Book Title: Adhyatmavada aur Vigyan
Author(s): Sagarmal Jain
Publisher: Prachya Vidyapith Shajapur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003246/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmavAda aura vijJAna (jaina dharma ke vizeSa saMdarbha meM) ROEN lekhaka DaoN. sAgaramala jaina yww.iainelibrary.org prakAzaka: Drivate & Penal Use Only yavaghApATha. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmavAda aura vijJAna ( jaina dharma ke vizeSa sandarbha me ) - DA. sAgaramala jaina mAnava jAti ko duHkhoM se mukta karanA hI bhagavAn mahAvIra kA pramukha lakSya thA / unhone isa tathya ko gaharAI se samajhane kA prayatna kiyA ki duHkha kA mUla kisameM hai| ise spaSTa karate hue uttarAdhyayanasUtra meM kahA gayA hai ki samasta bhautika aura mAnasika duHkhoM kA mUla vyakti kI bhogAsakti meM hai / yadyapi bhautikavAda manuSya kI kAmanAoM kI pUrti ke dvArA duHkhoM ke nivAraNa kA prayatna karatA hai kintu vaha usa kAraNa kA uccheda nahIM kara sakatA, jisase duHkha kA yaha srota prasphuTita hotA hai| bhautika-vAda ke pAsa manuSya kI tRSNA ko samApta karane kA koI upAya nahIM hai| vaha icchAoM kI pUrti ke dvArA mAnavIya AkAMkSAoM ko paritRpta karanA cAhatA hai kintu yaha agni meM DAle gaye ghRta ke samAna use parizAnta karane kI apekSA baDhAtA hI hai| uttarAdhyayanasUtra meM bahuta hI spaSTarUpa se kahA gayA hai ki cAhe svarNa aura rajata ke kailAsa ke samAna asaMkhya parvata bhI khaDe ho jAye kintu ve manuSya kI tRSNA ko pUrA karane meM asamartha hai| na kevala jainadharma apitu sabhI AdhyAtmika dharmoM ne ekamata se isa tathya ko svIkAra kiyA hai ki samasta duHkhoM kA mUla kAraNa Asakti, tRSNA yA mamatva buddhi hai, kintu tRSNA kI samApti kA upAya icchAoM aura AkAMkSAoM kI pUrti nahIM hai / bhautikavAda hameM sukha aura suvidhA ke sAdhana to de sakatA hai, kintu vaha manuSya kI Asakti yA tRSNA kA nirAkaraNa nahIM kara sktaa| isa dizA me usakA prayatna to TahaniyoM ko kATakara jaDa ko sIMcane ke samAna hai| jaina AgamoM meM spaSTarUpa se kahA gayA hai ki tRSNA AkAza ke samAna ananta hai, usakI pUrti sambhava nahIM hai| yadi hama mAnava jAti ko svArtha, hiMsA, zoSaNa, bhraSTAcAra evaM tajjanita duHkhoM se mukta karanA cAhate hai to hameM bhautikavAdI dRSTi kA tyAga karake AdhyAtmika dRSTi kA vikAsa karanA hogaa| jaina adhyAtmavAda : Adhunika saMdarbha meM : 1 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhyAtmavAda kyA hai ? kintu yahA~ hameM yaha samajha lenA hogA ki adhyAtmavAda se hamArA tAtparya kyA hai ? adhyAtma zabda kI vyutpati adhi + Atma se hai arthAt vaha AtmA kI zreSThatA yA uccatA kA sUcaka hai| AcArAMga meM isake liye ajjhappa yA ajjhattha' zabda kA prayoga hai jo Antarika pavitratA yA Antarika vizuddhi kA sUcaka hai| jaina dharma ke anusAra adhyAtmavAda vaha dRSTi hai, jo yaha mAnatI hai ki bhautika sukha-suvidhAoM kI upalabdhi hI antima lakSya nahIM hai| daihika evaM Arthika mUlyoM ke pare ucca mUlya bhI haiM aura ina ucca mUlyoM kI upalabdhi hI jIvana kA antima lakSya hai| jaina vicArakoM kI dRSTi meM adhyAtmavAda kA artha hai padArtha ko paramamUlya na mAnakara AtmA ko paramamUlya maannaa| bhautikavAdI dRSTi mAnavIya duHkha aura sukha kA AdhAra vastu ko mAnakara calatI hai, usake anusAra sukha aura duHkha vastugata tathya hai / bhautikavAdI sukhoM kI lAlasA meM bAhya vastuoM ke pIche daur3atA hai aura unakI upalabdhi hetu corI, zoSaNa evaM saMgraha jaisI sAmAjika burAIyoM ko janma detA hai| isake viparIta jaina AdhyAtmavAda hameM yaha sikhAtA hai ki sukha aura duHkha kA kendra vastu meM na hokara AtmA meM hai| jaina darzana ke anusAra sukha-duHkha AtmakRta hai| ataH vAstavika Ananda kI upalabdhi padArthoM se na hokara AtmA se hotI hai| uttarAdhyayanasUtra meM spaSTarUpa se kahA gayA hai ki AtmA hI apane sukha-duHkhoM kA kartA aura bhoktA hai| vahI apanA mitra hai aura vahI apanA zatru hai| supratiSThita arthAta sadguNoM meM sthita AtmA mitra hai aura duSpratiSThita arthAt durguNoM meM sthita AtmA zatru hai / AturaprakaraNa nAmaka jaina grantha meM adhyAtma kA hArda spaSTa karate hue kahA gayA hai ki jJAna aura darzana se yukta zAzvata Atmatatva hI merA hai, zeSa sabhI bAhya padArtha saMyoga se upalabdha hue haiN| isalie ve mere apane nahIM hai| ina saMyogajanya upalabdhiyoM ko apanA mAna lene yA una para mamatva rakhane ke kAraNa hI jIva duHkhaparamparA ko prApta hotA hai ataH una sAMyogika padArthoM ke prati mamatva bhAva kA sarvathA visarjana kara denA cAhie~ / saMkSepa meM jaina adhyAtmavAda ke anusAra deha Adi sabhI Atmetara padArthoM ke prati mamatva buddhi kA tyAga hI sAdhanA kA mUla utsa hai| vastutaH jahA~ adhyAtmavAda padArtha ke sthAna para AtmA ko apanA sAdhya mAnatA hai, vahA~ bhautikavAda meM padArtha hI parama mUlya bana jAtA hai / adhyAtmavAda meM AtmA kA hI parama jaina adhyAtmavAda : Adhunika saMdarbha meM : 2 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlya hotA hai| jaina adhyAtmavAda Atmopalabdhi ke lie padArthoM ke prAti mamatva buddhi kA tyAga Avazyaka mAnatA hai / usake anusAra mamatA ke virsajana se hI samatA (Equanimity) kA sarjana hotA hai / ' jaina adhyAtmavAda kA lakSya Atmopalabdhi jainadharma meM mamatva ke visarjana ko hI Atmopalabdhi kA ekamAtra upAya isalie mAnA gayA hai ki jaba taka vyakti meM mamatva buddhi yA Asakti bhAva rahatA hai taba taka vyakti kI dRSTi 'sva' meM nahIM apitu 'para' arthAt padArtha meM kendrita rahatI hai| vaha para meM sthita hotA hai| yaha padArtha kendrita dRSTi hI yA para meM sthita honA hI bhautikavAda kA mUla AdhAra hai| jaina dArzanikoM ke anusAra 'para' arthAt Atmetara vastuoM meM apanatva kA bhAva aura padArtha ko parama mUlya mAnanA, yahI bhautikavAda yA mithyA dRSTi kA lakSaNa hai| AtmavAdI yA adhyAtmavAdI vyakti kI dRSTi padArtha - kendrita na hokara Atma- kendrita hotI hai| vaha AtmA ko hI parama mUlya mAnatA hai aura apane svasvarUpa yA svabhAvadazA kI upalabdhi ko hI apanI sAdhanA kA lakSya banAtA hai ise hI jaina pAribhASika zabdAvalI meM samyak dRSTi kahA gayA hai| bhautikavAda mithyAdRSTi hai aura adhyAtmavAda samyak dRSTi hai| AtmA kA svarUpa evaM sAdhya yahA~ svAbhavikarUpa se yaha prazna uTha sakatA hai ki jainadharma meM AtmA kA svarUpa kyA hai ? AcArAMgasUtra meM AtmA ke svarUpa kA spaSTa lakSaNa kA karate hue kahA gayA hai ki jo AtmA hai vahI vijJAtA hai aura jo vijJAtA hai vahI AtmA hai| isa prakAra jJAtAbhAva meM sthita honA hI sva svabhAva meM sthita honA hai / Adhunika manovijJAna meM cetanA ke tIna pakSa mAne gaye haiM - jJAnAtmaka, bhAvAtmaka aura saMkalpAtmaka, usameM bhAvAtmaka aura saMkalpAtmaka pakSa vastutaH bhoktAbhAva aura karttAbhAva ke sUcaka hai| jaba taka AtmA karttA (doer) yA bhoktA ( enjoyer) hotA hai taba taka vaha sva svarUpa hi upalabdha nahIM hotA, kyoMki yahA~ citta - vikalpa yA AkAMkSA banI rahatI hai| ataH usake dvArA citta-samAdhi yA Atmopalabdhi saMbhava nahIM hai / vizuddha jJAtAbhAva yA sAkSI bhAva hI aisA tathya hai jo AtmA ko nirAkula samAdhi kI avasthA meM sthita kara duHkhoM jaina adhyAtmavAda : Adhunika saMdarbha meM : 3 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se mukta kara sakatA hai| eka anya dRSTi se jainadharma meM AtmA kA svarUpa-lakSaNa samatva (equanimity) bhI batAyA gayA hai| bhagavatIsUtra meM gautama ne mahAvIra ke sammukha do prazna upasthita kiye| AtmA kyA hai aura usakA sAdhya kyA hai ? mahAvIra ne ina praznoM ke jo uttara diye the ve jaina dharma ke hArda ko spaSTa kara dete haiN| unhoMne kahA thA ki AtmA samatva svarUpa hai aura samatva kI upalabdhi kara lenA yahI AtmA kA sAdhya hai| AcArAMgasUtra meM bhI samatA ko dharma kahA gayA hai| vahA~ samatA ko dharma isalie kahA gayA hai ki vaha hamArA sva svabhAva hai aura vastu svabhAva hI dharma hai (vatthu sahAvo dhmmo)| jaina dArzanikoM ke anusAra svabhAva se bhinna Adarza kI kalpanA ayathArtha hai| jo hamArA mUla svabhAva aura svalakSNa hai, vahI hamArA sAdhya ho sakatA hai| jaina paribhASA meM nitya aura nirapavAda vastu dharma hI svabhAva hai| AtmA kA svasvarUpa aura AtmA kA sAdhya donoM hI samatA hai| yaha bAta jIvavaijJAnika dRSTi se bhI satya siddha hotI hai| Adhunika jIva vijJAna meM bhI samatva ke saMsthApana ko jIvana kA lakSaNa batAyA gayA hai| yadyapi dvandvAtmaka bhautikavAda "samatva' ke sthAna para 'saMgharSa' ko jIvana kA svabhAva batAtA hai aura kahatA hai ki "saMgharSa hI jIvana kA niyama hai, mAnavIya itihAsa varga saMgharSa kI kahAnI hai'| kintu yaha eka mithyA dhAraNA hai| saMgharSa sadaiva nirAkaraNa kA viSaya rahA hai| koI bhI cetana sattA saMgharSazIla dazA meM nahIM rahanA cAhatI, vaha saMgharSa kA nirAkaraNa karanA hI cAhatI hai| yadi saMgharSa nirAkaraNa kI vastu hai, to use svabhAva nahIM kahA jA sakatA hai| saMgharSa mAnava itihAsa kA eka tathya ho sakatA hai kintu vaha manuSya ke vibhAva kA itihAsa hai, svabhAva kA nhiiN| caitasika jIvana meM tanAva yA vicalana pAye jAte haiM, kintu ve jIvana ke svabhAva nahIM haiM kyoMki jIvana kI prakriyA sadaiva hI unheM samApta karane kI dizA meM prayAsazIla hai| caitasika jIvana kA mUla svabhAva yahI hai, ki vaha bAhya aura Antarika uttejanAoM evaM saMvedanAoM se utpanna vikSobhoM ko samApta kara, samatva ko banAye rakhane kA prayAsa karatA hai| ata: jainadharma meM samatA ko AtmA yA cetanA kA svabhAva kahA gayA hai aura use hI dharma ke rUpa meM paribhASita kiyA gayA hai| yaha satya hai ki jainadharma meM dharma-sAdhanA kA mUlabhUta lakSya kAmanA, Asakti, rAga-dveSa aura vitarka Adi mAnasika asantulanoM aura tanAvoM ko samApta kara anAsakta aura nirAkula vItarAga cetanA kI upalabdhi mAnA gayA hai| Asakti yA mamatva buddhi rAga aura dveSa ke bhAva utpanna kara jaina adhyAtmavAda : Adhunika saMdarbha meM : 4 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti ko padArthApakSI banAtI hai| Asakta vyakti apane ko 'para' meM khojatA hai| jabaki anAsakta yA vItarAga dRSTi vyakti ko sva meM kendrita karatI hai| dUsare zabdoM meM, jainadharma vItarAgatA kI upalabdhi ko hI jIvana kA parama lakSya ghoSita kiyA gayA hai| kyoMki vItarAga hI sacce artha meM samabhAva meM athavA sAkSI bhAva me sthita raha sakatA hai| jo cetanA samabhAva yA sAkSI bhAva meM sthita raha sakatI hai vahI nirAkula dazA ko prApta hai aura jo nirAkula dazA ko prApta hotI hai, vahI zAzvata sukhoM kA AsvAda karatI hai| jainadharma meM Atmopalabdhi yA svarUpa - upalabdhi ko, jo jIvana kA lakSya mAnA gayA hai, vaha vastuta: vItarAga dazA meM hI sambhava hai aura isalie prakArAntara se vItarAgatA ko bhI jIvana kA lakSya kahA gayA hai| vItarAgatA kA hI dUsarA nAma samabhAva yA sAkSIbhAva hai| yahI samabhAva hamArA vAstavika svarUpa hai| isa avasthA ko prApta kara lenA hI hamAre jIvana kA parama sAdhya hai| sAdhya aura sAdhanA mArga kA AtmA se abheda jainadharma meM sAdhaka, sAdhya aura sAdhanAmArga tInoM hI AtmA se abhinna mAne gaye hai| AtmA hI sAdhaka hai, AtmA hI sAdhya hai, aura AtmA hI sAdhanA mArga hai| 'adhyAtmatattvAloka' meM kahA gayA hai ki AtmA hI saMsAra hai aura AtmA hI mokSa hai, jaba taka AtmA kaSAya aura indriyoM ke vazIbhUta hai, vaha saMsAra hai / kintu jaba vaha inheM apane vazIbhUta kara letA hai to mukta kahA jAtA haiN| " AcArya amRtacandrasUrI samayasAra kI TIkA meM likhate haiM Atma ki dravya kI paryAya kA parihAra aura zuddha Atma tatva kI upalabdhi hI siddhi hai / 12 AcArya hemacandra ne bhI sAdhya aura sAdhaka meM bheda batAte hue yogazAstra meM kahA hai ki kaSAya aura indriyoM se parAjita AtmA baddha aura unako vijita karane vAlA AtmA hI prabuddha puruSoM dvArA mukta kahA jAtA hai|13 vastutaH AtmA kI vAsanAoM se yukta avasthA hI bandhana ha aura vAsanAoM tathA vikalapoM se rahita zuddhAtmadazAhI mokSa hai| jaina adhyAtmavAda kA kathana hai ki sAdhaka kA Adarza usake bAhara nahIM varan usake andara hai / dharma sAdhanA ke dvArA jo kucha pAyA jAtA hai vaha bAhya upalabdhi nahIM apitu nija guNoM kA pUrNa prakaTana hai| hamArI mUlabhUta kSamatAyeM sAdhaka avasthA aura siddha avasthA meM samAna hI hai| sAdhaka aura siddha avasthAoM meM antara kSamatAoM kA nahIM, varan kSamatAoM ko yogyatAoM meM badala dene kA hai / jisa prakAra bIja jaina adhyAtmavAda : Adhunika saMdarbha meM : 5 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRkSa ke rUpa meM vikasita hone kI kSamatA rakhatA hai aura vaha vRkSa rUpa meM vikasita hokara vaha apanI pUrNatA ko prApta kara letA hai| vaise hI AtmA bhI paramAtmadazA ko prApta karane kI kSamatA rakhatA hai aura use upalabdha kara pUrNa ho jAtA hai| jaina dharma ke anusAra apanI hI bIjarUpa kSamatAoM ko pUrNa rUpa se prakaTa karanA hI mukti hai| jaina sAdhanA 'sva' ko upalabdha karanA hai, nija meM prasupta jinatva ko abhivyakta karanA hai| AtmA ko hI paramAtmA ke rUpa meM pUrNa banAnA hai| isa prakAra AtmA kA sAdhya AtmA hI hai| jainadharma kA sAdhanA mArga bhI AtmA se bhinna nahIM haiN| hamArI hI cetanA ke jJAna, bhAva aura saMkalpa ke pakSa samyak dizA meM niyojita hokara sAdhanAmArga bana jAte hai| jaina darzana meM samyak jJAna, samyak darzana aura samyak cAritra ko, jo mokSa kahA gayA hai, usakA mUla hArda itanA hI hai ki cetanA ke jJAnAtmaka, bhAvAtmaka aura saMkalpAtmaka pakSa kramazaH jJAna, samyak cAritra ke rUpa meM sAdhanAmArga bana jAte hai| isa prakAra sAdhanAmArga bhI AtmA hI hai| AcArya kundakunda kahate hai, ki mokSakAmI ko AtmA ko jAnanA cAhie, AtmA para hI zraddhA karanA cAhie aura Atma kI hI anubhUti (anucarita) karanA caahie| samyagjJAna samyagdarzana, pratyAkhyAna (tyAga), saMvara (saMyama) aura yoga saba apane Apako pAne ke sAdhana haiN| kyoMki yahI AtmA jJAna meM hai, darzana meM hai, cAritra meM hai, tyAga meM hai, saMvara meM hai aura yoga meM haiM 1 4 | jinheM vyavahAranaya se jJAna, darzana aura cAritra kahA gayA hai, ve nizcayanaya se to AtmA hI haiN| trividha sAdhanAmArga jainadarzana meM mokSa kI prApti ke lie trividha sAdhanAmArga batAyA gayA hai| tattvArthasUtra meM samyak jJAna, samyak darzana aura samyak cAritra ko mokSamArga kahA gayA hai| 15 uttarAdhyayanasUtra me samyak jJAna, samyak darzana samyak cAritra aura samyak tapa aise caturvidha mokSamArga kA bhI vidhAna hai, kintu jaina AcAryoM ne tapa kA antarbhAva cAritra meM karake isa trividha sAdhanA mArga ko hI mAnya kiyA hai| sambhavataH yaha prazna ho sakatA hai ki trividha sAdhanAmArga kA hI vidhAna kyoM kiyA gayA hai ? vastutaH trividha sAdhanAmArga ke vidhAna meM jainAcAryoM kI eka gahana manovaijJAnika sUjha rahI hai| manovaijJAnika dRSTi se mAnavIya cetanA ke tIna pahalU mAne gae jaina adhyAtmavAda : Adhunika saMdarbha meM : 6 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 1. jJAna 2. bhAva aura 3. saMkalpa / cetanA ke ina tInoM pakSoM ke samyak vikAsa ke lie hI trividha sAdhanAmArga kA vidhAna kiyA gayA hai| cetanA ke bhAvAtmaka pakSa ko sahI dizA meM niyojita karane ke lie samyak darzana, jJAnAtmaka pakSa ke sahI dizA meM niyojana ke lie samyak jJAna aura saMkalpAtmaka pakSa ko sahI dizA meM niyojita karane ke lie samyak cAritra kA prAvadhAna kiyA gayA hai| jaina darzana ke samAna hI bauddha darzana meM bhI trividha sAdhanAmArga kA vidhAna hai| - bauddha-darzana ke isa trividha sAdhanAmArga ke tIna aMga hai - 1. zIla, 2. samAdhi aura 3. prajJA 17 hindU dharma ke jJAnayoga, karmayoga aura bhaktiyoga bhI trividha sAdhanA mArga kA hI eka rUpa hai| gItA meM prasaMgAntara se trividha sAdhanAmArga ke rUpa meM praNipAta, pariprazna aura sevA kA bhI ullekha haiM / isameM praNipAta zraddhA kA pariprazna jJAna kA aura sevA karma kA pratinidhitvaM karate haiN| upaniSadoM meM zravaNa, manana aura nididhyAsana ke rUpa meM bhI trividha sAdhanAmArga kA prAstutIkaraNa huA hai| yadi hama gaharAI se dekheM to inameM zravaNa zraddhA ke, manana jJAna ke aura nididhyAsana karma ke antarbhUta ho sakate haiN| pAzcAtya paramparA meM bhI tIna Adeza upalabdha hote hai - 1. svayaM ko jAno (Know Thyself), 2. svayaM ko svIkAra karo (Accept Thyself) aura 3. svayaM hI bana jAo (Be Thyself) 99 pAzcAtya cintana ke tIna Adeza jJAna, darzana aura cAritra ke hI samakakSa haiN| AtmajJAna meM jJAna kA tattva, AtmasvIkRti meM zraddhA kA tattva aura AtmanirmANa meM cAritra kA tattva upasthita hai| jaina darzana bauddha darzana hindU dharma gItA pariprazna praNipAta sevA samyak jJAna prajJAsamyak darzana samAdhi samyak cAritra zIla jJAna bhakti karma upaniSada manana zravaNa nididhyAsana trividha sAdhanAmArga aura mukti kucha bhAratIya vicArakoM ne isa trividha sAdhanAmArga ke kisI eka hI pakSa ko mokSa kI prApti kA sAdhana mAna liyA hai| AcArya zaMkara mAtra jJAna se aura rAmAnuja mAtra bhakti jaina adhyAtmavAda : Adhunika saMdarbha meM : 7 pAzcAtyadarzana Know Thyself Accept Thyself Be Thyself Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI sambhAvanA ko svIkAra karate hai| lekina jaina dArzanika aisI kisI ekAntavAditA ko svIkAra nahIM karate haiN| unake anusAra to jJAna, karma aura bhakti kI samaveta sAdhanA hI mokSa kI prApti kA mArga hai| inameM se kisI eka ke abhAva meM mokSa kI prApti sambhava nahIM hai| uttarAdhyayanasUtra ke anusAra darzana ke binA jJAna nahIM hotA aura jJAna ke abhAva meM AcaraNa samyak nahIM hotA hai aura samyak AcaraNa ke abhAva meM mukti bhI nahIM hotI hai| isa prakAra mukti kI prApti ke lie tInoM hI aMgo kA honA Avazyaka hai| samyak darzana kA artha jaina AgamoM meM darzana zabda aneka arthoM meM prayukta huA hai aura isake artha ke sambandha meM jaina paramparA meM kAphI vivAda rahA hai| darzana zabda ko jJAna se alaga karate hue vicArakoM ne darzana ko antarbodha yA prajJA aura jJAna ko bauddhika jJAna kahA hai| darzana zabda kA dRSTikoNaparaka artha bhI liyA gayA hai| prAcIna jainAgamoM meM darzana zabda ke sthAna para dRSTi zabda kA prayoga usake dRSTikoNaparaka artha kA dyotaka hai| uttarAdhyayanasUtra evaM tattvArthasUtra meM darzana zabda kA artha tatvazraddhA bhI mAnA gayA hai| paravartI jaina sAhitya meM darzana zabda ko deva, guru aura dharma ke prati zraddhA yA bhakti ke artha meM bhI prayukta kiyA gyaa| isa prakAra jaina paramparA meM samyak darzana-Atma-sAkSAtkAra, tattva-zraddhA, antarbodha, dRSTikoNa, zraddhA aura bhakti Adi aneka arthoM ko apane meM sameTe hue hai| samyak darzana ko cAhe yathArtha dRSTi kaheM yA tattvArtha zraddhA usameM vAstavikatA kI dRSTi se adhika antara nahIM hotA hai| antara hotA hai unakI upalabdhi kI vidhi meM eka vaijJAnika svata: prayoga ke AdhAra para kisI satya kA udghATana kara vastutatva ke yathArtha svarUpa ko jAnatA hai kintu dUsarA vaijJAnika ke kathanoM para vizvAsa karake bhI vastutatva ke yathArtha svarUpa ko jAnatA hai| yadyapi yahA~ dono kA hI dRSTikoNa yathArtha hogA, phira bhI eka ne svAnubhUti meM pAyA hai to dUsare ne use zraddhA ke mAdhyama se| zraddhA hI samyak dRSTi ho, to bhI yaha artha antima nahIM hai, antima artha svAnubhUti hI hai aura yahI samyak darzana kA vAstavika artha hai| aisA samyagdarzana hotA hai, nirvikAra, nirAkula cittavRti seM, ata: prakArAntara se use bhI samyagdRSTi kahA jAtA hai| jaina adhyAtmavAda : Adhunika saMdarbha meM : 8 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzana ke pA~ca lakSaNa jainadharma meM samyak darzana ke nimna pA~ca lakSaNa batAye gaye hai:1. sama arthAta samabhAva, 2. saMvega arthAt AtmA ke Anandamaya svarUpa kI anubhUti athavA satyAbhIpsA, 3. nirveda arthAt anAsakti yA vairAgya, 4. anukampA arthAt dUsare vyakti kI pIr3A ko Atmavat pIr3A samajhanA aura usake prati karuNA kA bhAva rakhanA aura 5. Astikya arthAt puNya-pApa, punarjanma, karma - siddhAnta aura AtmA ke astittva ko svIkAra karanA / samyak darzana ke chaha sthAna jisa prAkAra bauddha-sAdhanA ke anusAra duHkha hai, duHkha kA kAraNa hai, duHkha se nivRti ho sakatI hai aura duHkhanivRtti kA mArga hai ina cAra Arya satyoM kI svIkRti samyagdRSTi hai, usI prakAra jaina-sAdhanA ke anusAra SaT sthAnakoM (chaha bAtoM) kI svIkRtti samyakdarzana hai- (1) AtmA hai, (2) AtmA nitya hai, (3) AtmA apane karmoM kA kartA hai, (4) AtmA kRta karmoM ke phala kA bhoktA hai, (5) AtmA mukti prApta kara sakatA hai aura (6) mukti kA upAya (mArga) hai 22 / jaina tattva - zAstra ke anusAra ina SaTsthAnakoM para dRr3ha pratIti samyagdarzana kI sAdhanA kA Avazyaka aMga hai| dRSTikoNa kI vizuddhatA evaM sadAcAra donoM hI ina para nirbhara hai; ye SaTsthAnaka jaina-sAdhanA ke kendra bindu haiM / samyak jJAna kA artha dRSTikoNa kI vizuddhi para hI jJAna kI samyaktA nirbhara karatI hai / ata: jaina sAdhanA kA dUsarA caraNa hai samyak jnyaan| samyak - jJAna ko mukti kA sAdhana svIkAra kiyA gayA hai, lekina kauna-sA jJAna mukti ke lie Avazyaka hai, yaha vicAraNIya hai| jaina darzana meM samyak jJAna ke do rUpa pAye jAte haiN| sAmAnya dRSTi se samyak jJAna vastutattva kA usake ananta pahaluoM se yukta jJAna hai aura isa rUpa meM vaha vicAra zuddhi kA mAdhyama hai| jaina-darzana ke anusAra ekAMgIjJAna mithyAtva hai, kyoMki vaha satya ke ananta pakSoM kA apalApa karatA hai| jaba taka Agraha buddhi hai, taba taka vItarAgatA sambhava hI nahIM hai aura jaba taka vItarAga dRSTi nahIM hai, taba taka yathArtha jJAna bhI asambhava hai| jainadarzana ke anusAra satya ke aneka pahaluoM ko jAnane ke lie anekAnta dRSTi samyak jaina adhyAtmavAda : Adhunika saMdarbha meM : 9 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna kI anivArya zarta hai| ekAnta dRSTi yA vaicArika Agraha apane meM nihita chadma rAga ke kAraNa satya ko raMgIna kara detA hai| ata: ekAnta aura Agraha satya ke sAkSAtkAra meM bAdhaka haiM jaina sAdhanA kI dRSTi se vItarAgatA ko upalabdha karane ke lie vaicArika Agraha kA parityAga aura anAgrahI dRSTi kA nirmANa Avazyaka hai aura isake mAdhyama se prApta jJAna hI samyak jJAna hai| samyagjJAna kA artha hai vastu ko usake aneka pahaluoM se jaannaa| jainadharma meM eka anya dRSTi se samyak jJAna Atma-anAtma kA viveka hai| yaha sahI hai ki Atmatattva ko jJAna kA viSaSa nahIM banAyA jA sakatA, use jJAtA jJeya ke dvaita ke AdhAra para nahIM jAnA jA sakatA kyoMki vaha svayaM jJAna-svarUpa hai, jJAtA hai aura jJAtA kabhI jJeya nahIM bana sakatA, ata: AtmajJAna duruha hai| lekina anAtma tattva to aisA hai jise hama jJAtA aura jJeya ke dvaita ke AdhAra para jAna sakate haiN| sAmAnya vyakti bhI apane sAdhAraNa jJAna ke dvArA itanA to jAna hI sakatA hai ki usake jJAna ke viSaya kyA haiM? aura isase vaha yaha niSkarSa nikAla sakatA hai ki jo usake jJAna ke viSaya haiM, usake svasvarUpa nahIM hai, ve anAtma haiN| samyak-jJAna Atma-jJAna hai, kintu AtmA ko anAtma ke mAdhyama se hI pahacAna jA sakatA hai| anAtma ke svarUpa ko jAnakara anAtma se Atma kA bheda karanA, yahI bheda vijJAna hai aura yahI jaina-darzana meM samyak jJAna kA mUla artha hai| - isa prakAra jaina-darzana meM samyagjJAna Atma-anAtma kA viveka hai| jainoM kI pAribhASika zabdAvalI meM ise bheda-vijJAna kahA jAtA hai| AcArya amRtacanda sUri ke anusAra jo koI siddha haiM, ve isa Atma-anAtma ke viveka yA bheda vijJAna se hI siddha hue haiM aura jo bandhana meM haiM, ve isake abhAva ke kAraNa hI haiN23| AcArya kundakunda ne samayasAra meM isa bheda vijJAna kA atyanta gahana vivecana kiyA hai, kintu vistAra pUrvaka yaha samagra vivecanA yahA~ sambhava nahIM hai| samyak cAritra kA artha ___jaina paramparA meM sAdhanA kA tIsarA caraNa samyak cAritra hai| isake do rUpa mAne gae haiM 1. vyavahAra cAritra aura 2. nizcaya caaritr| AcaraNa kA bAhya pakSa yA AcaraNa ke vidhi-vidhAna vyavahAra cAritra kahe jAte hai| jabaki AcaraNa kI antarAtmA nizcaya jaina adhyAtmavAda : Adhunika saMdarbha meM : 10 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritra kahI jAtI hai| jahAM taka naitikatA ke vaiyaktika dRSTikoNa kA prazna hai athavA vyakti ke AdhyAtmika vikAsa kA prazna hai, nizcayAtmaka cAritra hI usakA mUlabhUta AdhAra hai| lekina jahAM taka samAjika jIvana kA prazna hai, cAritra kA bAhya pakSa hI pramukha hai| nizcaya dRSTi (Real view point) se cAritra kA saccA artha samabhAva yA samatva kI upalabdhi hai| mAnasika yA caitisika jIvana meM samatva kI upalabdhi yahI cAritra kA pAramArthika yA naizcayika pakSa hai| vastuta: cAritra kA yaha pakSa Atma- ramaNa kI sthiti hai| naizcayika cAritra kA prAdurbhAva kevala apramatta avasthA meM hI hotA hai / apramata cetanA kI avasthA meM hone vAle sabhI kArya zuddha hI mAne gae haiN| cetanA meM jaba rAga, dveSa, kaSAya aura vAsanAoM kI agni pUrI taraha zAMta ho jAtI hai, tabhI sacce naitika evaM dhArmika jIvana kA udbhava hotA hai aura aisA hI sadAcAra mokSa kA kAraNa hotA hai| sAdhaka jaba jIvana kI pratyeka kriyA ke sampAdana meM Atma- jAgrata hotA hai, usakA AcaraNa bAhya AvegoM aura vAsanAoM se calita nahIM hotA hai, tabhI vaha sacce artho meM naizcayaka cAritra kA pAlana-kartA mAnA jAtA hai / yahI naizcayika cAritra mukti kA sopAna kahA gayA hai| vyavahAra cAritra vyavahAra cAritra kA sambandha AcAra ke niyamoM ke paripAlana se haiN| vyavahAra cAritra ko dezavratI cAritra aura sarvavratI cAritra aise do vargoM meM vibhAjita kiyA gayA hai| dezavratIcAritra kA sambandha gRhastha upAsakoM se aura sarvavratIcAritra kA sambandha zramaNa varga se hai| jaina-paramparA meM gRhasthAcAra ke antargata aSTamUlaguNa, SaTkarma, bAraha vrata aura gyAraha pratimAoM kA pAlana AtA hai| zramaNAcAra ke antargata paMcamahAvrata, rAtri bhojana niSedha, paMcasamiti, tIna gupti, dasa yatidharma, bAraha anuprekSAeM, bAIsa parISaha, aTThAisa mUlaguNa, bAvana anAcAra Adi kA vivecana upalabdha hai| isake atarikta bhojana, vastra, AvAsa sambanadhI vidhi - niSedha bhI haiN| sAdhanatraya kA pUrvApara sambandha darzana, jJAna aura cAritra kI pUrvAparatA ko lekara jaina vicAraNA meM koI vivAda nahIM hai| jaina AgamoM meM darzana kI prAthamikatA batAte hue kahA gayA hai ki samyak darzana jaina adhyAtmavAda : Adhunika saMdarbha meM : 11 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke abhAva meM samyak cAritra nahIM hotaa| bhaktaparijJA meM kahA gayA hai ki 'darzana se bhraSTa (patita) hI vAstavika rUpa meM bhraSTa hai, cAritra se bhraSTa, bhraSTa nahIM hai kyoMki jo darzana se yukta hai, vaha saMsAra meM adhika paribhramaNa nahIM karatA, jabaki darzana se bhraSTa vyakti saMsAra se mukta nahIM hotA hai|25 kadAcit cAritra se rahita siddha ho bhI jAve lekina darzana se rahita kabhI bhI mukta nahIM hotaa| vastuta: dRSTikoNa yA zraddhA hI eka tattva hai, jo vyakti ke jJAna aura AcaraNa ko sahI dizA nirdeza kara sakatA hai| AcArya bhadrabAhu AcArAMga niyukti meM kahate haiM ki samyak dRSTi se hI tapa, jJAna aura sadAcaraNa saphala hote haiN|26 jahAM taka jJAna aura cAritra kA sambandha hai, jaina vicArakoM ne cAritra ko jJAna ke bAda hI sthAna diyA hai| uttarAdhyayanasUtra meM yahI batAyA gayA hai ki samyak jJAna ke abhAva meM sadAcaraNa nahIM hotaa| isa prakAra jaina darzana meM AcaraNa ke pUrva samyak jJAna kA honA Avazyaka hai phira bhI ve yaha svIkAra nahIM karate haiM ki akelA jJAna hI mukti kA sAdhana ho sakatA hai| mahAvIra ne jJAna aura AcaraNa donoM se samanvita sAdhanA patha kA upadeza diyA hai| sUtrakRtAMga meM mahAvIra kahate hai ki 'manuSya cAhe vaha brAhmaNa ho, bhikSuka ho athavA aneka zAstroM kA jAnakAra ho yadi usakA AcaraNa acchA nahIM hai, to vaha apane kRtya karmoM ke kAraNa duHkhI hI hogA' 27 / uttarAdhyayana sUtra meM kahA gayA hai ki aneka bhASAoM evam zAstroM kA jJAna AtmA ko zaraNabhUta nahIM hotaa| durAcaraNa meM anurakta apane Apa ko paMDita mAnane vAle loga vastuta: mUrkha hI hai| ve kevala vacanoM se hI apanI AtmA ko AzvAsana dete haiN|28 Avazyaka niyukti meM jJAna aura AcaraNa ke pArasparika sambandha kA vivecana atyaMta vistRta rUpa se kiyA gayA hai| AcArya bhadrabAhu kahate haiM ki 'AcaraNavihIna aneka zAstroM ke jJAtA bhI saMsAra samudra se pAra nahIM hote| jJAna aura kriyA ke pArasparika sambandha ko loka prasiddha aMdha-paMgu nyAya ke AdhAra para spaSTa karate hue AcArya likhate haiM ki jisa prakAra eka cakra se ratha nahIM calatA hai yA akelA aMdhA athavA akelA paMgu icchita sAdhya ko nahIM pahu~cate vaise hI mAtra kriyA yA mAtra jJAna se mukti nahIM hotI, apitu donoM ke sahayoga se hI mukti hotI hai|29 jaina parvo kI AdhyAtmika prakRti na kevala jaina sAdhanA-paddhati kI prakRti hI adhyAtmavAdI hai apitu jaina parva bhI jaina adhyAtmavAda : Adhunika saMdarbha meM : 12 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlata: adhyAtmavAdI hI hai| jaina parva Amoda-pramoda ke lie na hokara, Atma sAdhanA aura tapa sAdhanA ke lie hote haiM unameM mukhyata: tapa, tyAga, vrata evaM upavAsoM kI pradhanatA hotI hai| jainoM ke prasiddha parvo meM zvetAmbara paramparA meM paryuSaNa parva aura digambara paramparA meM dazalakSaNa parva hai, jo bhAdrapada meM manAye jAte haiN| ina dinoM meM jina pratimAoM kI pUjA, upavAsa Adi vrata tathA dharma granthoM kA svAdhyAya yahI sAdhakoM kI dinacaryA ke pramukha aMga hote hai| ina parvo ke dinoM meM jahA~ digambara paramparA meM pratidina kSamA, vinamratA, saralatA, pavitratA, satya, saMyama, brahmacarya Adi dasa dharmoM (sadguNoM) kI viziSTa sAdhanA kI jAtI hai, vahA~ zvetAmbara paramparA meM ina dinoM meM pratikramaNa ke rUpa meM Atma-paryAvalocana kiyA jAtA hai| zvetAmbara paramparA kA antima dina saMvatsarI parva ke nAma se manAyA jAtA hai aura isa dina samagra varSa ke cAritrika skhalana yA asadAcaraNa aura baira-virodha ke lie Atma paryAvalocana (pratikramaNa) kiyA jAtA hai evaM prAyazcita grahaNa kiyA jAtA hai| isa dina zatru-mitra Adi sabhI se kSamA yAcanA kI jAtI hai| isa dina jaina sAdhaka kA mukhya udghoSa hotA hai- maiM saba jIvoM ko kSamA pradAna karatA hU~ aura sabhI jIva mujhe kSamA pradAna kreN| merI sabhI prANIvarga se mitratA hai aura kisI se koI vaira-virodha nahIM hai| ina parva ke dinoM meM ahiMsA kA pAlana karanA aura karavAnA bhI eka prAmukha kArya hotA hai prAcIna kAla meM aneka jainAcAryoM ne apane prabhAva se zAsakoM dvArA ina dinoM ko ahiMsaka dinoM ke rUpa meM ghoSita karavAyA thaa| isa pramukha parva ke atirikta aSTAhnikA parva, zruta paMcamI tathA vibhinna tIrthakaroM ke garbha-praveza, janma, dIkSA, kaivalya prApti evaM nirvANa divasoM ko bhI parva ke rUpa meM mAnAyA jAtA hai| ina dinoM meM bhI sAmAnyatayA vrata rakhA jAtA hai aura jina pratimAoM kI vizeSa samAroha ke sAtha pUjA kI jAtI hai| dIpAvalI kA parva bhI bhagavAn mahAvIra ke nirvANa divasa ke rUpa meM jaina samudAya ke dvArA bar3e utsAha ke sAtha manAyA jAtA hai| jaina adhyAtmavAda aura loka kalyANa kA prazna yaha satya hai ki jainadharma saMnyAsamArgI dharma hai| usakI sAdhanA meM Atmazuddhi aura Atmopalabdhi para adhika jora diyA gayA hai, kintu isakA artha yaha nahIM hai ki jaina dharma meM loka maMgala yA loka kalyANa kA koI sthAna hI nahIM hai| jainadharma yaha to avazya mAnatA hai ki vaiyaktika sAdhanA kI dRSTi se ekAkI jIvana adhika upayukta hai, kintu jaina adhyAtmavAda : Adhunika saMdarbha meM : 13 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isake sAtha hI sAtha vaha yaha bhI mAnatA hai ki usa sAdhanA se prApta siddhi kA upayoga sAmAjika kalyANa kI dizA meM honA caahie| mahAvIra kA jIvana svayaM isa bAta kA sAkSI hai, ki 12 varSoM taka ekAkI sAdhanA karane ke pazcAt ve punaH sAmAjika jIvana meM lauTa aaye| unhone caturvidha saMgha kI sthApanA kI tathA jIvana bhara usakA mArga-darzana karate rhe| jainadharma sAmAjika kalyANa aura sAmAjika sevA ko Avazyaka to mAnatA hai, kintu vaha vyakti ke sudhAra se samAja ke sudhAra kI dizA meM Age bar3hatA hai| vyakti samAja kI prathama ikAI hai, jaba taka vyakti nahIM sudharegAA taka taka samAja nahIM sudhara sakatA hai| jaba taka vyakti ke jIvana meM naitika aura AdhyAtmika cetanA kA vikAsa nahIM hotA taba taka sAmAjika jIvana meM suvyavasthA aura zAnti kI sthApanA nahIM ho sktii| jo vyakti apane svArthoM aura vAsanAoM para niyantraNa nahIM kara sakatA, vaha kabhI sAmAjika ho hI nahIM sktaa| lokasevaka aura janasevaka apane vyaktigata svArthoM aura dvandvo se dUra raheM - yaha jaina AcAra-saMhitA kA AdhArabhUta siddhAnta hai| caritrahIna vyakti sAmAjika jIvana ke lie ghAtaka hI siddha hogeN| vyaktigata svArthoM kI pUrti ke nimitta jo saMgaThana yA samudAya banate haiM, ve sAmAjika jIvana ke sacce pratinidhi nahIM haiN| kyA cora, DAkU aura zoSakoM kA samAja, samAja kahalAne kA adhikArI hai? mahAvIra kI zikSA kA sAra yahI hai, ki vaiyaktika jIvana meM nivRtti hI sAmAjika kalyANa ke kSetra pravRtti kA AdhAra bana sakatI hai| prazna vyAkaraNasUtra meM kahA gayA hai ki bhagavAn kA yaha sukathita pravacana saMsAra ke sabhI prANiyoM ke rakSaNa evaM karuNA ke lie hai|30 jaina sAdhanA meM ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha- ye jo pA~ca vrata mAne jAte haiM ve kevala vaiyaktika sAdhanA ke lie nahIM hai, ve sAmAjika maMgala ke lie bhI haiN| ve Atmazuddhi ke sAtha hI hamAre sAmAjika sambandhoM kI zuddhi kA prayAsa bhI haiN| jaina dArzanikoM ne Atmahita kI apekSA lokahita ko sadaiva hI mahatva diyA hai| jainadharma meM tIrthakara, gaNadhara aura sAmAnya kevalI ke jo Adarza sthApita kiye gaye haiM aura unameM jo tAratamyatA nizcita kI gaI hai, usakA AdhAra vizva-kalyANa, varga-kalyANa aura vyakti-kalyANa kI bhAvanA hI hai| isa tripuTI meM vizva-kalyANa ke lie pravRtti karane ke kAraNa hI tIrthakara ko sarvocca sthAna prApta hai| sthAnAMgasUtra meM grAmadharma, rASTradharma Adi kI upasthiti isa bAta kA spaSTa pramANa hai ki jaina sAdhanA kevala Atmahita yA vaiyaktika jaina adhyAtmavAda : Adhunika saMdarbha meM: 14 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAsa taka hI sImita nahIM hai, varan usameM lokahita yA loka kalyANa kI pravRtti bhI pAyI jAtI hai|31 kyA jainadharma jIvana kA niSedha sikhAtA hai ? ___jainadharma meM tapa-tyAga kI jo mahimA gAyI gaI hai, usake AdhAra para yaha bhrAnti phailAI jAtI hai ki jainadharma jIvana kA niSedha sikhAtA hai| ata: yahA~ isa bhrAnti kA nirAkaraNa kara denA aprAsaMgika nahIM hogA ki jainadharma ke tapa-tyAga kA artha zArIrika evaM bhautika jIvana kI asvIkRti nahIM hai| AdhyAtmika mUlyoM kI svIkRti kA yaha tAtparya nahIM hai ki zArIrika evaM bhautika mUlyoM kI pUrNatayA upekSA kI jAyA jainadharma ke anusAra zArIrika mUlya adhyAtma ke bAdhaka nahIM, sAdhaka haiN| nizIthabhASya meM kahA hai ki mokSa kA sAdhana jJAna hai, jJAna kA sAdhana zarIra hai, zarIra kA AdhAra AhAra hai|22 zarIra zAzvat Ananda ke kUla para le jAne vAlI naukA hai isa dRSTi se usakA mUlya bhI hai, mahattva bhI hai aura usakI sAra-saMbhAla bhI karanA hai| kintu dhyAna rahe, dRSTi naukA para nahIM, kUla para honA cAhie, zarIra kI naukA-sAdhana ke rUpa meM svIkRti jainadharma aura sampUrNa adhyAtma vidyA kA hArda hai| yaha vaha vibhAjana rekhA hai jo AdhyAtma aura bhautika vAda meM antara karatI hai| bhautikavAda meM upalabdhiyA~ yA jaivika mUlya svayameva sAdhya haiM, antima haiM, jabaki adhyAtma meM ve kinhI ucca mUlyoM kA sAdhana haiN| jainadharma kI bhASA meM kaheM to sAdhaka ke dvArA vastuoM kA tyAga aura grahaNa, dono hI sAdhanA ke lie hai| jainadharma kI sampUrNa sAdhanA kA mUla lakSya to eka aise nirAkula, nirvikAra, niSkAma aura vItarAga mAnasa kI abhivyakti hai, jo ki vaiyaktika evaM sAmAjika jIvana ke samasta tanAvoM evaM saMgharSoM ko samApta kara ske| usake sAmane mUla prazna daihika evaM bhautika mUlyoM kI svIkRti kA nahIM hai apitu vaiyaktika aura sAmAjika jIvana meM zAnti kI saMsthApanA kA hai| ata: jahA~ taka aura jisa rUpa meM daihika aura bhautika upabdhiyA~ usameM sAdhaka ho sakatI haiM, vahA~ taka ve svIkArya haiM aura jahA~ taka usameM bAdhaka haiM, vahIM taka tyAjya hai| bhagavAn mahAvIra ne AcArAMga evaM uttarAdhyayanasUtra meM isa bAta ko bahuta hI spaSTatA ke sAtha prastuta kiyA hai| ve kahate haiM ki jaba indriyoM kA apane viSayoM se samparka hotA hai, taba usa samparka ke pariNAma svarUpa sukhada-duHkhada anubhUti bhI hotI hai aura jIvana meM yaha zakya nahIM hai ki indriyoM kA apane viSayoM se samparka na ho jaina adhyAtmavAda : Adhunika saMdarbha meM : 15 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura usake kAraNa sukhada yA du:khada anubhUti na ho, ata: tyAga indriyAnubhUti kA nahIM, apitu usake prati citta meM utpanna honevAle rAga-dveSa kA karanA hai33 kyoMki indriyoM ke manojJa yA amanojJa viSaya Asaktacitta ke lie hI rAga-dveSa (mAnasika vikSobhoM) kA kAraNa banate haiM, anAsakta yA vItarAga ke lie nhiiN|4 ata: jainadharma kI mUla zikSA mamatva ke visarjana kI hai, jIvana ke niSedha kI nhiiN| jaina adhyAtmavAda kI vizeSatAe~ (a) IzvaravAda se mukti - jaina adhyAtmavAda ne manuSya ko IzvarIya dAsatA se mukta kara mAnavIya svatanatratA kI prAtiSThA kI hai| usane yaha udghoSa kiyA ki na to Izvara aura na to koI anya zakti hI mAnava ke vyavahAra kI nirdhAraka hai| manuSya svayaM hI apanA nirmAtA hai| jainadharma ne kisI vizvaniyantA Izvara ko svIkAra karane ke sthAna para manuSya meM Izvaratva kI pratiSThA kI aura yaha batAyA ki vyakti hI apanI sAdhanA ke dvArA paramAtma dazA ko prApta kara sakatA hai| usane kahA 'appA so paramappA' arthAt AtmA hI paramAtmA hai| manuSya ko kisI kA kRpAkAMkSI na banakara svayaM hI puruSArtha karake paramAtma-pada ko prApta karanA hai| (ba) mAnava mAtra kI samAnatA kA udghoSa - jainadharma kI dUsarI vizeSatA yaha hai ki usane varNavAda, jAtivAda Adi una sabhI avadhAraNAoM kI jo manuSya manuSya meM Uca-nIca kA bheda utpanna karatI thI, asvIkAra kiyaa| usake anusAra sabhI manuSya samAna haiN| manuSyoM meM zreSThatA aura kaniSThatA kA AdhAra na to jAti vizeSa yA kula vizeSa meM janma lenA hai aura na sattA aura sampatti hii| vaha varNa, raMga, jAti, sampatti aura sattA ke sthAna para AcAraNa kI zreSThatA kA pratipAdana karatA hai| uttarAdhyayanasUtra ke 12veM evaM 25veM adhyAya meM varNavyavasthA aura brAhmaNa kI zreSThatA kI avadhAraNA para karArI coTa karate hue yaha kahA gayA hai ki, jo sarvathA anAsakta, medhAvI aura sadAcArI hai vahI saccA brAhmaNa hai aura vahI zreSTha hai| na ki kisI kula vizeSa meM janma lene vAlA vykti| (sa) yajJa Adi bAhya kriyA-kANDoM kA AdhyAtmika artha - jaina paramparA ne yajJa, tIrtha-sthAna Adi dharma ke nAma para kiye jAnevAla karma-kANDoM kI na kevala AlocanA kI, apitu unheM eka AdhyAtmika artha bhI pradAna kiyaa| uttarAdhyayanasUtra meM jaina adhyAtmavAda : Adhunika saMdarbha meM : 16 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yajJa ke AdhyAtmika svarUpa kA savistAra vivecana hai| usameM kahA gayA hai ki jIvAtmA agnikuNDa hai; mana, vacana, kAyA kI pravRttiyA~ hI kalachI (cammaca) hai aura karmoM (pApo) kA naSTa karanA hI Ahuti hai, yahI yajJa zAntidAyaka hai aura RSiyoM ne aise hI yajJa kI prazaMsA kI hai| 35 tIrtha snAna ko bhI AdhyAtmika artha pradAna karate hue kahA gayA hai-dharma jalAzaya hai, brahmacarya ghATa (tIrtha) hai, usameM snAna karane se hI AtmA nirmala aura zuddha ho jAtI hai / 36 (da) dAna, dakSiNA Adi ke sthAna para saMyama kI zreSThatA - yadyapi jaina paramparA ne dharma ke cAra aMgo meM dAna ko sthAna diyA hai kintu vaha yaha mAnatI hai ki dAna kI apekSA bhI saMyama hI zreSTha hai| uttarAdhyayana meM kahA gayA hai ki pratimAsa sahasroM gAyoM kA dAna karane kI apekSA saMyama kA pAlana adhika zreSTha hai| 37 isa prakAra hama dekhate hai ki jaina paramparA ne dharma ko rUr3hivAditA aura karmakANDoM se mukta karake adhyAtmikatA se sampanna banAyA hai| AdhyAtma aura vijJAna : saha sambandha 1 aupaniSadika RSigaNa, buddha aura mahAvIra bhAratIya adhyAtma paramparA ke unnAyaka rahe haiN| unake AdhyAtmika cintana ne bhAratIya mAnasa ko AtmatoSa pradAna kiyA hai / kintu Aja hama vijJAna ke yuga meM jIvana jI rahe haiN| vaijJAnika upalabdhiyA~ bhI Aja hameM udvelita kara rahI haiN| Aja kA manuSya do taloM para jIvana jI rahA hai / yadi vijJAna ko nakAratA hai to jIvana kI sukha-suvidhA aura samRddhi ke khone kA khatarA hai / dUsarI ora adhyAtma ko nakArane para Atma zAnti se vaMcita hotA hai / Aja AvazyakatA hai ina RSi-maharSiyoM dvArA pratisthApita AdhyAtmika mUlyoM aura Adhunika vijJAna kI upalabdhiyoM ke samanvaya kI / nizcaya hI 'vijJAna aura AdhyAtma' kI carcA Aja prAsaMgika hai / sAmAnyatayA Aja vijJAna aura adhyAtma ko paraspara virodhI avadhAraNAoM ke rUpa meM dekhA jAtA hai / Aja jahA~ adhyAtma ko dharmavAda aura pAralaukitA ke sAtha jor3A jAtA hai, vahA~ vijJAna ko bhautikatA aura ihalaukikatA ke sAtha jor3A jAtA hai| Aja jaina adhyAtmavAda : Adhunika saMdarbha meM : 17 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I donoM meM virodha dekhA jAtA hai, lekina yaha avadhAraNA hI bhrAnta hai / prAcIna yuga meM to vijJAna aura adhyAtma ye zabda bhI paraspara bhinna artha ke bodhaka nahIM the| mahAvIra ne AcArAMgasUtra meM kahA hai ki jo AtmA hai vahIM vijJAtA hai aura jo vijJAtA hai vahI AtmA hai| '38 yahA~ AtmajJAna aura vijJAna eka hI haiN| vastutaH vijJAna zabda vi + jJAna se banA hai, 'vi' upasarga viziSTatA kA dyotaka hai / viziSTa jJAna hI vijJAna hai| Aja jo vijJAna zabda kevala padArtha jJAna ke rUpa meM rUr3ha ho gayA hai vaha mUlataH viziSTa jJAna yA Atma jJAna hI thaa| Atma-jJAna hI vijJAna hai / punaH adhyAtma zabda hI adhi + Atma se banA hai / 'adhi' upasarga bhI viziSTA kA hI sUcaka hai jahA~ Atma kI viziSTAtA hai, vahI adhyAtma hai | cU~ki AtmA jJAna svarUpa hI hai / ataH jJAna kI viziSTA hI adhyAtma hai aura vahI vijJAna hai / phira bhI Aja vijJAna padArtha - jJAna ke artha meM aura adhyAtma Atma jJAna ke artha meM rUr3ha ho gayA hai / merI dRSTi meM vijJAna sAdhanoM kA jJAna hai to adhyAtma sAdhya kA jJAna / prastuta nibandha meM inhI rUr3ha arthoM meM vijJAna aura adhyAtma zabda kA prAyoga kiyA jA rahA hai| eka hameM bAhya jagata meM jor3atA hai to dUsarA hameM apane se jor3atA hai / donoM hI 'yoga' haiN| eka sAdhana yoga hai to dUsarA sAdhyayoga / eka hameM jIvana zailI (Life style) detA hai to dUsarA hameM jIvana sAdhya (Goal of life) detA hai / Aja hamArA durbhAgya yahI hai ki, jo eka dUsare ke pUraka haiM, unheM hamane eka dUsare kA virodhI mAna liyaa| Aja AvazyakatA isa bAta kI hai ki inakI paraspara pUraka zakti yA abhinnatA ko samajhA jAye / Aja hama vijJAna ko padArtha vijJAna ko padArtha vijJAna mAnate haiN| Aja hamane yadyapi 'para' yA 'anAtma' ke sandarbha meM itanA adhika jJAna arjita kara liyA ki 'sva' yA 'Atma' ko vismRta kara baitthe| hamane paramANu ke AvaraNa ko tor3akara usake jarrejarre ko jAnane kA prayAsa kiyA kintu durbhAgya yahI hai ki apanI AtmA ke AcaraNa ko bhedakara apane Apako nahIM jAna sake / hama paridhi ko vyApakatA dene meM kendra hI bhulA baiThe | manuSya kI yaha parakendritatA hI use apane Apase bahuta dUra le gaI hai| yahI Aja ke jIvana kI trAsadI haiM / vaha duniyA ko samajhatA hai, jAnatA hai, parakhatA hai, kintu apane prati tandrAgrasta hai / use svayaM yaha bodha nahIM hai, ki maiM kauna hU~? merA kartavya kyA hai? lakSya kyA hai? vaha bhaTaka rahA hai| mAtra bhaTaka rahA hai| Aja se 2500 jaina adhyAtmavAda : Adhunika saMdarbha meM : -18 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa pUrva mahAvIra ne manuSya kI usa pIr3A ko samajhA thaa| unhoMne kahA thA ki kitane hI loga aise haiM jo nahIM jAnate maiM kauna hU~? kahA~ se AyA hU~? merA gantavya kyA hai? yaha kevala mahAvIra ne kahA ho aisI bAta nahIM hai / buddha ne bhI kahA thA 'attAnaM gavessetha' apane ko khojo / aupaniSadika RSiyoM ne kahA- 'AtmAnaM' viddhi- 'apane Apako jAno' yahI jIvana parizodhana kA mUla mantra hai / Aja hameM punaH inhIM praznoM ke uttara ko khojanA hai / Aja kA vijJAna Apako padArtha jagat ke sandarbha meM sUkSmatama sUcanAyeM de sakatA hai kintu ve sUcanAyeM hamAre lie ThIka usI taraha arthahIna haiM jisa prakAra jaba taka AMkha na khulI ho, prakAza kA koI mUlya nahIM / vijJAna prakAza hai kintu adhyAtma kI A~kha ke binA usakI koI sArthakatA nahIM hai| AcArya bhadrabAhu ne kahA thA aMdhe vyakti ke sAmane karor3oM dIpaka jalAne kA kyA lAbha? jisakI A~kha khulI ho usake lie eka hI dIpaka paryApta hai| Aja kemanuSya kI bhI yahI sthiti hai| vaha vijJAna aura takanIkI ke sahAre bAhya jagat meM vidyuta kI cakAcauMdha phailA rahA hai kintu apane antarcakSu kA unmIlana nahIM kara rahA hai / prakAza kI cakAcauMdha meM hama apane ko hI nahIM dekha pA rahe haiM, yaha satya hai ki prAkAza Avazyaka hai kintu AMkhoM khole binA usakA koI mUlya nahIM hai / vijJAna ne manuSya ko zakti dI hai / Aja vaha dhvani se bhI adhika tIvra gati se yAtrA kara sakatA hai| kintu smaraNa rahe vijJAna jIvana ke lakSya kA nirdhAraNa nahIM kara sktaa| lakSya kA nirdhAraNa to adhyAtma hI kara sakatA hai / vijJAna sAdhana detA hai, lekina unakA upayoga kisadizA meM karanA hogA yaha batalAnA adhyAtma kA kArya hai| pUjya binobA jI ke zabdoM meM vijJAna meM doharI zakti hotI hai eka vinAza zakti aura dUsarI vikAsa shkti| vaha sevA bhI kara sakatA hai aura saMhAra bhii| agni nArAyaNa kI khoja huI to usase rasoI bhI banAI jA sakatI hai aura usase Aga bhI lagAI jA sakatI hai| agni kA prAyoga ghara phUMkane meM karanA yA cUlhA jalAne meM yaha akla vijJAna meM nahIM hai / akla to Atma-jJAna meM hai|'deg Age ve kahate haiM- AtmajJAna hai A~kha aura vijJAna hai pAMva / agara mAnava ko AtmajJAna nahIM to vaha andhA hai / kahA~ calA jAyegA kucha patA nhiiN| dUsare zabdoM meM kaheM to adhyAtma dekhatA to hai lekina cala nahIM sakatA usameM lakSya bodha to hai kintu gati kI zakti nahIM / vijJAna meM zakti to hai kintu A~kha nahIM hai, lakSya kA bodha nhiiN| jisa prAkAra andhe aura laMgar3e donoM / jaina adhyAtmavAda : Adhunika saMdarbha meM : 19 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI paraspara sahayoga ke abhAva meM dAvAnala meM jala marate haiM, ThIka isI prAkAra yadi Aja vijJAna aura adhyAtma paraspara eka dUsare ke pUraka nahIM hoMge to mAnavatA apane hI dvArA lagAI gaI visphoTaka zastroM kI isa Aga meM jala mregii| binA vijJAna ke saMsAra meM sukha nahIM A sakatA aura binA adhyAtma ke zAMti nahIM A sakatI / mAnava samAja kI sukha (Pleasure) aura zAMti (Peace) ke lie donoM kA paraspara sahayoga Avazyaka hai| vaijJAnika zaktiyoM kA upayoga mAnava kalyANa meM ho yA mAnava saMhAra meM, isa bAta kA nirdhAraNa vijJAna se nahIM, AtmajJAna yA adhyAtma se karanA hogA / aNuzakti kA upayoga mAnava ke saMhAra meM ho yA mAnava ke kalyANa meM, yaha nirNaya karane kA adhikAra una vaijJAnikoM ko bhI nahIM hai, jo sattA, svArtha aura samRddhi ke pIche andhe rAjanetAoM ke dAsa haiN| yaha nirNaya to mAnavIya viveka sampanna niHspRha sAdhakoM ko hI karanA hogA / yaha satya hai ki vijJAna ke sahayoga se takanIka kA vikAsa huA aura usane mAnava ke bhautika duHkhoM ko bahuta kucha kama kara diyA / kintu dUsarI aura usane mAraka zakti ke vikAsa ke dvArA bhaya yA saMtrAsa kI sthiti utpanna kara mAnava kI zAnti ko bhI chIna liyA hai / Aja manuSya jAti bhayabhIta aura saMtrasta hai| Aja vaha visphoTaka astroM ke jvAlAmukhIpara khar3I hai, jo kaba visphoTa kara hamAre astitva ko nigala legI, yaha kahanA kaThina hai| Aja hamAre pAsa jina saMhAraka astroM kA saMgraha hai ve pRthvI ke sampUrNa jIvana ko aneka bAra samApta kara sakate haiN| pUjya vinobA jI likhate haiM 'jo vijJAna eka ora klorophArma khoja karatA hai jisase karUNA kA kArya hotA hai / vahI vijJAna aNu astroM kI khoja karatA hai jisase bhayaMkara saMhAra hotA hai| eka bAjU sipAhI ko jakhmI karatA hai dUsarA bAjU usako durusta karatA hai aisA gorakha dhandhA Aja vijJAna kI madada se cala rahA hai| isa hAlata meM vijJAna kA sArA kArya usako milane vAle mArgadarzana para AdhArita hai / use jaisA mArgadarzana milegA, vaha vaisA kArya kreNgaa| 42 yadi vijJAna para sattA ke AkAMkSiyoM kA, rAjanItijJoM kA aura apane svArtha kI roTI seMkane vAloM kA adhikAra hogA to vaha manuSya jAti kA saMhAra hI bnegaa| kintu isake viparIta yadi vijJAna para mAnava maMgala ke draSTA anAsakta RSiyoM-maharSiyoM kA jaina adhyAtmavAda : Adhunika saMdarbha meM : 20 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra hogA, to vaha mAnava ke vikAsa meM sahAyaka hogaa| Aja hama vijJAna ke mAdhyama se takanIkI pragati kI usa U~cAI taka pahu~ca cuke haiM jahA~ se lauTanA bhI sambhava nahIM hai| Aja manuSya usa dorAhe para khar3A hai jahA~ para use hiMsA aura ahiMsA do rAhoM meM se kisI eka ko cunanA hai| Aja use yaha samajhanA hai ki vaha vijJAna ke sAtha kisako jor3anA cAhatA hai, hiMsA ko yA ahiMsA ko / Aja usake sAmane donoM vikalpa prastuta haiN| vijJAna+ahiMsA vikAsa / vijJAna+hiMsA=vinAza / jaba vijJAna ahiMsA ke sAtha jur3egA to vaha samRddhi aura zAnti lAyegA, kintu jaba usakA gaThabandhana hiMsA se hogA to saMhAraka hogA aura apane hI hAthoM apanA vinAza kregaa| Aja vijJAna ke sahAre manuSya ne jitanA pAzavika bala saMgrahIta kara liyA hai| vaha usakA rakSaka na hokara kahIM bhakSaka na bana jAye, yaha use socanA hai| mahAvIra ne spaSTa rUpa se kahA thA 'atthi satthena paraMparaM, natthi asatthena prNprN|' zastra eka se bar3hakara eka ho sakatA hai kintu ahiMsA se bar3hakara anya kucha nahIM ho sktaa| Aja sampUrNa mAnava samAja ko yaha nirNaya lenA hogA ki ve vaijJAnika zaktiyoM kA prayoga mAnavatA ke kalyANa ke lie karanA cAhate haiM yA usake saMhAra ke lie| Aja takanIkI pragati ke kAraNa manuSya-manuSya ke bIca kI dUrI kama ho gaI hai| Aja vijJAna ne mAnava samAja ko eka dUsare ke nikaTa lAkara khar3A kara diyA hai| Aja hama paraspara itane nirbhara bana gaye heki eka dUsare ke binA khar3e bhI nahIM raha sakate, kintu dUsarI ora AdhyAtmika dRSTi ke abhAva ke kAraNa hamAre hRdayoM kI dUrI adhika vistIrNa ho gaI hai| hRdaya kI isa dUrI ko pATane kA kAma vijJAna nahIM, adhyAtma hI kara sakatA hai| vijJAna kA kArya he vizleSita karanA aura adhyAtma kA kAma hai saMzleSita krnaa| vijJAna tor3atA hai| vijJAna viyojaka hai to adhyAtma saMyojaka / vijJAna para kendrita hai to adhyAtma Atmakendrita / vijJAna sikhAtA hai ki hamAre sukha-duHkha kA kendra vastue~ haiM, padArtha haiM, isake viparIta adhyAtma kahatA hai ki sukha-duHkha kA kendra AtmA hai / vijJAna kI dRSTi bAhara dekhatI hai adhyAtma antara meM dekhatA hai| vijJAna kI yAtrA andara se bAhara kI ora hai to adhyAtma kI yAtrA bAhara se andara kI ora hotI rahI to vaha zAnti, jisakI use khoja hai, kabhI nahIM milegii| kyoMki bahirmukhI yAtrI zAnti kI khoja vahA~ karatA hai jahA~ vaha nahIM hai / zAnti andara hai usakI bAhara khoja vyartha hai / jaina adhyAtmavAda : Adhunika saMdarbha meM : 21 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa sambandha meM eka rUpaka yAda AtA hai| eka vRddhA zAma ke samaya kucha sI rahI thI / saMyoga se aMdherA bar3hane lagA aura sUI usake hAtha se chUTakara kahIM gira pdd'ii| mahilA kI jhopar3I meM prakAza kA sAdhana nahIM thA aura prAkAza ke binA sUI kI khoja asambhava thii| bur3hiyA ne socA kyA huA ? agara prAkAza bAhara hai to sUI ko vahIM khojA jaaye| vaha usa prakAza meM sUI khojatI rahI, khojatI rahI kintu suI vahA~ kaba milane vAlI thI, kyoMki vaha vahA~ thI hI nhiiN| prAtaH hone vAlA thA ki koI yAtrI udhara se nikalA, usane vRddhA se usakI parezAnI kA kAraNa puuchaa| usane pUchA, ammA sUI girI kahA~ thii| vRddhA ne uttara diyA 'beTA' sUI girI to jhopar3I meM thI, kintu ujAlA nahIM thA ataH vahA~ khojanA sambhava nahIM thA, ujAlA to bAhara thA, isalie maiM yahAM khoja rahI thI / yAtrI ne uttara diyA yaha sambhava nahIM hai jo cIja jahA~ nahIM hai, vahA~ khojane para mila jaaye| sUryaprakAza hone ko hai usa prAkAza meM sUI vahIM khoje jahA~ girI hai| Aja mAnavasamAja kI sthiti bhI usI vRddhA ke samAna hai| hama zAnti kI khoja vahA~ kara rahe haiM jahA~ vaha hotI hI nhiiN| zAnti AtmA meM hai, andara hai? vijJAna ke sahAre Aja zAnti kI khoja ke prayatna usa bur3hiyA ke prayatnoM ke samAna nirarthaka hI hoNge| vijJAna, sAdhana de sakatA hai, zakti de sakatA hai, kintu lakSya kA nirdhAraNa to hameM hI karanA hogA / Aja vijJAna ke kAraNa mAnava ke pUrvasthApita jIvana mUlya samApta ho gaye haiN| Aja zraddhA kA sthAna tarka ne le liyaa| Aja manuSya pAralaukika upalabdhiyoM ke sthAna para ihalaukika upalabdhiyoM ko cAhatA hai / Aja ke tarka pradhAna manuSya ko sukha aura zAnti ke nAma para bahalAyA nahIM jA sakatA lekina durbhAgya yaha hai ki Aja hama adhyAtma ke abhAva meM naye jIvana mUlyoM kA sRjana nahIM kara pA rahe haiN| Aja vijJAna kA yuga hai| Aja usa dharma ko jo, pAralaukika jIvana kI sukha suvidhAoM ke nAma para mAnavIya bhAvanAoM kA zoSaNa kara rahA hai, jAnA hogaa| Aja tathAkathita ve dharmaparamparAyeM jo manuSya ko bhaviSya ke sunahale apane dikhAkara phusalAyA karatI thIM, aba tarka kI painI chenI ke Age apane ko nahIM bacA sktiiN| aba svarga meM jAne ke lie nahIM jInA hai apitu svarga ko dharatI para lAne ke lie jInA hogaa| vijJAna ne hameM vaha zakti de dI hai| jaba svarga ko dharatI para utArA jA sakatA hai, taba yadi hama isa zakti kA upayoga dharatI para svarga utArane ke sthAna para, dharatI ko naraka banAne meM kareMge to isakI jaina adhyAtmavAda : Adhunika saMdarbha meM : 22 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ javAbadehI hama para hI hogii| Aja vaijJAnika zaktiyoM kA upayoga isa dRSTi se karanA hai ki ve mAnava kalyANa meM sahabhAgI banakara isa dharatI ko hI svarga banA skeN| vinobA jI ne satya hI kahA hai, Aja vijJAna kA to vikAsa huA, kintu vaijJAnika utpanna hI nahIM huaa| kyoMki vaijJAnika vaha hai jo nirapekSa hotA hai| Aja kA vaijJAnika rAjanItijJoM aura pU~jIpatiyoM ke idhAre para calane vAlA vyakti hai| vaha paise se kharIdA jA sakatA hai| yaha to vaijJAnika kI gulAmI hai| aise loga avaijJAnika haiM yadi vaijJAnika (Scientist) vaijJAnika (Scientific) nahIM banA, to vijJAna manuSya ke lie hI ghAtaka siddha hogaa| Aja vijJAna vijJAna ke pAsa nahIM adhyAtma ke pAsa hai| vinobA jI likhate haiM ki Aja isa yuga meM vijJAna kI jitanI hI zakti bddh'egii| AtmajJAna ko utanI hI zakti bar3hAnI hogii| Aja amerikA isalie duHkhI hai ki vahAM vijJAna to hai, para adhyAtma hai nahIM, ataH sukha to hai zAnti nhiiN| isake viparIta bhArata meM AdhyAtmika virAsata ke kAraNa mAnasika zAnti to hai, kintu samRddhi nhiiN| isakA samAdhAna adhyAtma aura vijJAna ke samanvaya meM nihita haiN| adhyAtma zAnti degA, to vijJAna smRddhi| jaba samRddhi aura zAnti donoM hI eka sAtha upasthita hogI, mAnavatA apane vikAsa ke parama zikhara para hogii| manava svayaM atimAnava ke rUpa meM vikasita ho jaayegaa| kintu isake lie prayatna karanA hogaa| binA aDiga AsthA aura satata puruSArtha ke yaha sambhava nhiiN| Aja vijJAna ne manuSya ko sukha-suvidhA aura samRddhi to pradAna kara dI phira bhI manuSya bhaya aura tanAva kI sthiti meM jI rahA hai| use Antarika zAnti upalabdha nahIM hai, usakI samAdhi bhaMga ho cukI hai| yadi vijJAna ke mAdhyama se koI zAnti A sakatI hai to vaha kevala zmazAna kI zAnti hogii| bAharI sAdhanoM se na kabhI Antarika zAMti milI hai na usakA milanA sambhava hI hai| isa prasaMga meM upaniSadoM kA eka prasaMga yAda A rahA hai| nArada jIvana bhara veda-vedAMga kA adhyayana karate rhe| unhoMne aneka vidyAyeM (bhautika vidyAyeM) prApta kara lI kintu unake mana ko kahIM santoSa nahIM milaa| ye sanatakumAra ke pAsa Aye aura kahane lage maiMne aneka zAstroM kA adhyayana kiyaa| maiM zAstravida to hU~ kintu Atmavid nhiiN| Aja ke vaijJAnika bhI nArada kI bhA~ti hI haiN| ve zAstravid to haiM kintu Atmavid nhiiN| Atmavid hue binA zAMti ko nahIM pAyA jA sktaa| yadyapi mere kahane kA tAtparya yaha nahIM hai ki hama vijJAna aura usakI upalabdhiyoM jaina adhyAtmavAda : Adhunika saMdarbha meM : 23 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko tilAMjali de deN| vaijJAnika upalabdhiyoM kA parityAga na to sambhava hai na aucityapUrNa hai| kintu adhyAtma hI vijJAna kA anuzAsaka ho tabhI eka samagratA yA pUrNatA aayegii| aura manuSya eka sAtha samRddhi aura zAnti ko pA skegaa| IsAvAsyopaniSad donoM ke sambandha ko ucita batAte hue usakA svarUpa batA hai| vaha kahatA hai, jo padArtha-vijJAna yA avidyA kI upAsanA karatA hai vaha andhakAra meM, tamasa meM praveza karatA hai kyoMki vijJAna adhyAtma ke binA andhA hai, sAtha hI vaha yaha bhI cetAvanI detA hai ki jo kevala vidyA meM rata haiM ve usase adhika andhakAra meM cale jAte haiN| andha tamaH prAvizanti ye'vidyaamupaaste| tato bhUya iva te tamo ya u vidyAyaM ratAH" iishaavaasyopnissd||9|| vastutaH vaha jo avidyA aura vidyA donoM kI eka sAtha upAsanA karatA hai vaha avidyA dvArA mRtyu ko pAra sakatA hai arthAt vaha sAMsArika kaSToM se mukti pAtA hai aura vidyA dvArA amRta prApta karatA hai| vidyA cAvidyAM ca yastavedobhayaM sh| savidyayA mRtyu tI vidyayAmRtamaznute-IzAvAsyopaniSad // 11 // vastuta yaha amRta Atma-zAnti yA AtmatoSa hI hai| jaba vijJAna aura adhyAtma kA samanvaya hogA tabhI mAnavatA kA kalayANa hogaa| vijJAna jIvana ke kaSToM ko samApta kara degA aura adhyAtma Antarika zAnti ko pradAna kregaa| AcArAMga meM mahAvIra ne adhyAtma ke lie 'ajjhattha' zabda kA prayoga kiyA hai aura yaha batAyA hai ki isI ke dvArA Atma vizuddhi ko prApta kiyA jA sakatA hai| vastutaH adhyAtma kucha nahIM hai vaha Atma upalabdhi yA Atma vizuddhi kI hI eka prakriyA hai usakA prArambha AtmajJAna se hai aura usakI pariniSpatti AdhyAtmika mUlyoM ke prati aTUTa niSThA meM hai| vastutaH adhyAtma kucha nahIM hai vaha Atma upalabdhi yA Atma vizuddhi kI hI eka prakriyA hai usakA prArambha AtmajJAna se hai aura usakI pariniSpatti AdhyAtmika mUlyoM ke prati aTUTa niSThA meM hai| vastutaH Aja jitanI mAtrA meM padArtha vijJAna vikAsita huA hai utanI hI mAtrA meM AtmajJAna ko vikasita honA caahie| vijJAna kI daur3a meM adhyAtma pIche raha gayA hai| padArtha ko jAnane ke prayatnoM meM hama apane ko bhulA baiThe haiN| merI dRSTi meM AtmajJAna koI amUrta, tAtvika AtmA kI khoja nahIM hai, vaha apane Apako jAnanA hai| apane Apako jAnane kA tAtparya apane meM nihita vAsanAoM aura vikAroM ko dekhanA hai| AtmajJAna kA artha hotA hai, hama yaha dekheM ki hamAre jIvana meM kahAM ahaMkAra chipA par3A hai kahAM aura kisake prAti ghRNA aura vidveSa jaina adhyAtmavAda : Adhunika saMdarbha meM : 24 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke tattva pala rahe haiN| AtmajJAna koI hauvvA nahIM hai, vaha to apane andara jhAMkakara apanI vRttiyoM aura vAsanAoM ko par3hane kI kalA hai| vijJAna dvArA pradatta takanIka ke sahAre hama padArthoM kA parizodhana karanA to sIkha gaye aura parizodhana se kitanI jise zakti prApta hotI hai yaha bhI jAna gaye kintu Atma ke parizodhana kI jo kalA adhyAtma ke nAma se hamAre RSi-muniyoM ne dI thI, Aja hama use bhUla cuke haiN| phira bhI vijJAna ne Aja hamArI sukha-suvidhA pradAna karane ke atirikta jo sabase bar3A upakAra kiyA vaha yaha ki dharmavAda ke nAma para, jo andha zraddhA aura andhavizvAsa pala rahe the unheM tor3a diyA, hai| isakA TUTanA Avazyaka bhI thA kyoMki paraloka kI lorI sunAkara manuSya samAja ko adhika samaya taka bhrama meM rakhanA sambhava nahIM thaa| vijJAna ne acchA hI kiyA hamArA yaha bhrama tor3a diyA, kintu hameM yaha bhI smaraNa rakhanA hogA ki bhrama kA TUTanA hI paryApta nahIM hai| isase jo riktatA paidA huI use AdhyAtmika mUlyaniSThA ke dvArA hI bharanA hogaa| yaha AdhyAtmika mUlya niSThA ucca mUlyoM ke prAti niSThA hai, jo jIvana ko zAnti aura AtmasaMtoSa pradAna karate haiN| adhyAtma aura vijJAna kA saMgharSa vastutaH bhautikavAda aura adhyAtmavAda kA saMgharSa hai| adhyAtma kI zikSA yahI hai ki bhautika sukhasuvidhAoM kI upalabdhi hI antima lakSya nahIM hai| daihika evaM Atmika mUlyoM se pare sAmAjikatA aura mAnavatA ke ucca mUlya bhI haiN| mahAvIra kI dRSTi meM adhyAtmavAda kA artha hai padArtha ko paramamUlya na mAnakara AtmA ko hI paramamUlya maannaa| bhautikavAdI dRSTi ke anusAra sukha aura duHkha vastugata tathya haiN| ataH bhautikavAdI sukhoM kI lAlasA meM vaha vastuoM ke pIche daur3atA hai aura unakI upalabdhi hetu zoSaNa aura saMgraha jaisI sAmAjika burAiyoM ko janma detA hai, jisase vaha svayaM to saMtrasta hotA hI hai, sAtha hI sAtha samAja ko bhI saMtrasta banA detA hai| isake viparIta adhyAtmavAda hameM yaha sikhAtA hai ki sukha kA kendra vastu meM na hokara AtmA meM hai| sukha-duHkha Atma kendrita hai| AtmA yA vyakti hI apane sukha-duHkha kA kartA aura bhoktA hai| vahI apanA mitra aura vahI apanA zatru hai| supratiSThita arthAt sadguNoM meM sthita AtmA apanA mitra hai aura duprAtiSThiA AtmA apanA zatru hai| vastutaH AdhyAtmika Ananda kI upalabdhi padArthoM se na hokara sadguNoM meM sthita AtmA meM hotI jaina adhyAtmavAda : Adhunika saMdarbha meM : 25 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| adhyAtmavAda ke anusAra dehAdi sabhI Atmetara padArthoM ke prati samatva buddhi kA visarjana sAdhanA kA mUla utsa hai| mamatva kA visarjana aura mamatva kA sRjana yahI jIvana kA paramamUlya hai| jaise hI mamatva kA visarjana hogA samatva kA sRjana hogA, aura samatva kA sRjana, hogA to zoSaNa aura saMgraha kI sAmAjika burAiyAM samApta hoNgii| parimANataH vyakti Atmika zAnti kA anubhava kregaa| adhyAtmavAdI samAja meM vijJAna to rahegA kintu usakA upayoga saMhAra meM na hokara sRjana meM hogA, mAnavatA ke kalyANa meM hogaa| anta meM punaH maiM yahI kahanA cAhU~gA ki vijJAna ke kAraNa, jo eka saMtrAsa kI sthiti mAnava samAja meM dikhAI de rahI hai, usakA mUlabhUta kAraNa vijJAna nahIM, apitu vyakti kI saMkucita aura svArthavAdI dRSTi hai| vijJAna to nirapekSa hai vaha na acchA hai aura na buraa| usakA acchA yA burA honA usake upayoga para nirbhara karatA hai aura isa upayoga kA nirdhAraNa vyakti ke adhikAra kI vastu hai| ataH Aja vijJAna ko nakArane kI AvazyakatA nahIM hai, AvazyakatA hai use samyakadizA meM niyojita karane kI aura yaha samyaka dizA anya kucha nahIM, yaha sampUrNa mAnavatA ke kalyANa kI vyApaka AkAMkSA hI hai aura isa AkAMkSA kI pUrti adhyAtma aura vijJAna ke samanvaya meM hai| kAza mAnavatA ina donoM meM samanvaya kara sake, yahI kAmanA hai| jaina adhyAtmavAda : Adhunika saMdarbha meM : 26 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. uttarAdhyayanasUtra 32/9 2 . vahI 9 / 48 3. vaha 9/47 4. AcArAMga, 5/36; 4/27 5. uttarAdhyayana 20/37 (pUrvArddha) 6. uttarAdhyayana 20 / 37 ( uttarArddha) 7. AturaprakaraNa 26, 27 8. AcarAMga 5/104 9. bhagavatIsUtra 1 / 9 10. AcArAMga 8/31 11. adhyAtmatattvAloka 4/6 12. samayasAra TIkA 305 13. yogazAstra 4/5 14. samayasAra 277 15. tattvArthasUtra 1/1 16. uttarAdhyayanasUtra 28/2 17. suttanipAta 28/8 18. gItA 4 / 34 19. Psychology and Morals 20. uttarAdhyayana sUtra 28/30 21. uttarAdhyayana sUtra 28/35 tattvArthasUtra 1/2 22. AtmasiddhizAstra pa. 43 sandarbha p. 32 jaina adhyAtmavAda : Adhunika saMdarbha meM : 27 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23. samayasAra TIkA 132 24. jaina, bauddha aura gItA kA sAdhanAmArga, adhyAya 5 25. bhaktaparijJA 65-66 26. AcArAMganiryukti 221 27. sutrakRtAMga 2/1/3 28. uttarAdhyayana 6 / 9-11 29. Avazyakaniryukti 95-97 30. praznavyAkaraNasUtra 2/1/2 31. sthAnAMgasUtra 10 32. nizithabhASya 47/91 33. AcArAMga 2 / 15 34. uttarAradhyayana 32 / 101 35. utatarAdhyayana 12 / 44 36. vahI 12/46 37. vahI 9 / 40 38. je AyA se viNNAyA, je viNNAyA se AyA / - AcArAMga 39. AcArAMga 1/1/1 40. AtmajJAna aura vijJAna (binovA ) 49. vahI 42. AtmajJAna aura vijJAna (binovA ) 43. appA khalu mittaM amittaM ca supaTThio dupaTThao / jaina adhyAtmavAda : Adhunika saMdarbha meM : 28 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma kA dhaMdhA -DA. sAgaramala jaina Aja dharma bhI eka dhandhA hai, dhandhA hokara bhI andhA hai| isa dhandhe me hotI hai, saude bAjI, yahA~ bhagavAna ko bhI rizvata dI jAtI hai| eka rupaye aura nariyala meM, pAsa karAne kI gAranTI lI jAtI hai| eka-do parasenTa kI pArTanarazipa meM, zeSa saba haDapa jAne kI sAjiza bhI yahA~ hotI hai| bhagavAna ko bheMTa ke nAma para, phusalAyA jAtA hai| phira apanA kAma nikAlakara, tilaka karane ke bahAne, aMgaThA dikhAyA jAtA hai| prabhu kA prasAda batAkara, saba kucha haDapa kara liyA jAtA hai| dharma ke sAInaborDa ke nIce dharma kA bAnA pahana khar3A zaitAna apane svArtha kI dukAna calAtA hai| vAk jAla kI mAyA se khUba daulata baToratA hai| camatkAro ke cakame dikhAkara janatA ko ullU banAtA hai| svarga kA paravAnA aura naraka kA bhaya dikhAkara jaina adhyAtmavAda : Adhunika saMdarbha meM : 29 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janatA ko lUTA jAtA hai| dharma kA yaha dhandhA, hai sabase acchA, isame nahIM lagatA hai, pU~jI pllaa| bina mehanata pada, pratiSThA aura paisA saba kucha to mila jAtA hai| adhika kyA kahe, svarga kI baiMka bhI khAtA khula jAtA hai| yaha eka aisA dhaMdhA hai, bhItara se ho cAhe kAlA, bAhara se to pUrA ujalA hai| para yAda rakho tuma, sabako de sakate ho dhokhA, para tumhAre bhItara, hai jo baiThA vaha saba kucha jAnatA hai, tumhArI sArI kalAbAjI pahacAnatA hai tumhArA paramAtmA bAhara nahI, bhItara baiThA hai khuda ko diyA gayA dhokhA paramAtmA se dhokhA hai| dharma-dhandhA nahI, mAnavatA kI sevA hai dharma meM lUTanA nahI, luTa jAnA par3atA hai| yaha kucha pAnA nahIM, khonA hI khonA hai| sevA aura samarpaNa hI arpaNa hai khuda kA hI tarpaNa hai| yahA~ khudI ko miTA, khudA ko pAyA jAtA hai| tere aura mere bheda miTA sabako apanAyA jAtA hai / AtmA ko hI paramAtmA banAya jAtA hai| jaina adhyAtmavAda : Adhunika saMdarbha meM : 30 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jindagI kA phalasaphA -DA. sAgaramala jaina jindagI le AI, hama Agaye isa jahA~ meM, eka dina mauta le jAyegI, cale jAyegeM isa jahA~ se / na yahA~ AnA hamAre hAtha meM haiM, aura na jAnA hI hamAre hAtha meM hai| Ane aura jAne meM, yahA~ hamArI marjI nahIM cltii| phira bhI yAro hatAza hone kI koI bAta nahIM hai, yaha pUrI jindagI to tumhAre hAtha meM hai| jindagI to eka tAza kA khela hai, pattoM kA ronA mata roo, hAtha banAne kI kozIza karate raho, jindagI kA phalasaphA yaha hai, jo gayA so bIta gayA vaha phira tumhAre hAtha nahIM AnA hai, Ane vAlA kala kaisA hogA? yaha bhI pUrI taraha tuma taya nahIM kara sakate ho, phira bhI nirAza hone kI koI bAta nahIM, khela khelanA to tumhAre hAtha meM hI hai| bIte kala kI cintA chor3oM, vaha tumhAre hAtha nahI AnA hai| aura sunahale bhaviSya kI kalpanA bhI mithyA sAbita ho sakatI hai| jaina adhyAtmavAda : Adhunika saMdarbha meM : 31 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phira bhI Aja aura abhI to tumhAre hAtha meM hai, use khuzI se to jI sakate ho| bhUta aura bhAvI kA ronA kyo rote ho? jo Aja tumhAre hAtha meM hai, usake sahAre jindagI banA sakate ho| jIvana to sadA vartamAna meM jiyA jAtA hai, jo bhUta kI cintA aura bhaviSya kI kalpanA chor3a vartamAna me jItA hai, vahI to jaga meM sukhI hotA hai| jindagI to basa jI bhara jIne kA nAma hai| yaha koI pulAvI khyAla nhiiN| yahA~ to gujara gayA usakA gama na karo aura Ane vAlA kala hai usake sunahale sapane bhI mata sNjoo| jo gujare kala kA ronA nahI rotA hai, aura Ane vAle kala kI phikra kA phAMkA karatA hai, sahI me vahI jindagI kA luphta uThAtA hai| kyA vaha khAka jIyegA, jo gujare kala kA ronA rotA hai| yA phira Ane vAle kala kA tAnA-bAnA bunatA hai yAroM jo kucha kudarata kI niyAmata, Aja tumhe milI hai use mauja-mastI se jI lo| jindagI kA jAma, to tumhAre hAtha meM hai, ise to chaka kara pIlo / jaina adhyAtmavAda : Adhunika saMdarbha meM : 32 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. sAgaramala jaina janma tithi di. 22.02.1932 janma sthAna zAjApura (ma.pra.) zikSA sAhityaratna : 1954 ema.e. (darzana zAstra) : 1963 pI-eca. DI. : 1969 -- akAdamika upalabdhiyA~ : : pravaktA ma.pra. zAsa. zikSA sevA (1964-67), sahAyaka prAdhyApaka (1968-85), prAdhyApaka (prophesara) (1985-89), nidezaka, pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI (1979-97) lekhana 30 pustakeM, 25 laghu pustikAe~ sampAdana 150 pustakeM sampAdaka jaina vidyA vizvakoSa (pArzvanAtha vidyApITha kI mahatvAkAMkSI pariyojanA) 'zramaNa' traimAsika zodha patrikA puraskAra pradIpakumAra rAmapuriyA puraskAra (1986,1998), svAmI praNavAnanda puraskAra (1987), DipTImala puraskAra (1992). AcArya hastImala smRti sammAna (1994), vidyAvAridhi sammAna (2003), kalAM marmajJa sammAna (2006), jaina presIDenziyala avArDa (yU.esa.e. 2007), gautamagaNadhara puraskAra (2008), AcArya tulasI prAkRta puraskAra (2009). sadasyaH akAdamika samitiH vidvat pariSada, bhopAla vizvavidyAlaya, bhopAla jaina vizvabhAratI saMsthAna lADanUM mAnada nidezaka, Agama, ahiMsA, samatA evaM prAkRta saMsthAna, udypur| samprati saMsthApaka evaM nidezaka prAcya vidyApITha, zAjApura (ma.pra.) videza bhramaNa zikAgo, rAle, hyUsTana, nyUjarsI, uttarI karolInA, vAziMgaTana, senaphAMsisko, laoNsa eMjilsa, phinIksa, seMTa lUIsa, piTsabarga, ToraNTo, nyUyArka, kanADA aura laMdana yU. ke.| prAcya vidyApITha: eka paricaya DaoN. sAgaramala jaina pAramArthika zikSaNa nyAsa dvArA san 1997 se 9 saMcAlita prAcya vidyApITha, zAjApura AgarA-mumbaI rASTrIya rAjamArga / para sthita isa saMsthAna kA mukhya udezya bhAratIya prAcya vidyAoM ke ucca starIya adhyayana, prazikSaNa evaM zodhakArya ke sAtha-sAtha bhAratIya sAMskRtika mUlyoM ko punaH pratiSThita karanA hai| isa vidyApITha meM jaina, bauddha aura hindu dharma Adi ke lagabhaga 12,000 durlabha grantha upalabdha hai| isake atirikta 700 hastalikhita pANDulipiyA~ bhI hai| yahA~ 40 patrapatrikAe~ bhI niyamita AtI hai|