________________
પદર્શન સુબાધિકા : ૨૧૯ માની શકાય તેમ નથી. આવી રીતે દિશા, કાલ, આત્મા અને મનને પણ શબ્દ ગુણ માની શકાય તેમ નથી. માટે અવશિષ્ટ દ્રવ્ય જે આકાશ છે તેને ગુણ છે તે સિદ્ધ થાય છે. આ રીતે વૈશેષિકે પરિશેષાનુમાન દ્વારા સિદ્ધ કરે છે. આકાશ નિરવયવ તથા નિરપેક્ષ હોવાથી નિત્ય છે. આકાશ એક છે. તે સર્વવ્યાપક અને અનંત છે.
કાલ-ભિન્ન ભિન્ન કાર્યોનું આગળ પાછળ થવું, અથવા એકી સાથે થવું, થોડીવાર પછી અથવા શીઘ્રતાથી થવું, આ બધાં કાલના સૂચક ચિહ્યો છે. તે નિરવયવ હોવાથી નિત્ય છે. કાલ મૂળથી એક જ છે પરંતુ અનિત્ય પદાર્થોની ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને વિનાશને આધાર હોવાને લીધે ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્ય ત્રણ પ્રકારને મનાય છે.
દિશા–એક વસ્તુથી બીજી વસ્તુ કઈ તરફ અને કેટલી દૂર છે, આ જ્ઞાન જે દ્વારા થઈ શકે છે, તેને દિશા કહે છે. દિશા મૂળથી એક જ છે પરંતુ લેક વ્યવહાર માટે તેના ચાર વિભાગ કરવામાં આવે છે. પૂર્વ, પશ્ચિમ, ઉત્તર અને દક્ષિણ.
આત્મા-કણુદ મુનિએ વૈશેષિક સૂત્રના ત્રીજા અધ્યાયમાં આત્મા સંબંધી વિશદ ચર્ચા કરી છે. કર્ણદ મુનિ કહે છે કે, ઈન્દ્રિયેના જે વિષયો છે તે ઇન્દ્રિય દ્વારા આ વિષને ભેગ કરનાર કેણ છે? સ્વયં ઈન્દ્રિયો તે સાધન માત્ર છે. આથી કઈ તેને પ્રેરક હવે જોઈએ અને તે પણ ચૈતન્ય ગુણ વિશિષ્ટ હા જોઈએ. અને તે આત્મા છે. વળી “” શબ્દ દ્વારા પણ
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
