Pathik 1995 Vol 35 Ank 10

Author(s): Nagjibhai K Bhatti and Other
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust

Page 8

હોવાનું જણાય છે. બંને હાથ પગના ઘૂંટણ પર ટેકવેલ છે. બંને હાથની સ્થિતિ જોતાં સામાન્યતયા સૂર્ય પ્રતિમાઓમાં જોવા મળતી શૈલીને અનુરૂપ છે. મસ્તક પરથી કેશકલા પણ પ્રાચીન પરિપાટીની દ્યોતક છે.
પ્રસ્તુત શિલ્પ, ઉપર જણાવ્યા મુજબ, ખંડિત અને ઘસાયેલ હોવા સાથે અસ્પષ્ટ આયુધ વગેરેને કારણે અન્ય વિગતો ઉપલબ્ધ નથી, પરંતુ એની કલાશૈલી પરથી વ્યક્ત થતી એની પ્રાચીનતાને કારણે નોંધપાત્ર તો છે જ. પ્રતિમાના સમયાંકનની વિચારણા કરતાં અને બેસવાની લઢણ, પદ્મપત્રનું સંભવિત પ્રભામંડળ તથા દક્ષિણ કરમાં ધારણ કરેલ વસ્તુ પા હોવાનું ગણીએ તો પ્રતિમા સૂર્યની હોવાનું જંણાય છે. પ્રતિમાનાં વિસ્ફરિત મોટા નેત્રો, દેહસૌષ્ઠવ, બેસવાની લઢણ, મુખાકૃતિ અને કેશકલા મથુરા સંગ્રહાલયની એક સૂર્યપ્રતિમા સાથે સામ્ય ધરાવે છે. ગુજરાતમાંથી અગાઉ નોંધાયેલ આ સમયગાળાની અન્ય સૂર્યપ્રતિમાઓ કે જે દોલતપુર(કચ્છ) અને જૂના સોજા(મહેસાણા જિલ્લો)માંથી મળેલ છે. આ બંને શિલ્પોમાં માત્ર દેવનો મસ્તકભાગ જ અવશિષ્ટ છે. આ બંને શિલ્પ-શીર્ષ પર કુષાણશૈલીનો ટોપાઘાટનો મુકુટ છે, જ્યારે વડનગરના દેવશીર્ષ પર લાંબા વાળ છે, જેની શૈલી ઉપર વર્ણવેલ મથુરાની સૂર્યપ્રતિમા સાથે સામ્ય ધરાવે છે. ઉપરાંત મુખાકૃતિનો ચોરસ ઘાટ પણ મથુરા-સંગ્રહાલયની સૂર્યપ્રતિમા સાથે સામ્ય ધરાવે છે, ગળામાં ધારણ કરેલા આભૂષણની પરિપાટીમાં પણ સામ્ય છે. મથુરાની પ્રતિમાનું પ્રભામંડળ સાદું છે, જ્યારે વડનગરના શિલ્પના પ્રભામંડળમાં પદ્મપત્ર-ભાતનાં અંકન છે. આમ બંને શિલ્પોના અભ્યાસ પરથી એટલું તો સપષ્ટ થાય છે જ કે વડનગરની પ્રતિમા પણ મથુરાશૈલીની પરિપાટીમાં ઘડાયેલી છે. બંને પ્રતિમાઓના તુલનાત્મક અભ્યાસ પરથી વડનગરનું શિલ્પ ઈ.સ.ની રજી સદીથી પાછળના સમયનું નથી, ઈસુ.ની ૧ લી-૨ જી સદીમાં મૂકી શકાય એમ છે. આમ વડનગરના શિલ્પની ઓળખ સ્પષ્ટ ન હોવા છતાં ગુજરાતમાં ઈસુની શરૂઆતની સદીઓનાં શિલ્પોની સંખ્યા જોતાં એ દષ્ટિએ અને વડનગરના કલા ઇતિહાસની દૃષ્ટિએ પણ આ શિલ્પ ગણનાપાત્ર છે.
પાદટીપ : ૧. ડૉ. સુબ્બારાવ અને ડૉ. આર.એન.મહેતા, “એસ્કેવેશન ઍટ વડનગર,” ઍમ. એસ. યુનિ. જર્નલ, વ.૧,
માર્ચ, ૧૯૫૫ ૨. જોશી મુનીંદ્ર વેણીશંકર, વડનગરમાં ખોદકામ દરમ્યાન મળેલ મુખલિંગ', પથિક, વર્ષ ૩૨, અંક ૧-૨,
પૃ.૭૨ ચિત્ર-૨ (મુખપૃષ્ઠ) ૩. જોશી મુનીન્દ્ર વી. અને ભાવસાર રતિભાઈ', ‘વડનગરથી પ્રાપ્ત બોધિસત્વથી ઉલ્લેખ પાષાણપ્રતિમા '
પથિક', વર્ષ : ૩૩, અંક ૧-૨, પૃ. ૭૨ ૪. પારેખ સુંદરલાલ એસ, ‘સૂર્યનાં બે વિશિષ્ટ શિલ્યો”, “સ્વાધ્યાય', પુસ્તક : ૧૯ અંક -૨, મુખપૃષ્ઠ પરનું ચિત્ર ૫. શાહ ઉમાકાન્ત એ., “ગુજરાતના એક ક્ષત્રપકાલીન શિલ્પનું મસ્તક”, “સ્વાધ્યાય પૃ-૧, અંક-૨, પુ. ૧૯૬
૯૮ ૬. હજરનીશ રવિ અને જોશી મુનીન્દ્ર, “ગુજરાતના એક આપ્રસિદ્ધ ક્ષત્રપકાલીન શિલ્પનું શીર્ષ”, “સ્વાધ્યાય',
૬. ૨૪, અંક ૨, ૫. ૧૮૧૮૨
સદરહુ અભ્યાસ દરમ્યાન જરૂર સાથ-સહકાર આપવા બદલ તથા શિલ્પનો ફોટોગ્રાફ આપવા બદલ પ્રો. રતિભાઈ ભાવસારનો લેખક આભાજ્ઞ છે.
પથિક + જુલાઈ-૧૯૯૯ + ૫.