________________
: : તરુણ જૈન : :
પાટણનાં પટોળાં. .
તેરમી સદીમાં ગુજરાતના પાટનગર પાટણની ગાદીએ સેાલક વંશના કુમાળપાળ રાજાના વખતમાં ગુજરાતને પટેળા જેવા ઉત્તમ કારીગરીના અજોડ વણાટ સાંપડયા. કુમાળપાળ પ્રબંધ એમ કહે છે કુમાળપાળ રાજા જૈનધર્મ પાળતા ઍટલે દેવપૂજામાં રેશમી વએ માટે પંજાબથી સાતરા સાથે સાથે સાળવી કુટુંખાને પાટ ણમાં વસાવ્યાં, અને તેઓતે દરેક સગવડે કરી આપી ને રેશમી વસ્ત્રો વણુતા.
તે
આ સાળવી કુટુ'ને મોટા ભાગ જૈન ધર્મ પાળતા અને વણાટનું કળામય કામ કરતા, તેમાંયે પટાળાના વણાટમાં અનેક પ્રકારના બેનમુન સુધારા વધારા કરી તે કળામય ઉદ્યોગને ખૂબ ખીલવ્યા. ખીજી બાજુ રાજ્ય ને સમાજે ખુબ ટકા આપ્યા, દાખલા તરીકે લગ્ન જેવા માંગલીક પ્રસંગે નવ વધુને એ વસ્ત્રથી (પટાળા) વિભૂસીત બનાવી લગ્ન કરવામાં આવતું અત્યારે પણ કેટલીક જ્ઞાતિઓમાં આ રીવાજ કાયમ છે.
પાટણમાં તૈયાર થતાં પટેાળાં હ્મણાજ ઉત્તમ પ્રકારનાં જુદી જુદી ભાનનાં બનતાં હાવાથી લેાકેામાં કહેવત ચાલી કે “ પટાળાં તા પાટણનાં પાટણનાં પટાળા સ્ત્રીઓના વસ્ત્રાભૂષણમાં ઉત્તમમાં ઉત્તમ ગણાતાં, તેમ એ ઉત્તમ કારીગરીનાં વસ્ત્રોના મહિમા ગુજરાનના સીમાડામાંજ હતા તેમ નહિ. પણ ભારતમાં, ને તેની બહાર ખ્યાતી મેળવી જગપ્રસિધ્ધ બન્યા હતા, એટલેજ કવિએાએ કાવ્યે
તેની ખૂબ પ્રશંસા કરી છે.
પટાળાની રેશમી સાઢી, તાકા ને 2ખલ કલાથ બારીક વાટમાં જ અનેક પ્રકારની ભાતાથી તૈયાર થાય છે, તેમાં 'નારી કુંજર' ભાતનું પટાળુ સ` ભાતેામાં ઉત્તમ કારીગરીવાળુ ગણાય છે. તેમાં સરખા ભાગે પાડેલી ચેકડીએમાં એક ચોકડીમાં પૂતળી (સ્ત્રી) એકમાં હાથી (કુજર) એ બાજુની ચેાકડીયામાં કુલઝાડ આ પ્રમાણે વણાટમાંજ ભાત ઉઠાવેલી હાવાથી તેને નારી કેજર' કહે છે. આ સિવાય ‘રતનચેકિ’વાઘ હાથી ભાત’ આખર ભાત,’‘પાન ભાત’ ચેાડી ભાત, લહેરીયા ભાત, છાખી ભાત, વિગેરે જુદી જુદી ભાતનાં પટાળાં તૈયાર કરવામાં આવતા, તેમ કીનારામાં સાદા પટ્ટા, કાઇમાં નક્રસી, પાલવમાં એક બાજુ કસબ અને નકસી કરી શુસાબીત કરવામાં આવતા. એની ઉપર ચેતી ભાત તપાસશે! તે એક સરખી એટલે અંતે ખાજી એકજ રંગ જણાશે, જ્યારે ખીજા વણાટાનુ ભાતીગલકપડાના નીચે ઉંપર જુદા રંગ દેખાશે. પટાળાને એક પડા વણાટ, એની એ બાજુ સરખા ર્ગ ને કારીગરી એજ એની વિશેષતા છે.
આવી રીતે જુદી જુદી જાતની ભાતા ઉઠાવવામાં તેમાંયે નારી ગુજર'ની ભાત ઉઠાવવામાં તેના શેાધકે બુદ્ધિ વાપરવામાં હદ વાળી છે. એમ કહેવુ પડશે, પટાળાં તૈયાર કરવામાં કાઇ જાતના યંત્રને
૧૬૯
ઉપયોગ કર્યા સીવાય તમામ ક્રિયા હાથથીજ થાય છે, પટાળા ઉપર ભાત પાડવામાં ખીબાની છાપતા ઉપયાગ થતા નથી પણ જે ભાત ઉઠાવવી હાય તેના વાણા તાણા ઉપર રંગ ચડાવી ખાંધણી ખાંધી જોતા રંગા ચડાવવામાં આવે એટલે પટેાળામાં જે ભાત પાડવી હોય તે વણાટમાંજ પડે, એથી એની નકકરતા અંગે કહેવાય છે કે;
પડી પટાળે ભાત ફાટે પણ ફીટે નહિ”
કાષ્ઠ સ્થળે જેવા મળે તેા ‘નારી કુ`જર' ના પટાળા તરફ નજર કરશે તો જણાશે કે નારીના અએડા, તેના ઉપર સફેદ ઝુલેની વેણી, ચક્ષુઓની કાળી કીકી, તેના ઉપરતી પાંપણુ, હાથી ઉપરશગાર, વિગેરે તમામ બારીક નકસી વણુાટમાંજ ગોઠવવામાં આવે છે. આ કળા ને કારીગરી જેમ જેમ જોશે તેમ તેમ વધારે મુગ્ધ બનતા જશે! અને આખરે અગ્નિન શબ્દ નીકળી પડશે. આ મેનમુન ને અજોડ કારીગરીની દેશ ને પરદેશ નકલ કરનારાઓએ ઘણી મહેનત કરી પણ ફતેહમંદ નજ થયા.
પટાળાંની કી'મત એકવારે પાંચ રૂપીયાથી વીસ રૂપીયા સુધી લાગે છે. આથી કાઇ એમ ન સમજે કે તેના વનારા સાળવીએ ન્યાલ થઇ જતા હશે ! એક પટાળુ વતાં લગભગ વીસથી પચ્ચીસ દિવસ લાગે છે. અને ઘરના ચારપાંચ માણસને એ કારીગરીમાં હાથ
મજુરી કરવી પડે છે, આથી શટલા પુરતાજ ન રહે છે. છતાં
ગણ્યાં ગોઠયા સાળવી કારીગરા એ બેનમુન કળાને ટકાવી રહયા હતા. પણ જ્યારથી સુરાપ, અમેરીકા, બગદાદ, બસરા, મીસર તે અરેબીયાની માંગ ઘટી, વતનમાં ધણા ધરાની અંદર પરદેશી વસે પગપેસારા કર્યા, ત્યારથી આ કળાને ઉ-તેજન આપવુ' વિસારે પડયું. અેટલે અનેક સાળવી, કુટુએ એ ધંધાને છેડી દઇ ખીજે ધંધે વળગવા દેશાવર ઉપડયા, ક્રાઇ નાકરીયે સડયા, કાઇ દેશમાંજ ખી ધંધા લઇ બેસી ગયા તે ઉત્તમ કારીગરીવાળા ઉદ્યોગ તુટવા માંડયેા. છતાં એ ચાર કારીગર બિરાદરાએ એ કળાને જીવંત રાખવા–પાટગુનો કીર્તિને મેળવવા તનતેડ મહેનત કરી રહ્યા હતા. તેમાંના શ્રી સ્વરૂપ સવાઈચંદ ત્રણેક વર્ષ પર અવસાન પામ્યા. છેવટે ભાઇ જેસંગલાલ મેાહનલાલ જેઓ ‘નારીજર’તૈયાર કરવામાં એકજ હતા તે પણ ગત જેઠ સુદ ૮ ના રાજ પોટમાં અવસાન પામતાં પટેાળાના અજોડ ઉદ્યોગ છેલા અવશેષ સમ બન્યા છે.
ચિ ંતા, ધનિકા ને કળાસિકા તરફથી જોઇએ તેવું ઉત્તેજન નહિ આ પુરાતન ખેનમુન વણાટને–કળાને, હુન્નર ઉદ્યોગના હિત મળવાથી એના સેંકડા કારીગરાએ ધેા છેાડી ખીજા ધંધે વળગ્યા, જે એ કળાને ટકાવવા ઝુઝયા તે તેની પાછળ શહીદ થયા. આખરે એ કળામય ઉદ્યોગ ભૂસાઇ જવાની અણી ઉપર આવીને ઉભા રયા. પણ એને જીવંત રાખવાનુ કાઇને ન સુઝયું એ એછી શરમની વાત છે?
