________________
જ્ઞાન-સંવાદ :
(ઉત્તર આપનાર વિદ્વાનશ્રી ડૉ. રતનબેન ખીમજી છાડવા.) પ્રશ્ન : જગતમાં ધર્મ એ શું ધતીંગ નથી?
પ્રાપ્તિ થાય તે ધર્મ. સંક્ષેપમાં અહિત-અકલ્યાણનો માર્ગ છૂટી ઉત્તર : જગતમાં ધર્મ એ ધતીંગ નથી. પણ ધર્મની પાછળ જાય અને હિત-કલ્યાણનો માર્ગ નિર્વિન બને એ ધર્મ. માત્ર તેની વિચાર અને યોગ્ય ધોરણ રહેલું છે. ધર્મના કોઈ આચારનારામાં જુદી જુદી શાખાઓ જુદા જુદા ધર્મ રૂપે ભાસે છે. કે કોઈ કોઈ આચરણમાં દોષ હોય, તેથી ધર્મ દોષિત ઠરતો નથી. એક મોટી વ્યાપારી પેઢી કે જનસમાજને ઉપયોગી એક મોટી જીવનમાં જેમ ખાવું-પીવું, ઈન્દ્રિય-સુખોપભોગ, કૌટુંબિક જીવન, સંસ્થાને જેમ મુખ્ય મથક ઉપરાંત શાખા-પ્રશાખા હોય છતાં એ સામાજીક જીવન, રાષ્ટ્રીય જીવન આદિના સ્થાન છે તેમ ધાર્મિક બધી મળીને એક જ પેઢી કે એક જ સંસ્થા ગણાય છે. તેમ આત્માના જીવનનું પણ અવશ્ય સ્થાન છે. માત્ર ખાઈને બેસી રહેવું એ જ વિકાસ સાધક જેટલા પણ રસ્તાઓ છે, માર્ગ છે તે બધા જો જીવનની સાર્થકતા હોય તો જંગલી જાનવર કે મનુષ્યમાં કશો મહાવિકાસ મોક્ષરૂપ મથકને મળનારા હોય, સાધ્ય સુધી તફાવત જ ન રહેત! ક્યારેક જંગલી જનાવર કે તેમ જ મનુષ્ય પહોંચાડનારા હોય તો તે બધા તેના જ ભેદો. પ્રભેદો હોવાથી કટોકટીની વખતે ધર્મની પ્રેરણા મેળવતા પ્રયાસ કરતો જોવામાં એક જ છે. એ બધા ભેદા-પ્રભેદોથી લાભ તો અંતે ધર્મથી થયો જ આવે છે. ધર્મ ઉપર ભાર આપવામાં જ્ઞાનીઓની જનસમાજ પ્રત્યે ગણાય. હિતની દૃષ્ટિ છે. માનવીને તેના સુખ માટે જ્યાં ત્યાં ફાંફાં મારતો પ્રશ્ન : શું બધા ધર્મો મટીને એક જ ધર્મ ન બની શકે? બચાવી યોગ્ય માર્ગે ચઢાવવાનો જ્ઞાનીઓ ધર્મ દ્વારા પ્રયત્ન કરે છે. ઉત્તર : આ બધા ધર્મ માટેના ઝઘડા, કલહ-કંકાસ ખાતર
ધર્મનું સ્થૂલ શરીર સદાચારી છે, જ્યારે સૂક્ષ્મ શરીર સવિચાર માની લઈએ કે બધા ધર્મો મટીને એક જ ધર્મ બને તો પણ તે ધર્મ છે. કેટલાક નીતિને જ ધર્મનું સર્વસ્વ માને છે પણ વસ્તુતઃ નીતિ લોકોપયોગી નહિ બની શકશે. કારણ કે ધર્મને લોકોપયોગી એ ધર્મનું ફળ છે. ધર્મ વિના નીતિની ઈમારત રેતીના પાયા ઉપર બનાવવા માટે તો તેની જુદી જુદી શાખા-પ્રશાખાઓ ઉત્પન્ન કરવી ઉભેલી છે. ધર્મભાવનાથી જ નીતિ ઉપર અખંડ શ્રધ્ધા ટકી રહે છે. જ પડશે. જેમ કે જગતનું બધું જ પાણી નદી-નાળાં વગેરેમાંથી જીવનના કટોકટીના પ્રસંગોમાં સહાયભૂત થનારા નીતિના સૂત્રો લઈને એક જ સમુદ્રમાં ભરી દેવામાં આવે તો સમુદ્ર મોટો તો નથી પરંતુ ધર્મભાવના છે. ધર્મને સાચા હૃદયથી સ્વીકારનાર કોઈ બનશે પણ લોકોના ઉપયોગમાં આવતું તે પાણી અટકી જશે. અતૃપ્ત રહેતાં નથી. પરા કોટિની બુધ્ધિના વિદ્યાનો ધર્મમય સરોવરનું કે ડેમનું પાણી પણ ઘેર ઘેર પહોંચાડવા માટે પણ જુદી જીવનથી જ સમાધિને પ્રાપ્ત કરી શક્યા છે. તેનું કારણ ધર્મ આત્મા જુદી ટાંકીઓ અને પાઈપો દ્વારા જ લઈ જવું પડે છે. તેમ એક જ ઉપર સીધી અસર કરે છે અને આત્મા એ જ આ જગતમાં અમૃતત્વ ધર્મને સર્વ મનુષ્યો પાસે પહોંચાડવા માટે જુદાં જુદાં સાધનો વિના
ચાલી શકવાનું નથી. એ સાધનોને પછી સંપ્રદાય, પંથ, મત કે પ્રશ્ન : કયા ધર્મને સાચો માનવો? ધર્મમાં કલહ કંકાસ સંસ્થા કોઈ પણ નામ આપો. એ દરેક સાધનો રૂપી ભિન્ન ભિન્ન આપસમાં મતભેદ કે મતમતાંતરો એટલા બધા છે કે તેમાં સત્યધર્મ ધર્મની શાખાઓ તરફ સુગ ધરાવવી એ વસ્તુ સ્થિતિનું અજ્ઞાન છે. કયો કઈ રીતે નક્કી કરી શકાય?
મનુષ્ય સમાજમાં રહીને સર્વત્ર એક જ રીતિ કે વ્યવહાર દાખલ કરી ઉત્તર : ધર્મના મત-મતાંતરો, ભેદ પ્રભેદો કે કલહ-કંકાસી શકાતા નથી. વિદ્યમાન વસ્તુઓ ઉપર અણગમો ઉત્પન્ન કરાવવા જોઈને ધર્મથી વિમુખ થવાની જરૂર નથી. અથવા તો ધર્મ પ્રત્યે માત્રથી તે નાબૂદ થતી નથી પણ એકના બદલે તેની જગ્યાએ બીજી અણગમો દર્શાવવો જરૂરી નથી. માનવ પ્રકૃતિ જ જુદી જુદી આવીને ઊભી રહે છે. જેમ કે નાત જમણની સામે અણગમો વિકાસભૂમિ ઉપર સ્થિત થયેલી હોય છે. તેથી તે તે પ્રકૃતિને અનુકૂળ બતાવનાર ટીપાર્ટી, ઈવનીંગ પાર્ટી અને ગાર્ડન પાર્ટીઓ ગોઠવે જ ધર્મને તે સ્વીકારી જ લે છે. જેમ કે કોઈને ભક્તિમાં વિશેષ રુચિ છે. સાદું જીવન ગાળી નાત-જાત કે ધાર્મિક પ્રસંગોમાં જ ખર્ચ હોય તો કોઈને જ્ઞાનાભ્યાસમાં વધુ રસ હોય છે તો કોઈને કરનારા પૂર્વજોની ટીકા કરનારાઓ, ખર્ચ ટૂકું કરવાને બદલે તેનાં તપસ્યામાં. દરેકનો ક્ષયોપશમ કે શક્તિ અલગ અલગ હોય છે કરતાં બમણો ખર્ચ મોજ-શોખ, કપડાંલત્તા, નાટક-સિનેમા તથા એટલે દરેક મનુષ્ય એક જ ધર્મ કે એક જ રીત સ્વીકારે એવું કદી અન્ય ટાપ-ટીપમાં વધારતા જ જાય છે. આવા તો અનેક ઉદાહરણો બન્યું નથી અને બનવાનું પણ નથી. જુદા જુદા માણસોને જુદા જોવા મળે છે. જુદા સાધનો વિના ચાલે જ નહિ. પરંતુ એ સાધનો જો એક જ આમ એક વસ્તુ છોડી તો તેને લગતી બીજી વસ્તુમાં ગોઠવાયા માર્ગે લઈ જનારા હોય તો એમાં વાંધો નથી. ધર્મ જગતમાં એકજ વિના માણસથી રહેવાતું નથી. સર્વધર્મ ઐક્યની વાતો કરવા જતાં છે. દુર્ગતિમાં પડતાં જીવને બચાવી તેને શુભ ગતિમાં પ્રસ્થાન દરેક ધર્મમાં નવા નવા પંથ ઊલટા વધતા જ જાય છે. માનવ કરાવે તે ધર્મ. જેનાથી અભ્યદયની સિદ્ધિ થાય અને નિઃશ્રેયસની સમાજના મહા વિકાસ મોક્ષમાં સહાયક થવા માટે એક જ
પ્રબુદ્ધ જીતુળ
( માર્ચ - ૨૦૧૮ ) |
