________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અશોકના રાજ્યની ચાર દિશાની સીમાઓ કાબૂલથી બંગાળ અને ઉડ્ડિયા (ઓરિસ્સા) સુધી અને હિમાલયથી સૌરાષ્ટ્ર અને માળવા સુધી હતી. ગિરિનગરના શિલાલેખમાં અશોકને ‘દેવાનાંપ્રિય પ્રિર્યદર્શી' તરીકે દર્શાવેલ છે. ક્ષત્રપ રાજજા રુદ્રરમાના શૈલ લેખમાં નોંધવામાં આવેલ છે કે સૌરાષ્ટ્રમાં અશોકના શાસનકાલ દરમ્યાન તુષાસ્ય નામના ગ્રીક એલચી (ગર્વનર)ને ગિરિનગરમાં નિયુક્ત કરવામાં આવ્યો હતો અને આ એલચીએ સુદર્શન તળાવની નવરચના (પુનઃ નિર્માણ) સારી રીતે ફરીથી કરાવેલ હતી. આમ સૌરાષ્ટ્રમાં મૌર્યવંશની રાજ્યસત્તાના અમલના પુરાવા રુદ્રદામાના શૈલ લેખમાંથી તથા જૈન અને બૌદ્ધ ગ્રંથોમાંથી મળી આવેલા છે.
સૌરાષ્ટ્ર ગુપ્ત રાજ્ય શાસનનો અમલ ઃ
ભારતમાં શક-ક્ષત્રપ રાજવીઓએ ૩૦૦ વર્ષ સુધી રાજ્યશાસન ચલાવ્યું હતું અને ત્યારબાદ ગંગા તથા જમના નદીના કિનારે ગુપ્તવંશના રાજવીઓનો ઉદય થતાં શકવંશના રાજવીઓનું જોર-બળ-સામ્રાજ્ય નબળુ પડ્યું હતું અને ગુપ્તવંશમાં જે મોટા રાજા થયા હતા તેઓમાંના કુમારગુપ્ત નામના રાજાના સમયમાં સૌરાષ્ટ્ર સુધી એના રાજ્યશાસનની સીમા વિસ્તરેલી હતી. કુમારગુપ્ત પછી એનો પુત્ર સ્કંદગુપ્ત ગાદીએ આવ્યો હતો તેનો શૈલ લેખ ગિરિનારમાં અશોક અને રુદ્રદામાના શૈલલેખની બાજુમાં છે. એનું ભાષાંતર ડૉ. લાઉએ ઘણા પરિશ્રમથી કરેલું છે. એમાં લખ્યું છે કે સ્કંદગુપ્ત તરફથી પર્ણદત્તના દીકરા ચક્રપાલિતને ઘણો જ યોગ્ય અને લાયક ગણીને એની ગિરિનગરના અધિકારી તરીકે નિમણૂક કરી હતી. એના અમલમાં વર્ષાઋતુમાં ઘણો વરસાદ થવાથી ગિરિનગરના પહાડમાંથી નીકળતી સુવર્ણરેખા (સોનરેખ) તરીકે ઓળખાતી નદીમાં પૂર આવવાથી સુદર્શન તળાવનો બંધ વચ્ચેથી તૂટી ગયો હતો. આ નદીનું નામ ‘સુવર્ણરેખા' એટલા માટે પ્રચલિત થયું હતું કે એની રેતી સોનાની જેમ ચળકતી હતી ગૌમુખીના ઝરણાંની આસપાસની રેતી જોવાથી આ સમજાય છે. બંધ તૂટી જવાથી તળાવનું પાણી ખાલી થઈ ગયું, જેના કારણે લોકોને ઘણી જ મુશ્કેલી પડી હતી. એ કારણે ગુપ્તશાસનના અધિકારી ચક્રપાલિતે સુદર્શન તળાવનું પુનઃ નિર્માણ સુંદર રીતે વ્યવસ્થિત કરાવ્યું હતું. આ શૈલ લેખના આધાર પરથી જાણી શકાય છે કે ગિરિનગર પ્રાચીન સૌરાષ્ટ્ર ગુજરાત સહિતનું રાજધાનીનું નગર હતું અને સુદર્શન તળાવનું મહત્ત્વ લોકોના ઉપયોગ માટે તેમજ કૃષિ અને પશુપાલન માટે ખૂબ જ જરૂરી હતુ. આમ આ શૈલ લેખ ઉપરથી પણ જાણી શકીએ છીએ કે સૌરાષ્ટ્રમાં ગુપ્તવંશનો પણ અમલ એક સમયે હતો.
ઠે. દફતર ભંડાર-ઉત્તર વર્તુલ - ૩૮૦૦૦૬
સંદર્ભ :
૧. સૌરાષ્ટ્ર દેશનો ઇતિહાસ, ભાગ-૧, ઈ.સ. ૧૮૬૮
લેખક : ભગવાનલાલ સંપતરામ
૨. કાઠિયાવાડનો રાજકીય પરિચય : ગો. પુ. મકવાણા
પૂર્તિ
નોંધવા જેવું તો એ પણ છે કે ઈ.સ.૪૫૫-૫૭ માં ચક્રપાલિતે આજના દામોદરકુંડના દક્ષિણ કાંઠે ‘ચક્રભૃત્’ વિષ્ણુનું મંદિર બંધાવ્યું હતું. એ મંદિરમાં ત્રિવિક્રમની બેઉ મૂર્તિ આ સમય જેટલી જૂની છે. મંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર થયા કર્યો છે. ઝીણી નજરે ઊભણીનો નીચેનો ભાગ જોતાં એ સમજાય એમ છે. આમ સૌરાષ્ટ્રનાં પ્રાચીન મંદિરોમાં આ મંદિર સૌથી જૂનું છે, જે બંને મૂર્તિઓનું સ્વરૂપ જોતા સ્પષ્ટ થાય છે.
પથિક * જુલાઈ-૧૯૯૭ * ૭
For Private and Personal Use Only
--સંપાદક તંત્રી
