________________
૧૮.
પ્રબુદ્ધ જીવન
મે, ૨૦૦૯
અને મારાપણું' “પર’માં વર્તે છે જેથી તેને કર્મબંધ-કર્મફળની ચારિત્યાચાર આંતરબાહ્ય પણે) વર્તાવે છે. ઉપરના બન્ને પુરુષાર્થને પરંપરા કુદરતી નિયમાનુસાર થયા કરે છે.
અમુક અપેક્ષાએ મુક્તિમાર્ગના કારણોનું સેવન કે કર્તુત્વ ઘટાવી જીવાત્મદશામાં નિમિત્ત-નૈમિત્તિક સંબંધ કેવી રીતે કાર્યાન્વિત શકાય કારણ કે તે અવલંબનરૂપ છે અથવા સ્વાધીન નથી. સાધકની થાય છે તે જોઈએ. જીવાત્માને જ્યારે ઉદયાધીન કરમરૂપ સંજોગો આવી વર્તનાના પરિણામમાં તેને શરૂઆતમાં ઉદાસીનવૃત્તિ પ્રાપ્ત થાય છે ત્યારે તેની આત્મચેતના ઉપયોગમયી થાય છે. આવી (સંજોગોમાં) રહે છે. અને જે છેવટે ઉત્તરોત્તર વીતરાગતા ચેતનામાં અલ્પ માત્રામાં દર્શન અને જ્ઞાનગુણના પ્રગટીકરણમાં કર્મનિર્જરામાં વર્તાવે છે. જોવા-જાણવાદિ કાર્ય હોવાથી, તેને અજ્ઞાનદશા કે જ્ઞાનગુણના ઉપરની જીવ અને પુગલદ્રવ્યોમાં કારણ-મર્યાદિ એકબીજાનું પ્રકાશનમાં રૂકાવટ કર્મરૂપ આવરણોથી થતી હોય છે. આવો નિમિત્ત પામી નેમિત્તિક કાર્ય નીપજે છે. તેમાં નિમિત્ત શું ભાગ અવરોધ દ્રવ્યકર્મોથી થાય છે, જેથી જીવાત્માને રાગાદિ ભાવકર્મો ભજવે છે તે જોઈએ. થાય છે. ઉપરાંત ચેતના શક્તિમાં કર્તુત્વ-ભોકતૃત્વ મૂળભૂત આત્મદ્રવ્યના નિમિત્તભૂત સ્રોતમાં દર્શન અને જ્ઞાનગુણનો શક્તિનો પણ સંચાર થયા કરે છે. બન્ને નિમિત્તકારણોથી નવાં ઉપયોગ (જોવા-જાણવાદિનું કાર્ય) અને જેટલા પ્રમાણમાં આ કર્મબંધનું સર્જન થાય છે. અથવા જીવદ્રવ્યનો આવો સ્રોત કે નિમિત્ત ગુણોનું પ્રગટીકરણ થયું નથી તેની પૂર્તિ માટે નિર્મળ આત્મસ્વરૂપની પામી દ્રવ્યકર્મોની ઉપસ્થિતિ નવીન ભાવકર્મમાં પરિણમે છે. માટે ભાવનાથી ભાવિત રહેવું એવું અવલંબનરૂપ કર્તુત્વ હોય છે. જ વ્યવહારદૃષ્ટિએ જીવને ભાવકર્મ, દ્રવ્યકર્મ અને નોકર્મનો કર્તા આ પ્રકારનું નિમિત્ત પામી દ્રવ્યકર્મોરૂપ કાર્મણ વર્ગણાના ઉદયમાં કહેવાય છે. ટૂંકમાં જીવ જ્યારે પોતાના આત્મિક સ્વભાવના ભાનમાં ભાવકર્મનું સર્જન ન થાય એ પ્રકારની સાધકની આત્મજાગૃતિ વર્તતી વર્તતો નથી ત્યારે તેને વ્યવહારદૃષ્ટિની અપેક્ષાએ કર્મના પ્રભાવનો હોવાથી કર્મ નિર્જરા ઘણેભાગે સંવરપૂર્વકની થાય છે. આમ થવાથી નૈમિત્તિક કર્તા કહ્યો છે અથવા કર્મ જ કર્તા કર્મ. બીજી રીતે જોઈએ આત્મિકગુણો આવરણ રહિત ક્રમશઃ થયા કરે છે. આ થવામાં તો આવી વિભાવદશામાં કર્મ જ નૈમિત્તિક કર્તા થઈ પડે છે, જેનો મુખ્યપણે પ્રજ્ઞાશક્તિ કે અંતરઆત્માનું યોગદાન મહત્ત્વપૂર્ણ હોય સ્ત્રોત આત્મદ્રવ્યમાંથી નિમિત્તભૂત થાય છે. પરંતુ આવું કથન છે. આ અપેક્ષાએ એવું કહી શકાય કે શુદ્ધ નિશ્ચયષ્ટિએ અંતરઆત્મા વ્યવહારષ્ટિની અપેક્ષાએ ઘટાડી શકાય.
નિર્મળ આત્મિક સ્વભાવનો કર્તા છે. (B) અંતરઆત્મદશા કે સાધકદશા:
ઉપસંહાર : આત્મદશાનો સાધક એ કે જેને ક્ષાયિક સમકિત વર્તે છે અને જે (૧) જીવાત્મદશામાં દ્રવ્યકર્મોના ઉદયનું નિમિત્ત પામી પોતે દરઅસલપણે કોણ છે અને કોણ નથી તેની નિરંતર પ્રતીતિ ભાવકર્મોનું સર્જન થાય છે, જેમાં જીવની ચેતનાશક્તિનો વર્તે છે. અથવા જે સાધકને પરમશ્રુતજ્ઞાનરૂપ સુબોધ (ભદજ્ઞાન) કર્તુત્વ-ભોક્નત્વ પારિણામિક સ્વભાવનો સ્રોત વહે છે. કોઈ પ્રત્યક્ષ (દેહધારી) જ્ઞાનીપુરુષ મારફત વિધવત્ પ્રાપ્ત થયો છે અને (૨) અંતર આત્મદશામાં દ્રવ્યકર્મોના ઉદયનું નિમિત્ત પામી સાધક તે આત્માનુભવમાં પરિણમે એ હેતુથી આજ્ઞાપાલનાદિના પુરુષાર્થમાં નવીન ભાવ કર્મો ન સર્જાય તેવા પુરુષાર્થમાં રત રહે છે, જેથી રત રહે છે. આવા સાધકની પ્રજ્ઞાશક્તિ કે અંતરઆત્મદશા જ્ઞાનપ્રકાશ જ્ઞાનાદિ ગુણો નિરાવરણ થયા કરે છે. આવો પુરુષાર્થ, ચેતનાપ્રદાન કરે છે અને તે ચેતનાશક્તિરૂપે કાર્ય કરે છે. આવી ધ્યેયલક્ષી શક્તિમાં કર્તુત્વ-ભોક્નત્વ શક્તિ છે તેનું મુખ્ય યોગદાન છે. સાધકદશામાં નિમિત્ત-નૈમિત્તિક (ઔપાધિક) કારણ-કાર્યાદિ પરિણામો (૩) ઉપરની બન્ને દશામાં છેવટે આત્મદ્રવ્ય અને પુદ્ગલ દ્રવ્ય કેવી રીતે ઘટાવી શકાય તે જોઈએ.
પોતપોતાના સ્વભાવમાં જ પરિણમે છે, જો કે બન્ને દ્રવ્યોમાં પૂર્વકૃત કર્મોના ઉદયો અથવા સંજોગોની ઉપસ્થિતિમાં સાધક વૈભાવિક શક્તિ રહેલી છે. પોતાની ચેતનાશક્તિનો પ્રયોગ (ઉપયોગ) કરે છે. આવા ઉપયોગમાં ‘સૌરભ', ૫૬૩, આનંદવન સોસાયટી, બી, એચ, નવયુગ સ્કૂલ, ન્યુ સામા સાધકનો આત્મિક દર્શન અને જ્ઞાનગુણ કાર્યાન્વિત થઈ જોવા- રોડ, વડોદરા-૩૯૦૦૦૨. (ગુજરાત) ફોન:૦૨૬૫-૨૭૯૫૪૩૯. જાણવાદિનું કાર્ય કરે છે. પરંતુ સાધકનો દર્શન અને જ્ઞાનગુણ
ભૂલ સુધાર અમુક માત્રામાં જ નિરાવરણ થયેલો હોય છે જેની તેના પરિણમનમાં
૧૬ એપ્રિલ, ૨૦૦૯માં ‘પ્રબુદ્ધ જીવન'ના અંકમાં પ્રગટ થયેલ અપૂર્ણતા વર્તે છે. અથવા સાધકનો દર્શન અને જ્ઞાનગુણ અમુક
શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘની ૨૦૦૮/૨૦૦૯ માટેની કાર્યવાહક પ્રમાણમાં જ્ઞાનાવરણાદિ દ્રવ્યક્રમોથી આચ્છાદિત થયો હોવાથી
સમિતિમાં નિમંત્રિત સભ્ય તરીકે શ્રી પ્રકાશભાઈ જીવનચંદ પરિણામમાં કચાશ વર્તે છે. આવી અપૂર્ણતાની પૂર્તિ થવા માટે
જવેરીનું નામ સરતચૂકથી છપાયું છે, એના બદલે શ્રી પ્રકાશભાઈ સાધક (૧) એક બાજુ પરમશ્રુતજ્ઞાનરૂપ સુબોધનું અવલંબન લે |જીવનચંદ કોઠારી નામ સુધારીને વાંચવું. થયેલ ક્ષતિ બદલે ક્ષમા. છે (૨) અને બીજી બાજુ આજ્ઞાપાલનાદિરૂપ પુરુષાર્થ (વ્યવહાર
