________________
૨૧૮ : ષડ્રદર્શન સુબેધિકા આગ્નેય વિષય ચાર પ્રકારના હોય છે. ભૌમ, દિવ્ય, ઔદર્ય અને આકરજ. ભૌમ અગ્નિમાં, દિવ્ય સૂર્ય, ચંદ્રમા આદિમાં, ૌદર્ય જઠરાગ્નિમાં અને આકરજ સોના, ચાંદી આદિમાં જોવા મળે છે.
વાયુ–પર્શવા વાપુ: અર્થાત વાયુનું અસ્તિત્વ કેવળ સ્પર્શ દ્વારા જ જાણી શકાય છે. વાયુનું કેઈ રૂ૫ દષ્ટિગોચર થતું નથી. વાયુને સ્પર્શ ગુણ છે અને ગતિ ક્રિયા છે. વાયુ પણ પરમાણુરૂપથી નિત્ય અને કાર્યરૂપથી અનિત્ય છે. કાર્યરૂપ વાયુ ચાર પ્રકારનું માનવામાં આવે છે. (૧) શરીર (૨) ઇન્દ્રિય (૩) વિષય અને (૪) પ્રાણ વાયવીય શરીર અનિજ હોય છે અને પાર્થિવ પરમાણુઓના સંગથી વિષપભેગમાં સમર્થ થાય છે. વાયવીય પરમાણુઓથી બનેલ ઇન્દ્રિય ત્વચા કહેવાય છે, જેના દ્વારા પ્રાણિ માત્રને સ્પર્શનું જ્ઞાન થાય છે. હવા, આંધી આદિ વાયુના વિષયે છે. વક્રગતિ વાયુને સ્વભાવ છે. પ્રાણવાયુ શરીરની અંદર રહેલ રસ, ધાતુ અને મલ આદિનું સંચાલન કરે છે તે એક જ છે પણ ક્રિયા-ભેદને લીધે તે પાંચ પ્રકારને છે પ્રાણ, અપાન, વ્યાન, સમાન અને ઉદાન. આ પાંચેય વાયુના પ્રદેશ ક્રમશઃ હૃદય, મલાર, નાભિ, કંઠ અને સર્વ અવયવ માનવામાં આવેલ છે. તેને શ્લેક આ પ્રમાણે છે–
हृदि प्राणो गुदेऽपान: समानो नाभिसंस्थितः ।
उदानः सण्ठदेशस्थो व्यानः सर्वशरीरगः ।। આકાશ–શિવજીનામા અર્થાત આકાશને શબ્દ વિશિષ્ટ ગુણ છે. કારણ કે શબ્દ પૃથ્વી, જલ, તેજ અને વાયુને ગુણ :
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
