત્સદ્દીગીરીનાં સ્પષ્ટ દર્શીન થાય છે. એમાં માનવ જીવનની સૌરભ જેમ દૃષ્ટિગોચર થાય છે તેમ રાયધર્મ અને રાજયહિત પણ સ્પષ્ટ દેખાય છે.
ટાંક મહાશયના નીચેના શબ્દો વસ્તુપાળ-તેજપાળના કારભાર માટે સંપૂર્ણ પ્રશસ્તરૂપ હાવાથી મૂળ ભાષામાં ઉતાર્યા છે.
'Under Vastupal' says an eye-witness,' low people ceased to earn money by base-means; the wicked turned pale; the righteous prospered. All honestly and securely piled their calling...He repaired old buildings, planted trees, sank wells, laid out parks and rebuilt the city. All castes and creeds he treated alike. (Bom, Gaz. 1. 1. 199 )

Page #144

[ ૧૩૪ ]
એતિહાસિક જ The activities of the brothers did not stop here. They shared the perils of battle-fields with their master and won victories for him. Their deeds of valour have been sung by the poets and exto. lled by the bards. Their suppression of the over powered Said ( 48 ) of Cambay, their victory over Mahammed Ghori Sultan, Muizzuddin Babram Shah of Delhi and their smart capture of the Godha ohief Ghughula are achievements, gallant and glorious, enongh to win them a high place among the great warriors of India.'
ઉપરના લાંબા અવતરણને ભાવાર્થ એ છે કે-વસ્તુપાલના કારભારમાં હલકા અને ખટપટી મનુષ્યના ધંધા પડી ભાંગ્યા. પ્રામાણિકતા મોખરે આવી, એણે જીર્ણતાને વરેલા છતાં પ્રાચીનતાનો પુરાવો આપતાં મકાનો સુધરાવ્યાં, વૃક્ષો રોપાવ્યાં, કૂવાઓ ગણાવ્યા, બાગબગીચા વિસ્તાર્યા અને પાટનગરને દેખાવ ફેરવી નાંખે. જ્ઞાતિ કે ધર્મના ભેદભાવને મચક આપ્યા સિવાય તે બધા સાથે સરખી રીતે વર્યો.
વિશેષમાં માત્ર વસ્તુપાલ જ નહિં પણ સાથે તેજપાલ પણ ખરો જ. ઉભય બંધુઓએ જેમ વહીવટી તંત્ર નમૂનેદાર બનાવ્યું તેમ સમરાંગણ પણ ખેડયું. એમનાં શૂરાતનનાં વર્ણન કવિઓએ ગાયા અને બારેટેએ કવિતામાં અવતાર્યા.
ખંભાતમાં કર્તાહત થઈ પડેલ શૈઇદ સીદીક ]ને, દિલ્હીના સુલતાનને અને ગેધ સરદાર ઘુઘુળને તાબે કરી પોતાનામાં જેટલી સરળતાથી કલમ ચલાવાની શક્તિ છે તેટલી સરળતાથી ભાલે ફેરવવાની તાકાત પણ છે એ વાત પૂરવાર કરી આપી.

Page #145

જાણમાથા
[ ૧૩૫ ] એ ચિરસ્મરણીય કૃત્ય દ્વારા એ બંધુબેલડીનાં નામે શૂરવીર ચાતાઓની યાદીમાં ચુનંદા સેનાપતિ તરીકે આજે પણ મોખરે ગણાય છે.
બંધુયુગલનાં ધાર્મિક કાર્યો પ્રતિ મીટ માંડીએ તે પૂર્વે ઉપર જે વાત જોઈ ગયા અને જેને ઈતિહાસને સબળ ટેકે છે એ ઉપરથી હરકેઈને લાગ્યા વિના ન રહે કે ધર્મ જૈન હોવા છતાં અને અહિંસાના પૂજારી હોવાનો દાવો કરવા છતાં વસ્તુપાળ અને તેજપાળ સ્વફરજમાંથી જરાપણ વિચલિત થયા નથી. રાજ્યના ગોરવ ટાણે કે દેશના રક્ષણ પ્રસંગે તેઓએ નથી તો નમાલી વૃત્તિ દાખવી કે નથી તે દયાના નામે કાયરતાને પંપાળી. સાહિત્યના પાને આવી અમરગાથાઓ ઝળકતી હવા છતાં કેટલાક લેખકો શા કારણે એ પ્રતિ આંખમીંચામણ કરી જેનેની અહિંસાને વાવવા ઉઘુક્ત થતા હશે?
ઉપર રાજકીય દષ્ટિએ મંત્રીશ્વર વસ્તુપાલ અને સેનાપતિ તેજપાલના કાર્યનું અવલોકન કર્યા પછી ધાર્મિક નજરે એ બંધુબેલડીએ કે ભાગ ભજવ્યું છે તે પણ ટૂંકમાં જોઈએ.
ઈ. સ. ૧૨૨૦માં તેઓએ તીર્થાધિરાજ શત્રુંજય અને ગિરનારને સંઘ કાઢયે અને સંઘપતિ તરીકેનું માનવંતું પદ વસ્તુપાલન પ્રાપ્ત થયું. સંઘ નીકળવા સંબંધી આમંત્રણ દા જુદા દેશાવરમાં પહોંચતાં જ સ્ત્રીપુરુષે મોટી સંખ્યામાં ધોલકામાં એકઠા થવા લાગ્યા. સંઘપતિ તરીકે આવનાર યાત્રાળુઓને વાહન તથા ખેરાકની દરેક જાતની સગવડ આપવાને ધર્મ સારી રીતે એમણે જાળ એટલું જ નહીં પણ વિશાળ સમુદાયમાં કેટલાકની તબિયત બગડતાં કુશળ વૈદ્યોની સારવાર પણ પૂરી પાડી. સંઘમાં મંત્રીશ્વરની સાથે જે સાધુ મહારાજે હતા, એમાં વિવેકવિલાસના કર્તા પ્રસિદ્ધ આચાર્ય શ્રી જિનદત્તસૂરિ પણ હતા.

Page #146

[ ૧૮ ]
ઐતિહાસિક પૂજા એ તુંગસૂરિના લખવા પ્રમાણે સંઘમાં એકવીશ હજાર “વેતાંબર અને ત્રણ દિગંબરે હતા. તેમના રક્ષણ સારુ એક હજારનું અવાહી સૈન્ય તથા સાતસો સાંઢણી પરના સૈનિકો અને ચાર મોટા અધિકારના સેનાનાયક હતા.
શ્રી શત્રુંજય ગિરિની તળેટીમાં સંઘ આવ્યા પછી સંઘપતિના આદેશથી ડેરા તંબુ નાંખવામાં આવ્યા. બીજે દિને પ્રભાતે ગિરિરાજ પર ચઢવાને આરંભ થયે. ઉપર પહોંચ્યા પછી પ્રથમ પર્વતના રક્ષક એવા કપદયક્ષની પૂજા કરી. ત્યાંથી આગળ વધી મંત્રીશ્વર સહિત યાત્રાળુઓ મૂળનાયક શ્રી આદિદેવના મંદિરમાં પહોંચ્યા. તીર્થપતિ શ્રી રાષભદેવની વિશાળ ને રમ્ય મૂર્તિ સામે સૌ કરજેડી ઊભા અને સંઘપતિએ પોતે રચેલી સ્તુતિ પ્રભુમૂર્તિ સામે ઊભા રહી મધુર આલાપથી ગાવા માંડી. નાણાનંદ-કાવ્ય જે મંત્રીશ્વર વસ્તુપાલની કૃતિ છે એના પરિશિષ્ટ તરીકે એ સ્તુતિને જોડવામાં આવી છે. સમીપવતી બીજા ચૈત્યમાં દર્શન-વંદનાદિક કાર્યો થયા બાદ યાત્રાળુઓ નાન કરવામાં રોકાયા અને પૂજાના પવિત્ર વસ્ત્રો પહેરી અરિહંતની અષ્ટપ્રકારી પૂજામાં એકચિત્ત બન્યા. - કેસમિશ્રિત ચંદન તેમજ કસ્તુરી-બરાસની સુવાસ તરફ વિસ્તરી રહી, વિવિધ જાતિનાં સુગંધીદાર પુષ્પની માળાઓ પ્રભુમૂર્તિના કંઠમાં ભવા લાગી, અને દશાંગ ધૂપની ધૂમ્રશિખા તે એટલા પ્રમાણમાં વિસ્તરી કે સારું યે દેવાલય અંધકારમાં ડૂબી ગયું. ઘંટનાદના ગરવ સાથે અને જય જય શબ્દના મોટેથી બોલાતા હર્ષારવ સાથે આરતિના કાર્યને આરંભ થયો. એ વેળાનું દશ્ય રોમાંચ ખડા કરે તેવું થઈ પડ્યું. નાનકડા દીવડાઓની હારમાળા જાણે પ્રત્યેક હદયના કર્મમળને જલાવીને સાફ કરવા લાગી ન હોય અને એમાંથી શિખારૂપે આત્માની

Page #147

[ae] ઉર્ધ્વ ગતિ સૂચવતી આકાશ તરફ આગળ વધી રહી હોય એવો ભાવ સૌ કેઈના અંતરને થઈ રહ્યો હતે. "
પહાડ પરનાં નાનાં મોટાં પ્રવેક દેવાલયમાં દર્શન કરતાંવીતરાગમૂર્તિનાં શાંત ને મનહર ચહેરાનું વારંવાર યાન ધરતાં, એમાંથી ઝરતાં અદૂભુત શાંતરસનું પાન કરતાં કરતાં યાત્રાળુઓ પર્વત પરથી ઉતરી પોતાના મુકામે આવ્યા. ત્યારપછી સંઘે ગિરનાર પ્રતિ પ્રયાણ કર્યું. ત્યાં પણ તળાટીમાં ડેરા-તંબુ તાણી ઉતારે કરવામાં આવ્યા અને બીજે દિને સવારે પર્વત પર ચઢી યાત્રાળુઓના વિશાળ સમુદાય સહિત સંઘપતિ વસ્તુપાલે રમણીય એવી શ્રી નેમિનાથની મૂતિના દર્શન કર્યા તેમજ બીજા દેવાલ પણ જુહાર્યા. સંઘને પડાવ ત્રણ દિન પર્યત રહ્યો અને પછી પ્રભાસપાટણ તરફ પ્રયાણ કર્યું. પ્રભાસપાટણના મનહર ચૈત્યની યાત્રા પછી સંઘ ધોળકા પાછા ફર્યો, સહીસલામત યાત્રાળુઓ પોતપોતાના ઘર તરફ સિધાવ્યા. દરેકના મુખમાં મંત્રીશ્વરની ભક્તિ અને ઉદારતાના શબ્દ રમી રહ્યા હતા. - ઈ. સ. ૧૨૨૮ માં પટ્ટધર શ્રી જગચંદ્રસૂરિની અનુપમ તપશ્ચર્યા નિમિત્તે પ્રભુ શ્રી મહાવીરદેવના પાંચમા ગણધર સુધર્માસ્વામી દ્વારા સ્થાપન થયેલ નિર્ગથ ગચ્છનું તપાગચ્છ એવું નામ પાડયું. મંત્રીશ્વર વસ્તુપાલે એની સુવાસ વિસ્તારવામાં આચાર્યશ્રીને સબળ ટેકે આપે. જૈન ધર્મના ચુસ્ત અનુયાયી તરીકે વસ્તુપાળે અને તેમના ભાઈ તેજપાલે મંદિર, પાઠશાળાઓ, ઉપાશ્રયે તેમજ ધર્મશાળાઓ બંધાવવામાં પ્રાપ્ત કરેલ લક્ષ્મીને વ્યય કર્યો. આ સ્થળના નિર્માણમાં તેઓએ શિલ્પશાસ્ત્ર અને વાસ્તુશાસ્ત્રના નિષ્ણાત કારીગરોને રોકયા. એમાં શોભનદેવ નામા મશહુર શિલ્પીને ગ તેમને સાંપડ્યો કે જેણે આબૂ પરનું જગપ્રસિદ્ધ દેવાલય તૈયાર કરી મંત્રીશ્વરની

Page #148

[ ૧૩૮ ]
એતિહાસિક પર્વની કીર્તિને ચિરંજીવ બનાવી. આબૂ પહાડ પરનું બંધુબેલડીના દ્રવ્યથી તૈયાર થયેલું અને તેજપાલની દક્ષ પત્ની અનુપમાદેવીની વારંવાર સૂચનાઓ પામેલું એ દેવાલય આજે પણ કારીગરીના અજોડ નમૂનારૂપે દષ્ટિાચાર થાય છે, અને હજારોનું આકર્ષણ કરે છે. વિમલશાહના શ્રી આદિનાથના દેરાસરની બાજુમાં આવેલ આ રમણીય દેવાલય શ્રી નેમિનાથની ટુંક તરીકે ઓળખાય છે. જે કે શત્રુંજય, ગિરનાર ઉપર આ બંધુબેલડીએ દેરાસરો બંધાવ્યાં છે, છતાં આબુ પરના આ દેવાલયમાં જે અદ્ભુત કેરણ છત તેમજ રંગમંડપના તેરમાં અને સ્થભે પર કરવામાં આવી છે તે હરકેઈની પ્રશંસા માગી લે તેવી છે. બંધુ લુણિગના
સ્મરણાર્થે આ ટૂંક ઊભી કરવામાં આવી છે અને એમાં તેજપાલ તથા તેમની ભાર્યા અનુપમાદેવીએ સવિશેષ રસ લીધો છે.
એ સંબંધમાં નિન નોંધ ખાસ ધ્યાન ખેંચે છે–
It stands close to that of Vimalshah and was completed in A. D. 1230. It is a fine example of what is known as the Jaina style of architecture and in the words of Ferguson for minute delicacy of carving and beauty of detail stands almost unrivalled even in the land of patient and lavish labour.
વસ્તુપાળ પોતે કવિ પણ હતા. વસંતપાલના તખલ્લુસથી એમણે કાવ્યરચના કરી છે. સેમેશ્વર એમના સંબંધમાં લખે છે કે-સરસ્વતી દેવીને એ લાડીલે પુત્ર હતો અને આચાર્ય મહારાજ મેરૂતુંગસૂરિ વસ્તુપાળને મહાન કવિ તરીકે વર્ણવે છે. તેમની સુપ્રસિદ્ધ કૃતિ નામે નરનારાયા જેમાં અર્જુન શ્રી કૃષ્ણની મૈત્રી, તેઓનું ગિરનાર પર્વત પર જમણ અને

Page #149

[ ૧૩૯ ] અનદ્વારા સુભદ્રા સાથેના પ્રસંગની રચના સાહિત્યની નજરે ઉત્તમ કક્ષાની લેખાય છે. એ કાવ્યમાં કવિની પ્રજ્ઞા પૂરબહારમાં ખીલી ઊઠી છે. એમાં કુદરત અને કળાને જે રીતે વિકસાવ્યા છે એ ઉપરથી કવિમાં રહેલો ચતુરાઈ અને કલ્પનાશકિત પુરવાર થાય છે. જુદાં જુદાં પાત્રોની જે ખાસિયત વર્ણવી છે એ ઉપરથી કવિહૃદયમાં રમણ કરતા ભાવેને ખ્યાલ આવે છે. આ કાવ્ય એ કાળની કવિ દુનિયામાં આશ્ચર્યકારક મનાયું એટલું જ નહીં પણ એ દ્વારા કવિ તરીકેની વ્યાજબી પ્રશંસાના ઉદ્દગાર ખુદ પ્રતિસ્પધીઓના મુખમાંથી પણ બહાર પડ્યા. મહાકવિ તરીકે ખ્યાતિ વિસ્તાર પામી અને સર્વત્ર આનંદની ઊર્મિઓ ઊઠી. રાજકાર્યપદ્ધતા મંત્રીશ્વરમાં હોય એ કલપી શકાય તેવી બાબત છે. એ સાથે રાજ્યસંચાલનનો બોજો પણ સંભવે જ. એમાં સાક્ષરતા સાંપડવી એ કઈ ભાગ્યશાળીને જ સંભવે. તેથી જ કહેવત છે કે – A poet is born and not made એ સાચી વાત છે. સોમેશ્વર, અરિસિંહ અને બીજા કેટલાક મંત્રીશ્વરને મુરબ્બી માનીને પોતાની કૃતિઓ તેમને અર્પણ કરી ગયા છે.
કીર્તિકૌમુદી” અને “સુકૃતસંકીર્તન” એ વાતની સાક્ષી પૂરે છે. મંત્રીશ્વર જાતે કવિ હોવાથી કવિતાના ગુણદોષ સમજી શકતા અને અન્ય કવિઓની કદર પણ કરી શકતા. એમની એ શક્તિવિશેષથી જ ધોળકાના દરબારમાં કર્તાહર્તા સામેશ્વર હોવા છતાં હરિહરને સન્માન પ્રાપ્ત થયું હતું. જાતે એ વિષયમાં રસ લેતાં અને બીજાને પ્રેરણું દેતાં. મંત્રીશ્વરની પ્રાર્થનાથી નારચંદ્રસૂરિએ
ક્યારત્નસાગર” અને તેએા શિષ્ય શ્રી નરેન્દ્રપ્રભે “અલંકારમહોદધિ ની રચના કરી હતી. ઉદયપ્રભ નામના બીજા મુનિમહા
જે “ધમાંડ્યુદય મહાકાવ્યની રચના કરી હતી, જેની તાડપત્ર પર લખાયેલ પ્રત કે જેમાં ખુદ મંત્રીશ્વરના પિતાના હસ્તાક્ષર છે એ ખંભાતના શ્રી શાંતિનાથ જન તાડપત્રીય ભંડારમાં છે.

Page #150

[ ૧૪૦ ]
ઐતિહાસિક જૂથોની
મંત્રીશ્વરે ત્રણ મોટા જ્ઞાનભંડાર અનાવરાવ્યા અને પાણીની માફક ક્રૂન્ય ખરચીને એમાં પ્રાચીન પ્રતાના સારા પ્રમાણમાં સંગ્રહ કર્યો. સાહિત્યની સેવામાં જરા માત્ર ન્યૂનતા નથી દાખવી.
વીરધવળનું મૃત્યુ સન ૧૨૩૮ માં થયું. એના મરણુથી પ્રજાના દરેક જનને આધાત પહોંચ્યા. એના પ્રત્યેની અસીમ શક્તિથી ખે‘ચાઇ ૧૨૦ મનુષ્યે એની ચેહમાં ખળી મરવા તૈયાર થયા, પણ તેજપાળે દી ષ્ટિ વાપરી, સખત ચાકી પહેરા ગાઠવી એ બધાને મરતાં બચાવ્યા. એના પુત્ર વીરમ અને વીસલ વચ્ચે રાજગાદી માટે ઝઘડા ઉદ્ભવ્યે. વસ્તુપાલે લાંખી નજર દાડાવી વીસલને ટેકે આપ્યા. આથી વીરમ જાલેાર નાસી ગયા, જ્યાં તેના સસરા ઉદેસિ ગદ્વારા પાછળથી ઘાતકી રીતે તેનું ખૂન કરવામાં આવ્યું.
વીશળદેવના રાજ્યકાળે મંત્રીશ્વર વસ્તુપાલે પેાતાના અધિકારના ત્યાગ કર્યો. એક બનાવ એવા બન્યા કે જેના ઉપરથી મંત્રીશ્વરનું દિલ રાજકાજથી સહજ ઉડી ગયું.
રાજમાર્ગ પર આવેલ એક શ્રમણેાની વસતીના મેડા પરથી એક સાધુજી રજોહરણદ્વારા ભૂમિનુ પ્રમાન કરી રહ્યા હતા. એ માર્ગેથી રાજવી વીશલદેવના મામા સિંહની ગાડી જઇ રહી હતી. મુનિને રજોહરણથી શુદ્ધિ કરતાં જોતાં જ સિહુના પીત્તો મસ્યા, ગાડી ઉભી રખાવી, ઝટપટ એમાંથી ઉતરી, વસતીના દાદરા ચઢી, ક ંઇપણુ પૂછ્યા વિના મુનિને થપાટ લગાવી ! ગુસ્સામાં ભલડી ઉઠ્યો. રાજમાગ પર એક અધિકારી સામે આવી રીતે ધૂળ ખંખેરાય ! મ ંત્રીશ્વર શ્રાવક છે તેથી શું થયું ? આ રાજ્યમાં હવે ઘડીભર પણ શ્રમણેાની આવી તુમાખી નહીં ચલાવી લેવાય !
તરત જ દાદરા ઉતરી, ગાડીમાં બેસી નગર બહાર ચાલી ગયે..

Page #151

શીવગાથા
[ ૧૪૧ ] - સાધુમંડળી અચાનક બનેલા આ બનાવથી મંત્રમુગ્ધ બની ગઈ. પ્રમાજન કરનાર મુનિના ગાલ પર રતાશ પથરાઈ ગઈ, અને ચક્ષુમાં સહજ ઝળઝળીયાં આવ્યાં. ત્યાં રોજના નિયમ મુજબ મંત્રીશ્વર વસ્તુપાલનું ગુરુ-વંદનાથે આગમન થયું. વસતીમાં આવેલ સ્વધામ બંધુના મુખથી સિંહદ્વારા ઉપસ્થિત થયેલ વ્યતિકર જા. વંદના કરી મંત્રીશ્વર નીચે આવ્યા.
વાતને વા લઈ જાય” એ ઉક્તિ અનુસાર વસતી આગળ સહજ માનવગણું એકત્ર થઈ ગયા. મંત્રીશ્વર એ અંગે શું પગલા ભરે છે એ જાણવા સૌ આતુર બન્યા. મંત્રીશ્વર વસ્તુપાલે તેજવી વાણીમાં કહ્યું કે
અહીં ઉભેલો જે કઈ માણસ મુનિશ્રીને લપડાક મારનાર વ્યકિતની આંગળી કાપી લાવશે તેને હું સે સેનામહોરોનું ઈનામ આપીશ. એ ગુન્હેગાર નહીં ગણાય પણ માનને એગ્ય લેખાશે.
સંસાર ત્યક્ત શ્રમણને કારણ પૂછ્યા વિના, ક્રિયાને હેતુ જાણ્યા વિના, કેવલ તમારો ચાડી દેનાર અને સાથોસાથ ગમે તેવી વાણી ઉચ્ચારનાર રાજ્યને ગુન્હેગાર છે. એવા અન્યાયીની આવી તુંડમિજાજી આ રાજ્યમાં હું જ્યાં સુધી અધિકારી દે છું ત્યાંસુધી ઘડીભર પણ નહીં ચાલી શકે. એ આચરનાર કઈ સામાન્ય માનવી હોય કે ખુદ રાજવીને મામો હેય.
અહીં તો એ કરતાં પણ આવું નીચ કૃત્ય કરનાર મારા સામે જે આહાન ફેંકી ગયો છે એ વધુ હલકટ હાઈ એને પડકાર મારે ઝીલવો જ રહ્યો. હું અહિંસા ધર્મને ઉપાસક છું. કીડી જેવા જંતુની દયા પાળનારો છું છતાં શ્રાવક ધર્મની મર્યાદામાં છું એ વાત હરગીજ ન ભુલાય, મારા જેવાના હાથમાં રાજ્યની ધૂરા હેય, અને એ વેળા મારા ગુરુનું આ રીતે

Page #152

[ ૧૪૨ ]
ઐતિહાસિક નવી
અપમાન થાય એ ચલાવી લઉં એટલી કાયરતા મારામાં આવી નથી. મેં કઈ હાથે ચૂડી પહેરી નથી. હજી આ કાંડામાં શૂરતાનું શૈાણિત વહી રહ્યું છે. એટલેજ હું જાહેર રીતે આ પડકાર કરી રહ્યો છું. જાવ જલ્દી જઇ પહોંચા અને ફરજ અન્ના કરી.
એ યુગ માંયકાંગલાના નહેાતા. ધર્મ માટે, ન્યાય માટે જીવનની આહૂતિ આપનારા, સાચી રીતે કહીએ તેા ધર્મનું સાચું રહસ્ય સમજનારા-મૌજુદ હતા. રાજવીના મામા સિંહ પોતાની બહાદુરીના ઘેનમાં અગિચાના વિરામાસનમાં માંડ કાયા લખવી રહ્યા હતા, ત્યાં એક ટાળકી આવી પહેાંચી અને કટારના એક ઘાથી સિંહની પાંચ આંગળીમાંથી એકને છૂટી કરી, એને ઉપાડી લઇ પાછી ક્રી. આ કાર્ય એટલી ઝડપથી બની ગયું કે નજિકમાં ઉભેલા એ પહેરેગીર પણ આભા ખની ગયા. પાછી ફરેલી ટોળકીના સુખીના મુખમાંથી મેાટેથી ઉચ્ચરાયેલા એટલા જ શબ્દો કાને પડયા.
પાપીને પાપનું ફળ મળ્યુ ! નિર્દોષ મુનિને તમાચા મારનાર સમજી રાખ કે આ ધેાળકા છે, આ કંઇ પાપામાઈનુ રાજ્ય નથી. રાણીજીના ભાઇ થઇ આવ્યેા છે તા ભલે, પણ અંતરમાં કાતરી રાખજે કે તારી તુમાખી અહીં ન ચાલે. અહીં તે સૂર્ય ચંદ્ર જેવા તેજવંત વસ્તુપાલ-તેજપાલ જેવા વીરલાઓ જીવતા એઠેલા છે.
સિહુને બધી વાત સમજાઇ ગઇ. તે આકું આ થઇ ગયા. એકાએક ખખડી ઊઠયા.
અરે ! રાજ્યમાં આ શ્રાવક મંત્રીનુ' આવુ પ્રામય. મારા મેાઢા પર પ્રજાજન આવા વેણુ કહી જાય ? અરે ! ધેાળે દિવસે આંગળી કાપી જાય ?

Page #153

નગાથા
[ ૧૪૩ ]
તરત જ દાડતી ગાડીએ રાજમહેલમાં પહેમ્યા. મીઠું મરચુ ભભરાવી પેાતાની હૅનને ઉશ્કેરી, વીશળદેવને ખેલાવરાખ્યા. વૃત્તાંત સાંભળી વીશળદેવે કહ્યું —
કે
મામા, તમારી વાત સાંભળતાં તે એમજ સમજાય જાણે વસ્તુપાલે વિના કારણે આ કલહુ ઊભા કર્યાં છે! મારા અનુભવમાં એ ઉતરતું નથી. એ ભાઈઓની વફાદારી માટે શંકા [લેવાપણું છે જ નહીં. તેએ રાજ્યના થાંભલા છે.
ભાણેજ ! તેા, હું શું જૂઠું એલું છું ? તારે મારી પ્રતિષ્ઠા રાખવી હોય તે મારી વાતમાં શંકા લાવ્યા વિના, મારા હાથની આંગળી છેદનારને મૃત્યુદંડ આપવા જોઇએ.
આ રાજ્ય તારું છે. એ વાણિ ભાઈના આવા ગ ચલાવી લેવા એમાં આપણી ક્ષાત્રવટને ઝાંખપ છે.
'
' શા કાનના કાચા એ તેા કાળજૂની લે!કવાયકા. મામાનાં વચન પર ઇતબાર મૂકી વીશલદેવે એકદમ હૂકમ કર્યાં કે“મંત્રીશ્વર વસ્તુપાલને પકડી લઇ ફાંસીએ ચઢાવી દો.
મંત્રીશ્વરના આવાસ આગળ લેાક સમાતુ ન હેાતુ. જલ્દીથી સિંહ પાછા ફરી એકદમ રાણીવાસમાં ગયા છે એટલે જરૂર કંઇ નવાજૂની થવાની એમ સૌ કેાઈ માનતું હતું. મહાજન એકદમ ભેગુ થઈ ગયું અને જે કંઇ વિપરીત આજ્ઞા રાજવીની થાય તેા એ ઝીલી લેવા નિરધાર કરી લીધે.
ત્યાં તા રાજમહેલમાંથી વીશલદેવની આજ્ઞા લઇ અવારાહી સૈનિક મહાર પડયા, પણ જ્યાં ભરબજારમાં આવ્યે ત્યાં એના માર્ગ અવરાધાઇ ગયા. એની સામે માત્ર મહાજનના મેવડીએ જ નહીં પણ પ્રજાજના મહાસાગર જેમ ઉભરાય તેમ ઉભરાઇ રહ્યા.
એણે રાજવીની આજ્ઞા વાંચી સંભળાવી, મત્રીશ્વરના આવાસ તરફ જવા દેવાની માંગણી કરી.

Page #154

[૧૪]
ઐતિહાસિક જેલ - ત્યાં તો પ્રજાજનોમાંથી એક વૃદ્ધ ગૃહસ્થ આગળ આવી બોલ્યા.
" ભાઈ, ગાદીએ આવેલ આ નવા રાજાને ભાન નથી કે ધોળકાની સમૃદ્ધિ આ બંધવ-બેલડીના કૌશલ્ય-પરાક્રમને આભારી છે પણ અમે પ્રજાજને તે સારી રીતે એ વાત જાણીએ છીએ. એ કાઠીયાવાડીના ભરેસે ચાલનાર રાજવીને મારે આ સંદેશે જઈને કહે કે
આવા વગરવિચાર્યા હૂકમ કાઢતાં અટકે કઈ શાણપુરુષની સલાહ લે. મંત્રીશ્વરને આવાસ તે દૂર છે. ત્યાં પહોંચતાં પહેલાં તે કંઈકના લેહી રેડાશે. મહામંત્રી વસ્તુપાલને પકડનાર કે જન્મ્યા જ નથી. એમ થતાં અગાઉ તે અમો બધા કંઈ હાથે ચૂડીઓ પહેરી નથી ઊભા. દેવી અનુપમાએ જેમનામાં ચેતના પ્રગટાવી છે એ પેલી શક્તિના અવતાર સમી નારીઓ પણ સામનો કરવા આતુર છે. એ બધાને જીતીને માર્ગ કહાડ પડશે. જા, જા, હારા એકલાનું કામ નથી. એ રાજાને સૈન્ય લઈ મેકલ.
અશ્વારોહી સૈનિક જાતને કાઠી હતે. એ તે મહાજન અગ્રેસરના આવા તીખા-તમતમતા શબ્દો સાંભળી આજે બની ગયા. સત્વર ઘેડે પાછો વાળે અને બનેલી વાત કહી સંભબાવી અંતમાં ઉમેર્યું કે મંત્રીશ્વરને પકડવા એ બચ્ચાના ખેલ નથી મહારાજ, એ તે લેખંડના ચણા ચાવવા જેવું કપરું કાર્ય છે. આખી પ્રજા આપની સામે ઉટી છે અને મારા માલિક (સિંહઠાકર) સામે તે એટલી હદે રેષે ભરાયેલી છે કે એ જે હાથમાં આવશે તે એમના સો એ વર્ષ પૂરાં થઈ જશે.
વિશલદેવે આ જાતને સામને અને તે પણ પ્રજાજન તરફથી સ્વને પણ કપેલો નહીં. રાણમાતા અને એનો ભાઈ
જાણે પાષાણના પૂતળાવત્ સ્થિર બની ગયા!

Page #155

ભૌરવગાથા
[૧૪૫ ] પણ જુવાન રાજવી હવે દેરી ઢીલી મૂકે તે આબરૂ જાય એટલે દાઝયા પર ડામ દેવા માફક તરત જ સેનાપતિને સૈન્ય તૈયાર કરવાના હૂકમ સાથે બીજા પહેરેગીરને દેડાવ્યો. ત્યાં તે ૨ાજ્ય પુરોહિત પંડિતમાન્ય સેમેશ્વર આવી ઉપસ્થિત થયા અને હસ્ત જેડી કહેવા લાગ્યા–
મહારાજ! આપ આ શું કરી રહ્યા છો? રાજ્ય સ્થાપનામાં જેમણે ધરમૂળથી અગ્ર ભાગ ભજવ્યો છે, અરે! દાદા લવણપ્રસાદે જેમને કેહીનૂર હીરાની ઉપમા આપી છે અને રાજવી વરધવલે કોઈ પણ વાર જેમની સલાહ પાછી ઠેલી નથી; અરે! તલમાત્ર અણુવિશ્વાસ નથી કયે એમની સામે આપના મામાની મૂર્ખાઈને ન્યાય તોળવાને બદલે ચઢામણીથી આપ વગર તપાસે ફાંસીને હુકમ આપો છો ? આ તે ભૂલની પરંપરા થાય છે અને ન્યાયદેવીનું અપમાન કરાય છે. આપની જામતી પ્રતિષ્ઠાને કલંક લાગે છે. દુઃખ ન માનતા પણ મહારે સ્પષ્ટ કહેવું પડે છે કે–આવું ઉછાંછળું પગલું ભરી, આપશ્રીએ રાજ્યની ઘેર બેદી છે. પિતાના હાથે જ એની પ્રસરેલી કીર્તિમાં કાળાશ પડી છે.
જૈનધી શ્રમણ એ નાના સરખા જ તેની દયા પાળે, કોઈનું પણું બુરું ચિંતવે નહીં, કેઈને કડ શબ્દ સરખે પણ ન કહે, એ શું જાણી જોઈને રાજમામા સામે ધૂળ ઉરાડે ખરા?
કદાચ પ્રમાર્જન કરતાં રજ ઊડી તો એમાં શું બગડી ગયું ? એવા સંતના હાથે ઊડેલી રજ તે પવિત્ર ગણાય, ગંગા અને સરસ્વતી જેવી સરિતાના જળ તીર્થરૂપે જે પવિત્ર ગણાય અને પિવાય કિંવા શીરે ચઢાવાય તે આ તે જંગમ તીર્થ જેવા સાધુપુરુષ. એમના ચરણમાં દંડવત્ પ્રણામ જ શોભે એને સ્થાને તમાચો ચઢનાર માનવી સમજુ કે મૂરખને સરદારે કહેવાય? આપ જ વિચાર કરે ને!
૧૦.

Page #156

[ ૧૪૬ ]
ઐતિહાસિક પૂર્વજોની સાધુ મહારાજથી ભૂલ થઈ જ નથી, પણ ધારી લઈએ કે એકાદ મુલક સાધુએ ભૂલ કરી દીધી, તો એ અંગે પૂછપરછ કર્યા વિના એકદમ શિક્ષા કરવી એ વ્યાજબી ગણાય ખરું?
તમારો મારવારૂપ ઉતાવળીયું પગલું ભરી મામાએ એક વફાદાર સેવકને-રાજ્યના સાચા હિતચિંતકને વિના કારણે રોષે ભરા છે. સામાન્ય કક્ષાને માનવી પણ પોતાના દેવ-ગુરુધર્મનું અપમાન ન સહી શકે તે આ તે મહામંત્રી વસ્તુપાલ, તેજસ્વી સેનાનાયક તેજપાલ એ મુંગા રહી સહન કરે એવા ડરપોક વણિકો છે કે? સમરાંગણમાં આ જોડીએ કેવા કાર્યો કર્યા છે એ “કાઠીમામાં કદાચ ન જાણતા હોય પણ આ રાણમાતા અને આપના કે મહારાથી શું સાવ અજાણ્યા છે?
શું આપ ધારે છે તેમ સેનાપતિ, દંડનાયક એવા તેજપાલના હુકમ વિના આપની આજ્ઞાથી સૈન્ય તૈયાર કરશે? ખૂદ દંડનાયકને સામને કરશે ?
હું ખાતરીપૂર્વક કહું છું, મહારાજ ! એ કદી બનનાર નથી. સેનાપતિ સૈનિકો સહિત હથિયાર હેઠા મૂકશે પણ તેજપાલ સામે હરગીજ જશે નહીં. એને સૈન્ય પર પ્રેમ અને પ્રભાવ જગજાહેર છે. માંદા, આજારી અને ઘાયલ થયેલા સૈનિકોની સંભાળ લેનાર દંડનાયક અને પાટા પીંડી કરવામાં કે આશ્વાસન આપવામાં, અરે! તેમના ઘર સંસારમાં પોતાની અનુભવી સેવાથી સુખ પાથરનાર તેજપાલભાર્યા દેવી અનુપમાને તે દરેક સૈનિક પિતાના પિતા અને માતા સમ માને છે. એમના સારા પ્રાણ પાથરવા તૈયાર છે. તેઓ જાતે સામે શસ્ત્ર તે નહીં ઉગામે પણ પિતાના જીવતાં સુધી વાંકે વાળ પણ નહીં થવા દે.
મહારાજહું મારી સગી આંખે આ બંધુઓ માટે પ્રજાને કેવું બહુમાન છે તે જોઈને આવું છું. તેજપાળ એક હંકાર

Page #157

ગૌરવગાથા
[ ૧૪૭] કરે તો એ સૈનિકે અહીં દોડતા આવે તેમ છે અને આ મામા સિંહ જોતજોતામાં શિયાળ બની જાય તેમ છે.” .
ત્યાં તે અનુચર આવ્યો અને નમસ્કાર કરી છે. “મહારાજ! આપની આજ્ઞા મેં સેનાપતિને કહી સંભળાવી. જવાબમાં તેમણે જણાવ્યું કે દંડનાયક સામે સેન્ટ તૈયાર કરવાનું અને એ રીતે આ રાજ્યને પાયમાલ કરવાનું કાર્ય તેમનાથી નહીં બને. આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરવાની ઈચ્છા નથી છતાં એનું પાલન કરવામાં માતૃભૂમિને દ્રોહ હોવાથી તે કાર્ય નહીં કરતાં આ તલવાર પાછી મોકલી છે.”
વિશળદેવના હાથ હેઠા પડ્યા. એણે તરત જ બ્રિજ પંડિત સમદેવ મારફત પિતાને પ્રથમ હુકમ રદ કર્યાની જાહેરાત રાજમાર્ગો એકત્ર થયેલ પ્રજાજનમાં કરાવી; એટલું જ નહીં પણ હવેથી રાજ્યની કોઈ પણ વ્યક્તિ સાધુ-સંત કે સંન્યાસીનું આ રીતે અપમાન ન કરી શકે એવો ઢઢેરો બહાર પાડ્યો.'
સેમેશ્વર કવિની દીર્ધદષ્ટિથી વાઘેલા વંશ પર આવેલ આ આકસ્મિક સંકટ દૂર તો થઈ ગયું પણ ત્યાર પછીથી મંત્રીધર વસ્તુપાલનું દિલ રાજકાજથી ઊઠી ગયું. સંપૂર્ણ પ્રમાણિકતાથી કરેલ રાજ્યસેવાને ફાંસીનો હૂકમ એ જે નતીજે હોય તે શા સારુ જીવનના પ્રાંત ભાગે એ ભાર વેંઢારતા રહેવું? એ પ્રશ્ન મંત્રીને વારંવાર મુંઝવી રહ્યો. એમાં તબિચત પણ લથડી. પોતાના શિરેથી લગભગ બધી જવાબદારી અન્યના હાથમાં ધીમેધીમે સેંપી દઈ, હવાફેર જવાનું અને તબિચત સુધરે યાત્રા નીકળવાનું નક્કી કર્યું. આમાં થોડાક વર્ષો વીત્યા. પૂર્વ કરતાં તંદુરસ્તી સુધરતી જણાઈ અને યાત્રાને વિચાર બર લાવવા શ્રી શત્રુંજય જવા મંત્રીશ્વર ધોલકેથી નીકળ્યા. પણ માર્ગમાં જ રેશે ઉથલો માર્યો અને અંકેવાલીયા ગામમાં તેઓ

Page #158
[ 148] ઐતિહાસિક પૂર્વજોની સમાધિપૂર્વક મૃત્યુ પામ્યા. એ વેળા તેમની સરભરામાં તેમને પુત્ર ક્ષેત્રપાલ, ભાઈ તેજપાલ તથા કુટુંબીજન હાજર હતા. મુનિશ્રીની હાજરીમાં આરાધના કરી, પાપ ખમાવી અર્વતને નામેચ્ચાર કરતાં તેઓ સ્વર્ગે ગયા. સન ૧૨૪૧માં આ બન્યું. ધૂળકામાં સમાચાર પ્રાપ્ત થતાં રાજવીએ શોક જાહેર કર્યો. તે પૂર્વે પ્રજાના નાના મોટા દરેકે સ્વયમેવ શોકના ચિહ્નો ધારણ કરી, બજારમાં પાખી પાળી. તેમની સ્મૃતિમાં શ્રી ઋષભદેવનું દેવાલય તૈયાર કરાવવામાં આવ્યું. આ પછી તેજપાલ લગભગ દશ વર્ષ જીવ્યા અને રાજ્યની સેવા પૂર્ણ વફાદારીથી બજાવતા રહ્યા, છતાં મોટાભાઈના મરણ થી જમણું બાંહા તૂટી ગઈ તેનું દુઃખ તે ન જ ભૂલાયું ઘણુંખરૂં તેઓ પોતાને મળેલ ગામ ચંદ્રાણામાં જ રહેતા. રાજ્ય પરના ખાસ સંકટ કે જરૂરી કારણે તેઓ છેલકામાં હાજરી આપતા. પિતાનું પાછળનું જીવન દેવી અનુપમાની સલાહથી લગભગ આત્મસાધનમાં જ ગાળ્યું અને સાદા શ્રાવક તરીકે સમાધિપૂર્વક મરણને વધાવી લીધું. આબ-દેલવાડાના દેવાલય શિલ્પકળા અને અદ્દભુત કારણોમાં મંત્રીશ્વર વિમલશાનું શ્રી 4 આદિજિનનું અને વસ્તુપાળ-તેજપાળે પવિત્રશીલા બુદ્ધિમતી અમદા અનુપમાની સલાહથી બંધાવેલું શ્રી નેમિજિનનું દહેરું અદ્વિતીય હિ. અને અજોડ છે. દેશદેશાંતરથી હજારો યાત્રિકો એના આકર્ષણ તે ખેંચાઈ આવે છે. કારણમાં કેવળ કમળ કે પશુ-પંખીના ચિત્ર 1 નથી પણ એમાં જૈન સાહિત્યનો ઈતિહાસ આળેખાયો છે. - મુંબઈ જૈન સ્વયંસેવક મંડળને રજત મહે સવ અંક.