________________
પ
ન
તે
ર
છે
ill fi
અતીતની બારીએથી આજ સંકલન અને પ્રસ્તુતકર્તા ઃ બકુલ ગાંધી ફેબ્રુઆરી-એપ્રિલ ૧૯૬૦ના અંકોમાં “ધર્મ વિચાર” ૧ થી ૬ લેખો રજુ થયેલ છે.
9819372908 ૧. ધર્મ શું છે અને તેની જરૂર ખરી? શું ધર્મ અને સમાજવ્યવસ્થા વચ્ચે આંતરિક વિરોધ છે? ધાર્મિક સંગઠનો અને સાધુસંસ્થાની જરૂર છે? માનવીએ સામાજીક, આર્થિક અને
રાજનૈતિક વિચારોમાં નિરંતર વિકાસ સાધીને નવો ઇતિહાસ રચ્યો; પરંતુ ધર્મનો ઇતિહાસ મૂળે આજ પણ, જેવો શરૂઆતમાં હતો, એવો ચાલ્યો આવે છે. જ્ઞાનનો સ્વભાવ સતત પરિવર્તન અને પ્રગતિ છે; ઇશ્વર અવિનાશી, અવિકારી અને અપરિવર્તનકારીતત્વ છે; અપરિવર્તનશીલતાને પોતાનો ગુણ માની લીધો. ધર્મને પોતાની જાતને બુદ્ધિથી
તપાસી-પારખી શકાય એવી ચીજ નથી માનતો. ધર્મનીઆ ભુમિકા આજ સુધી ટકી રહેલી છે.- ભંવરમલ સિંધી. ૨. “ધર્મની પ્રેરણા ભલે કોઇ ઇન્દાતીત નિગુઢ તત્વમાંથી મળી હોય, પરંતુ ધર્મનું સંગઠન એ તો માનવીની પોતાની કૃતિ છે. એમાં ખામીઓ, દોષો અને વિકારો જન્મ જ છે.
એટલા માટે જ સમયે સમયે ધર્મનું સંસ્કરણ, શુદ્ધીકરણ અને નવીનીકરણ કરવું અનિવાર્ય થઇ પડે છે. આ બધું કરવાની હિંમત જ્યારે ધર્માનુયાયીઓ અને ધર્માભિમાનીઓ દાખવી નથી શકતા, ત્યારે દરેક જમાનામાં નવા નાના-મોટા સંપ્રદાયો પેદા થાય છે'- કાકાસાહેબ કાલેલકર ૩. “બીજાના દુખે હું દુખી કેમ થાઉં છું? બીજાને સુખી જોઈ મને કેમ સુખ થાય છે? આનો જવાબ નીતિ નહીં આપી શકે, અધ્યાત્મ આપે છે, હું અને બીજી વ્યક્તિમાં કોઇ
મૂળભૂત એવી એકતા છે જેની મને પ્રતીતિ છે. જીવ માત્ર સાથે આ એકાત્મકતાની પ્રતીતિ તેનું નામ અધ્યાત્મ અને આ એકાત્મતાને જીવનમાં ઉતારવાનો પ્રયોગ તેનું નામ
ધર્મ..”- દાદા ધર્માધિકારી ૪. ધર્મવિચાર સાયન્સ જેટલો જ સત્ય છે. જેમ સાયન્સને તેમ જ ધર્મવિચારને આપો છોડી શકતા નથી. દુનિયાભરના સુથાર, લુહાર..સાયન્સના નિયમો અનુસાર કામ કરે છે
જો એ નિયમો છોડી દે તો તેમનું કામ નહિ થાય. તેમાં એમનો અટલ વિશ્વાસ હોય છે. જ્યારે ધર્મ-વિચારોમાં એ પ્રકારની અટલ શ્રદ્ધા પેદા થશે ત્યારે કહી શકાશે કે દુનિયામાં
ધર્મની સ્થાપના થઇ છે”- વિનોબા ભાવે ૫. ધર્મ એટલે સત્યની તાલાવેલી અને વિવેકી સમભાવ, તેમ જ એ બે તત્વોની દોરવણીનીચે ધડાતો જીવનવ્યવહાર. આ જ ધર્મ પારમાર્થિક છે. બીજા જે વિધિનિષેધો, ક્રિયાકાંડો,
ઉપાસનાના પ્રકરો વગેરે ધર્મની કોટિમાં ગણાય છે, તે બધા જ વ્યવહારિક ધર્મો છે અને તે જ્યાં સુધી પારમાર્થિક ધર્મ સાથે અભેદ્ય સંબંધ ધરાવતો હોય ત્યાં સુધી જ ધર્મને
પાત્ર છે. પારમાર્થિક ધર્મ એ જીવનની મૂલગત તેમ જ અદ્રશ્ય વસ્તુ છે. તેનો અનુભવ કે સાક્ષાત્કાર ધાર્મિક વ્યક્તિને જ હોય છે..” - પંડિત સુખલાલજી . ૬. શુદ્ધ વૃતિ અને શુદ્ધ નિષ્ઠા નિર્વિવાદપણો ધર્મ છે, જ્યારે બાહ્ય વ્યવહારોના ધર્માધર્મપણામાં મતભેદો છે. તેથી બાહ્ય આચારો કે વ્યવહારો, નિયમો કે ધર્મ રીતરિવાજોની
ધર્મયતા કે અધર્મયતાની કસોટી એ તાત્વિક ધર્મ હોઇના શકે.- પંડિત સુખલાલજી - A w ૪ર૧ iામાન્ય જ્ઞાન
ઉધમ વિચાર : ૨ - કાકા કા ય તે ન કરે ન જાય
ધમ–વિચાર : ૩ ન ને કે મને મળવા
૧પ મનામ કે દ્ધ મન પર ન ર | જજને વિકાસ જે દ્વિમ બે રન કમી [ કાલ સિમ કામકાજ માટે ન જ શ્ક' પાન ના છે કે, મને ખ્યા છે તેમાં બે જ મારી એ મૃમનું મામાની જળવાઇ પામે જ કરી
જન | ધ ધ ય' પાલ જ
પરબ ને એ ના , તમારી 1
મન મારુ ts, રામ ધામ
જ હા છે મુમન છું મન જ છે
મધ માં T માલિકો માટે લિગ ૪ કે ન કરવું
45 + 2 તિમાં જ નાક માં મને, ૧
માલિક જાવ, જ
ની તની પમાન દર પાંદામામાના
એ
, “જીતેની જ છે
ની થી કે સદા
મીજાને | મને કહ્યું છે કે તમામ પ્રકા
છે જો 1 જ ધમ ની માળ નીતિ નક્કી' ,'// " , " કા કામ કર્યું કે મે 1
માં કપ || Fા જમા ક » કોટક ર છે. જા એ કે, આ ને પણ ધમ વિચાર : ૧
Tય જ છે ને રણ માં જૈફ મ નવા કપ કે એક જ પથ લ , ધી મે જ કહો ના પદ મૅપી છ ની મને પ્રાન | |
- થા, હરખાતરી માયા લૈ જાન પણ ના કાકા એ માં અને વારના * ને કાળી નો માં જજ
કે નક' નથી, રમ જે પૈકી વધારે ને નિ, રે સૈ દ
ન બ નથી. તે વિશે કઇ કામ | પ
લા ક ક ની મરમ ન માને તો જાણે જ 14 તે નિ નવી
મુવી " શા નિયા છે,
મા જ કક/માની લે ને ક ય ધમ ધમાલ -
ર નાકના એ કળીના ભૂમાને જોકે Wનું નાનું પન્ન કરી
મારી
ને જ
- ક હ ક અક્રો + ના પર્વ મ ન પ.પ છે કે મન ધન જ ન | વિમા ય બજા અધ છે, જે મા થી છે, અને જો ક મા | જ લ કા દમ, જામ રામ રામ લોકો રાજ કરન -
| | કામ કરીને સુરણ . મને ય કાળને ધામ ક લ છે કાકા ને ન
મામા મા #પ કામ પૂ ' કા કા કે જજ કે * *
ચમ મને મળtધ કબાજ ને બrષક' નામે છે
મોન કરીને જે કુળ ન ર ક તેને જ મા કાજે જ ન ખ મ
કપમાં માંધ ના કર,
ણ કમ મ ર માન, કે ઉદને માન
વિજળી માની એ કદી ગતિ છેન થાક ન જ ના - માં ના ગીત કમાન પદ ન માયા કે બા " કિ, કલા એકલાં જ છે. મહા
કર |
પાક | મશીન , ન કે કપાસ અને મા સામ | કિમત જ ઝરે, રે અબુ ને
થયા છે કે કોર્ટ મા જ કાન મા મને કો જાય જ બધા મા છે, જે મર્દ ના કર ન કર્યો છે કાન , નવી યક્ષા કાજે ને ઉદય થી
જનારા જે કરવું ના ક . માતાની માં || જય કાર રમતા બેન | * | મ
% પાકા ન કેમ
કર્યું છે કે
શષ કાળે ન નરેની જે મહા નું મેઘધ પછી,
ન ધતું ધાર્યું છે નિતીન ન મ કાજ છે, મા 1 ) -1
વિચાર-૫
જો " ધર્મ વિચાર-૬ ri flહન ચિન્તક છે; તૈમણે આ વિષય ઉપર છા" gવા// ) IT TTiન અને મિન' છે મથાન) સામે ત્રણ વિકલાંગ માં - ૫ ની કે ' મુસ્તિકના આકારમાં પમ્પિ-પૂતિકા પ્રવ્રત્તિ તરફથી
An , જોને, મૃતક નથી, તે સદગુણાબ છે, પણ મનમાં થાર્થ છે, બી મુ જેન મધનું પાક્ષિક મુખપત્ર ' છે એવા શ્રી વાડી નt મથકમે અને તેની કાયાપક તે આ
- thersના મતમધ સામજિક ર R * નિકાલ = "1લિશ |
મનના કામ નિuી છે. * નકલ : a પૈસા
- છે શાને ને દાર્થ મલજ સુધીમાં બંગા, '2 પુતિના લરિક્ષાને ધાક દિ -- શ્રી પરમાનદરજી કાપડિયા
ના કાકા એ જ ભા . કાવીને પ્રશ્ન કરવામ શ0 છે, પંખને સરળ, શાદી છે, જેમાં તત્વજિક પ્રશ્ન મહાલિંક
તે તેn જિજ્ઞાસા તૂમ થાય ને જ નધિત થાય કેમ જ "ાળની જૈને વિશ્વ મ કે ળ ચાર, પ્રા! ધર્મવિચાર-૪
kg છે. ૨ માસે મા # વી કa૫ પાનાની બે માડમે કહેશવશ્વ નરમ પથr" ગhviાર મા મા પિક - ખીર નારીખે પ્રયી પાછા હતો. હિંમાયો પ્રદૈધના દ્રઢ ગામની ભાગોળ વિનોબાજ પંજ દ્વારા અને સુના હય છે, હવૈ નક્રમની ફટા
. મા રા ર ા ા ા , શ્રી તિજમાં કાં માને તે ૧૪ કિમી સોની | મન
ઇનામું *પરિચય પુસ્તિક મરજિ, રિતમ ય, મૈ૪, પી. coો દિમાગમાં પ્રધાને કહ્યું માં રીત વિના જમાના પણ મૈ પૈમ નથી.
તેજ ને જ , મનને જે દિન-એપનર, મણની બીજી નાચર જે જ જોઇએ, જપણે પ્રેમથી ખમા ! આપી રહી છે ધૂને સમજે પણ તેને ખેડ, ફળ : ર મ રે
' જ કd છે કે કંધેશ , નાક હૈ ખTI તિ, કારસે-પગ ત ની
વિચારને પકીને કામું કર ર નામ. પણુ માણે વિચરી વાટીકા મહીને ૧૬ પટે છે, પ્રસ્તુત પુરિનાનું છે, જમદ સ. જય મામા દગાર ના કે રીતે ખાસ ગિન સુધી 5 સૌથી છે માન છે મત પણે ઉપરની જ મા તેમ જ નામ ૧ પાબ વનમાં પ્રઢ કરવાની અનુમતિ પમાપવા મ ભાવ
મા તાળ મરી ગઇ થાય kી ને બી કોક જ ધર્મ
મને માટે મારે - મી જારમાળો,
જ્યારે માણે મકાનેર વિના “નાવીને ળ ને બા મા કાઢy ,
કરી શકું જ છે કે દક્તિ અને સ્વાદ
ધમ'H પ ગયુ ને મને બે હેકતાથી પ્રગટ પકામ ( શૈઢ અબૈરને) ઉપયોગ કરીએ છીએ, સંત છે પુર ના ષ પર વસેલું નાનું સરખું
કાdutt પાણી પ વિના શા છેa 1 બુમ તરફની પ્રdd કોયમાં પણ છવા છE '
ધર્મ-વિચાર ૧-૬ લેખો પુઆરી-એપ્રિલ ૧૯૬૦ વેબસાઇટ www.prabuddhjeevan.in ઉપર ઉપલબ્ધ છે. માર્ચ - ૨૦૧૮
પબદ્ધ છqન
1
પ્રવુ જીવન
લિંગ ૮
