Book Title: Pravachanasara
Author(s): A N Upadhye
Publisher: Shrimad Rajchandra Ashram

View full book text
Previous | Next

Page 483
________________ ३१८ कुन्दकुन्दविरचितः [अ० ३, गा० ५५अथ शुभोपयोगस्य कारणवैपरीत्यात् फलवैपरीत्यं साधयति रागो पसत्थभूदो वत्थुविसेसेण फलदि विवरीदं । णाणाभूमिगदाणिह बीजाणिव सस्सकालम्हि ॥ ५५ ॥ रागः प्रशस्तभूतो वस्तुविशेषेण फलति विपरीतम् । नानाभूमिगतानीह बीजानीव सस्यकाले ॥ ५५॥ यथैकेषामपि वीजानां भूमिवैपरीत्यानिष्पत्तिवैपरीत्यं तथैकस्यापि प्रशस्तरागलक्षणस्य शुभोपयोगस्य पात्रवैपरीत्यात्फलनैपरीत्यं कारणविशेषात्कार्यविशेषस्यावश्यं भाविखात् ॥५५॥ अथ कारणवैपरीत्यफलवैपरीत्ये दर्शयति छदुमत्थविहिदवत्थुसु वणियमज्झयणझाणदाणरदो। ण लहदि अपुणब्भावं भावं सादप्पगं लहदि ॥५६॥ पयोगितपोधनानां शुभानुष्ठानकथनमुख्यतया गाथाष्टकेन द्वितीयस्थलं गतम् । इत ऊर्ध्व गाथाषट्कपर्यन्तं पात्रापात्रपरीक्षामुख्यत्वेन व्याख्यानं करोति । अथ शुभोपयोगस्य पात्रभूतवस्तुविशेषात्फलविशेषं दर्शयतिफलदि फलति फलं ददाति । स कः । रागो रागः । कथंभूतः । पसत्थभूदो प्रशस्तभूतो दानपूजादिरूपः । किं फलति । विवरीदं विपरीतमन्यादृशं भिन्नभिन्नफलम् । केन कारणभूतेन । वत्थुविसेसेण जवन्यमध्यमोत्कृष्टभेदभिन्नपात्रभूतवस्तुविशेबेग । अत्रार्थे दृष्टान्तमाह-णाणाभूमिगदागिह बीजाणिव सस्सकालम्हि नानाभूमिगतानीह बीजानि इव सस्यकाले धान्यनिष्पत्तिकाल इति । अयमत्रार्थः-यथा जघन्यमध्यमोत्कृष्टभूमिवशेन तान्येव बीजानि भिन्नभिन्नफलं प्रयच्छन्ति तथा स एव बीजस्थानीयशुभोपयोगो भूमिस्थानीयपात्रभूतवस्तुविशेषेण भिन्नभिन्नफलं ददाति । तेन किं सिद्धम् । यदा पूर्वसूत्रकथितन्यायेन सम्यक्त्वपूर्वकः शुभोपयोगो भवति तदा मुख्यवृत्त्या पुण्यबन्धो भवति परंपरया निर्वाणं च । नो चेत्पुण्यबन्धमात्रमेव ॥ ५५ ॥ अथ कारणवैपरीत्यात्फलमपि विपरीतं भवति तमेवार्थ द्रढयति-ण लहदि न लभते । स कः कर्ता । वदणियमज्झयणझाणदाणरदो व्रतनियमाध्ययनध्यानदानरतः । केषु विषयेषु । योगके कारणकी विपरीततासे फलकी विपरीतता सिद्ध होती है-[प्रशस्तभूतः] शुभरूप [रागः] रागभाव अर्थात् शुभोपयोग [वस्तुविशेषेण] पुरुषके भेदकर [विपरीतं] विपरीत कार्यको [फलति] फलता है, जैसे [सस्यकाले] खेतीके समयमें [नानाभूमिगतानि] नानाप्रकारकी खोटी भूमिमें डाले हुए [हि] निश्चयसे [बीजानि इव] बीज धान्य विपरीत फलको करते हैं। भावार्थ-कोई कोई भूमियाँ ऐसी खराब हैं, कि जिनमें उपजनेके लिये बोया गया अन्न खराब होजाता है, उसी तरह यह शुभोपयोग पात्रके भेदसे विपरीत फलको भी देता है, जिस तरहका पुरुष खराब और अच्छा होता है, वहाँ वैसे फलको उत्पन्न करता है, वह कारणके भेदसे कार्यमें भेद अवश्य होजाता है ॥ ५५ ॥ आगे कारणकी विपरीततासे फलकी विपरीतता दिखलाते हैं-[छद्मस्थविहितवस्तुषु] अज्ञानी जीवोंकर अपनी बुद्धिसे कल्पित देव गुरु धर्मादिक पदार्थोंमें [व्रतनियमाध्ययन Jain Education International For Private & Personal Use Only www.jainelibrary.org

Loading...

Page Navigation
1 ... 481 482 483 484 485 486 487 488 489 490 491 492 493 494 495 496 497 498 499 500 501 502 503 504 505 506 507 508 509 510 511 512 513 514 515 516 517 518 519 520 521 522 523 524 525 526 527 528 529 530 531 532 533 534 535 536 537 538 539 540 541 542 543 544 545 546 547 548 549 550 551 552 553 554 555 556 557 558 559 560 561 562 563 564 565 566 567 568 569 570 571 572 573 574 575 576 577 578 579 580 581 582 583 584 585 586 587 588 589 590 591 592 593 594 595 596 597 598 599 600 601 602 603 604 605 606 607 608 609 610 611 612