________________
૧૨૦
છે. કૃત્રીમ નપુંશક સિદ્ધ થાય. પણ જન્મથી નપુંશક સિદ્ધ થાય નહિ વક્ત ચિરિ અને પંદરસે તાપસે અન્ય લીંગ કેવળજ્ઞાન પામ્યા હોવાથી કેવળી થયા એટલે સિદ્ધ થઈ ચુક્યા એ ન્યાયે સિદ્ધ થયા છે. તે જ રીતે મરૂ દેવા અને અને ભરત મહારાજ ગૃહસ્થ લીંગે સિદ્ધ થયા છે. તીર્થકરો તીર્થની સ્થાપના કરે છે. તેમની હયાતી પછી કોઈ વખત તીર્થ વિચ્છેદ પણ પામે છે. આવા પ્રસંગે ઉપદેશકને અભાવ હોવા છતાં જાતિ સ્મરણાદિના કારણે અતીર્થમાં સિદ્ધ થવાય છે. એ હિસાબ મરૂદેવ માતા અતીર્થ સિદ્ધ છે અને પુંડરીક સ્વામી તીર્થ સિદ્ધ છે રાષભ દેવાદિ તીર્થકર જિન સિદ્ધ છે, જ્યારે ગણધર અજિન સિદ્ધ છે ભૂતકાળની દષ્ટિએ ચારિત્રી કે અચારિત્રી સિદ્ધ થાય છે. વર્તમાન અંતિમ સમયે યથાપ્યાત ચારિત્ર જ મોક્ષ પામે છે પહેલાના સમયની અપેક્ષાએ સામાયીક સૂક્ષ્મ સંપરાયવાળા અને પહેલાને છેલ્લા તીર્થકરની અપેક્ષાએ ચાર અથવા પાંચે ચરિત્રવાળા મેક્ષ મેળવી શકે છે.
વર્તમાન દષ્ટિએ તે કેવળજ્ઞાની જ મોક્ષ પામે છે. પણ ભૂતકાળની દ્રષ્ટિએ પ્રત્યેક બુદ્ધ અને બુદ્ધિ બંધિત પણ મેક્ષ મેળવે છે. પ્રત્યેકબુદ્ધ ગુરૂના આશ્રય વિના પિતાની જ્ઞાન શક્તિથી મેક્ષ મેળવે છે. તેમાં કેઈપણ એક નિમિત્ત મળતાં ચારિત્ર લે છે. સ્વયં બુદ્ધને નિમિત્તની જરૂર રહેતી નથી તેમાં તીર્થકરને કપીલાદિ આપે છે બુદ્ધ બોધિત ગુરુના ઉપદેશથી તરે છે. પ્રત્યેક બુદ્ધમાં
