________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ઝીંઝુવાડાના ઝાલાઓ
શ્રી બલવંતસિંહજી બી. ઝાલા
ઝીંઝુવાડા એ ઝાલાવાડ જિલ્લામાં પાટડી તાલુકામાં આવેલ છે. રાજ હરપાલદેવજીની ૧૭ મી પેઢીએ રાજ રણમલજી થયા. એમના મોટા કુંવર છત્રસાલજી (શત્રુશલ્ય), (૨) સોડસાલજી, (૩) વનવીરજી એ પ્રમાણેના ત્રણ કુંવરો હતા.શત્રુશલ્યજી સને ૧૪૦૮ થી ૧૪૨૦ પાટડી અને બાદ માંડલની ગાદીએ બેઠા. સોડસાલજીને પાટડી નજીકનાં ૧૨ ગામ મળેલાં અને વનવીરજીને પણ ૧૨ ગામ ગિરાસમાં મળેલાં.
આ વખતે મુસલમાનોનું ખૂબ જોર હતું, જ્યારે રાજપૂતો વેરવિખેર હતા. છત્રસાલજીએ એ સમયે સંઘની રચના કરેલી અને ઈડર ચાંપાનેર. જૂનાગઢ જેવા મોટા રાજ્યોને ભેગાં કરેલાં તથા મુસ્લિમો સામે લડત આપેલી. એવામાં ઝીંઝવાડા પણ પાટણના સબેદારના કબજામાં હતું. અને પાટણથી હિન્દુમાંથી મુસ્લિમ થયેલ એક ફોજદાર હકૂમત કરવા ઝીંઝુવાડા આવેલ તેણે રાજરાજેશ્વરી માતાના મંદિરમાં ગાય મારી મંદિરમાં રક્તનો છંટકાવ કર્યો. કહેવાય છે કે તેથી માતાજીએ વનવીરજીને સ્વપ્રમાં ઝઝુવાડા ઉપર ચડાઈ કરવા આદેશ આપ્યો અને રાજ વનવીરજીએ છત્રસાલજી કે જેઓ મોટા ભાઈ અને પાટડીના મહારાજ હોઈ એમના આદેશથી ઝીંઝુવાડા ઉપર સંવત ૧૪૬૪(ઈ.સ. ૧૪૦૮) વૈશાખ વદિ આઠમ ને બુધવારે ઝીંઝુવાડા સર કર્યું. જે મુસલમાનો સામા થયા તેમને કાપી નાખવામાં આવ્યા અને ત્યારથી ઝીંઝુવાડા મુસલમાની હકૂમતથી મુક્ત થયું. ઝીંઝુવાડાને ૧૨ ગામ હતાં અને ત્યારથી ઝીંઝુવાડાને એક નાનો તાલુકો ગણવામાં આવતો હતો. પછી તો ઘણી ઊથલપાથલ થઈ ગઈ, પરંતુ હિંદને આઝાદી મળી ત્યાંસુધી ઝીંઝુવાડાના ઝાલાઓએ એ કબજે રાખ્યું હતુ.
ઝીંઝુવાડાથી દક્ષિણે ત્રણેક ફ્લિો મીટર દૂર ‘ઝીલકેશ્વર કુંડ” આવેલ છે ત્યાં કુંડમાં ભાદરવા માસમાં સરસ્વતીનું વહેણ આવે છે એવી માન્યતાને લીધે ત્યાં આજુબાજુમાંથી હજારો માણસો સ્નાનવિધિ કરવા આવતાં. આ કુંડ ૪૦૦ ફૂટની લંબાઈનો અને ૨૪૦ ફૂટની પહોળાઈનો છે. આ કુંડ પથ્થરની શિલાઓથી બાંધેલો છે. કુંડમાં બારે માસ પાણી ભરેલું રહેતું અને પાણી ઊભરાઈને કચ્છના નાના રણમાં જઈ સમાઈ જતું. કુંડ કચ્છના નાના રણમાં આવેલ છે, પરંતુ ત્રીસેક વરસથી એમાં પાણી આવતું બંધ થઈ જતાં હાલ એમાં પાણી રહેતું નથી. એ સુકાઈ ગયેલ છે, પરંતુ ચોમાસામાં પાણી આવતાં કુંડ ભરાઈ જાય છે. કુંડની એક ભાગની દીવાલ તૂટી જતાં ગામના ભાઈઓએ કુંડમાંથી માટી કાઢવાનું કામ શરૂ કરાવેલું, પરંતુ ઘણી ઊંડાઈ હોવાથી પૂરતું કામ થઈ શકેલું નહિ, પરંતુ એમાંથી એક શિલાલેખ મળેલ, જે શિલાલેખની બે ચાર ભાઈઓને ખબર પડતાં એ પુરાતત્વ ખાતાને મોકલી આપવામાં આવેલ છે. ત્રણ ચાર વરસથી એઓએ કાંઈ તજવીજ નહિ કરતાં મેં ધ્રાંગધ્રા રાજસાહેબ શ્રી મેઘરાજજીને જણાવતાં એઓએ જાતે રસ લઈ કામ આગળ ચલાવવા જણાવતાં એની ફોટોપ્રિન્ટ મેળવી પથિકને મોકલવામાં આવી. જે લેખ “પથિકમાં આ પૂર્વે વિગતવાર છપાયો છે. ઝીંઝુવાડાનો કિલ્લો પાટણના સોલંકી મહારાજા સિદ્ધરાજ જયસિંહદેવે પોતાના રાજઅમલ દરમ્યાન બંધાવેલ છે. અમારું ગામ રણના કાંઠે આવેલું હોવાથી પહેલાંના સમયમાં મુસ્લિમોના ધાડા રણમાં થઈ પ્રથમ અમારા ગામે આવતાં તેથી એનું રક્ષણ કરવા સરહદી કિલ્લો પાંચ-છ ફૂટની શિલાઓથી બાંધવામાં આવેલ હતો. કળાકારીગરીમાં એની કોઈ જોડ મળી શકે એમ નથી. આખા કચ્છ સૌરાષ્ટ્ર અને ગુજરાતમાં આવો બેનમૂન કિલ્લો કોઈ સ્થળે જાણવામાં નથી. કિલ્લાને ચાર દરવાજા છે અને એની ઊંચાઈ લગભગ ૫૦ ફૂટની છે. કિલ્લો સં. ૧૧૬૫ ના માઘ વદિ ચોથ ને રવિવારે બંધાવો પૂરો થયો. કિલ્લાની દીવાલ ઉપર આખી ટ્રક હરી ફરી શકે એટલી પહોળાઈનો માર્ગ છે. જોકે અત્યારે ગઢની મોટા ભાગની દીવાલો પડી ગયેલ છે, પરંતુ અમુક દીવાલ હજુ એની સાક્ષી પૂરવા ઊભી છે. દરવાજા ચારે ચાર હજું અકબંધ ઊભા છે.
મેં. ૨, દાઉદી પ્લોટ, “ગુરુકૃપા', મોરબી-૩૬૩૬૪૧ (પથિક + જુલાઈ-૧૯૯૦ અ ૧૨ E
For Private and Personal Use Only
