________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સૌરાષ્ટ્ર-કચ્છ ઈતિહાસ પરિષદ વિશે થોડું
શ્રી હસમુખભાઈ વ્યાસ ગત ૧/૨ ફ્રેબુ. '૯૭ના બે દિવસ બહેરા-મૂંગા વીરાણી શાળા(રાજકોટ)માં સૌરાષ્ટ્ર-કચ્છ ઈતિહાસ પરિષદનું ૧૨ મું અધિવેશન યોજાઈ ગયું. આ સંસ્થાનો હું પણ આજીવન સભ્ય છું એ પ્રથમ જ જણાવી દઉં છું. છેક ૧૯૭૪ થી પ્રવૃત્ત આ સંસ્થા મહત્ત્વની હોવા છતાં એમના દ્વારા જે કાર્ય થવાં જોઈએ તે થયેલ નથી એ દુઃખ સાથે કહેવું પડે છે આ અંગે થોડા મુદ્દા નોધું છું:
૧. આઝાદી પહેલાં લગભગ દરેક દેશી રાજ્યમાં એના ભૂગોળ ઇતિહાસ - પ્રાથમિક કક્ષાએથી જ શીખવાતાં, પરંતુ વર્તમાન ગુજરાત-સૌરાષ્ટ્રના વિદ્યાર્થીઓની કમનસીબી એ છે કે એમને એમના પોતાના જ રાજ્યનો ઇતિહાસ અને એની ભૂગોળ શીખવા મળતાં નથી ! અર્થાત હાલના ગુજરાતના ધો. ૫ થી ૧૦ સુધીના ઇતિહાસ(સમાજવિદ્યા)ના અભ્યાસક્રમમાં સૌરાષ્ટ્ર-ગુજરાતના ઇતિહાસ વિશે અપવાદરૂપ પ્રકરણ સિવાય કશું જ આવતું નથી. હકીકતે આ સમયગાળા દરમ્યાન જ વિદ્યાર્થીને એવા પ્રદેશ-રાજ્યના ઇતિહાસથી વાકેફ કરવો જોઈએ અને આમ કરવું એને પ્રાંતવાદ ન કહેવાય. સૌરાષ્ટ્ર- કચ્છ ઈતિહાસ પરિષદે (અને ગુજ પરિષદે) આ કરવા. અર્થાત અભ્યાસક્રમમાં સૌરાષ્ટ્ર-ગુજરાતનો ઇતિહાસ દાખલ કરાવવા સઘન પ્રયા જોઈએ. આ એક પાયાનું કામ છે, જે બંને ઇતિહાસ પરિષદને અદ્યાપિ ધ્યાન પર પક્ષ આવેલ નથી !
૨. શ્રી શંભુપ્રસાદ દેસાઈ(આ સંસ્થાના પાયાના પથ્થર)એ સૌરાષ્ટ્રનો ઇતિહાસ તો અવશ્ય લખ્યો છે, પણ એ તો સમગ્ર સૌરાષ્ટ્રના ઇતિહાસની રૂપરેખા માત્ર છે. પ્રસિદ્ધ પુરાવિદ સ્વ.ડૉ.હસમુખ સાંકળિયાએ સૌરાષ્ટ્રને
ઈતિહાસ પુરાતત્ત્વની ખાણ' કહેલ છે એ યયાર્થ જ છે, કેમકે સૌરાષ્ટ્રમાં ગામેગામ ઇતિહાસ-પુરાતત્ત્વના અંશો સંઘરાયેલ છે. આ અંગે વિસ્તૃત ને વ્યાપક સ્થળતપાસ થવી જોઈએ, જે એક વ્યક્તિનું કામ નથી જ. આના માટે ફિલ્ડ-વર્ક કરી શકે તેવા દૃષ્ટિસંપન્ન સંશોધકોની ટીમ-વર્કની જરૂર રહે છે. ટેબલ પર બેસી, લાયબ્રેરીમાંથી, પુસ્તકો લાવી, વાંચી લેખ લખી કાઢે એવાઓનું આમાં કામ નથી જ. છેલ્લા કેટલાક સમયથી આ પરિષદના અધિવેશન કે જ્ઞાનસત્રો “કલાસરૂમ લેક્ય બની રહ્યાં છે ! કહેવાયેલું કહ્યા કરવાનો શો અર્થ?
૩. આ પૂર્વે નોંધ્યું તેમ સૌરાષ્ટ્ર પુરાતત્ત્વની દૃષ્ટિએ અતિ સમૃદ્ધ છે. છેક આદિમાનવથી હડપ્પીય ક્ષત્રપગુપ્ત વ.સમયની સંસ્કૃતિની પુરાતત્ત્વીય સામગ્રી ઠેર-ઠેર ધરબાયેલી પડી છે, જરૂર છે માત્ર એના અન્વેશકોની જો સંશોધન કરવામાં આવે તો હડપ્પીય અને ક્ષત્રપ સમયની વસાહતો મોટા પ્રમાણમાં મળી આવે એમ છે. ખાસ તો ક્ષત્રપકાલીન સંશોધનની જરૂર છે, કેમકે હડપ્પીય સમય વિશે તો સંશોધન-ઉત્પનન થયેલ છે એટલા પ્રમાણમાં ક્ષત્રપ સમય ધ્યાનમાં લેવાયેલ નથી. આ અંગે પરિષદ સ્થળતપાસ કરાવી પુરાતત્ત્વ ખાતાની મદદ લે તો ઘણું કામ થઈ શકે એમ છે. આ લેખકે લગભગ ૫૦ જેટલા આવા ટીંબાઓ પ્રકાશમાં આપ્યા છે.
૪. સૌરાષ્ટ્રના રાજપૂતો અને એનાં રાજ્યો વિશે તો ઘણું સંશોધન થયેલ છે, પણ સૌરાષ્ટ્રની આવી જ એક મહત્ત્વની જાતિ “કાઠી’ વિશે જે કામ થવું જોઈએ તે થયેલ નથી, જે કંઈ થયેલ છે તે માત્ર અંગ્રેજોએ જે કંઈ કરેલ તેને કેન્દ્રમાં રાખીને જ થયું છે કે થાય છે. કોઈ ભૂતપૂર્વ કાઠી રાજયે અથવા તો ખાસ તો સૌરાષ્ટ્ર યુનિ. દ્વારા આ અંગે વિસ્તૃત આયોજન કરી અભ્યાસ-સંશોધન થાય એ ઈચ્છનીય છે. પરિષદ પણ આમાં ઘણી મદદ કરી શકે અહીં એક વાત નોંધવી રહી કે ભૂતકાળમાં કેટલાંક કાઠી સંસ્થાનોએ આ અંગે અવશ્ય કામ કરાવેલ (જેમકે જસદણ, વડિયા વગેરે), પણ એમાં ઇતિહાસ કરતાં પ્રશસ્તિ વધુ હોય એમ લાગે છે. અલબત્ત, એને નજરઅંદાઝ તો ન કરી શકાય એમ નથી જ. આ જ રીતે સૌરાષ્ટ્રની માલધારી જાતિઓનું પણ સંશોધન થવું એટલું જ આવશ્યક છે.
(અનુસંધાન પૃષ્ઠ ૩ નીચે) { પથિક + જુલાઇ-૧૯૯૦ + ૮ )
For Private and Personal Use Only
