Pathik 1995 Vol 35 Ank 10

Author(s): Nagjibhai K Bhatti and Other
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust

Page 9

સૌરાષ્ટ્રમાં મૌર્ય-ગુપ્ત રાજ્યશાસનનું સંક્ષિપ્ત ઐતિહાસિક અધ્યયન
શ્રી ગોવિંદ પુ. મકવાણા
- પૂર્વભૂમિકા : સૌરાષ્ટ્રનું આ જૂનું નામ પ્રાચીન યુગમાં “સુરાષ્ટ્ર” કે “સુરાષ્ટ્રી' તરીકે ઓળખાતા પ્રદેશનું નામ છે. ગ્રીક અને ચીન દેશના ઈતિહાસના ગ્રંથોમાંથી પણ “સુરાષ્ટ્ર નામ મળી આવેલ છે “સુરાષ્ટ્ર એટલે સારો દેશ એવો સરળ અર્થ થાય છે. અંગ્રેજ ગ્રંથકારો એ સૂર્યપૂજક પ્રજાનો દેશ એવો અર્થ કરે છે, પરંતુ સમય જતાં મરાઠા શાસન અહીં અસ્તિત્વમાં આવતાં મરાઠાઓએ એનું નામ “કાઠિયાવાડ કરી નાખ્યું હતું, જે હાલ પણ “સૌરાષ્ટ્રના નામ સાથે પ્રચલિત છે.
દ્વારકામાહાત્યમાં દ્વારકા ક્ષેત્રનું જૂનું નામ “કુશદ્વીપ' કે કુશાવર્ત દેશ હતું. શ્રીકૃષ્ણ પહેલાં અહીં કુશ નામનો દૈત્ય રાજ્ય કરતો હતો તેથી એનું નામ કુશાવર્ત પડ્યું હતું. આ નામ પુરાણો અને જૈન ગ્રંથોમાંથી પણ મળી આવે છે. ત્યાર પછી અહીં સૂર્યવંશના રાજવી શાર્યાત આનર્ત રાજ્ય જીતી લીધું તેથી એનું નામ આનર્ત પ્રચલિત થયું હતું.
સમ્રાટ અશોકના સામ્રાજ્યની ચાર સીમાઓ ઉપર ચાર શૈલ લેખો કોતરાવેલા છે એના ઉપરથી જાણી શકાય છે કે એની સત્તા કાબૂલથી બંગાળ અને ઉડિયા (ઓરિસ્સા) સુધી તથા હિમાલયથી સૌરાષ્ટ્ર તેમજ માળવા સુધી ફેલાયેલી હતી. ગિરિનગરના શૈલ લેખમાં અશોકને “દેવાનાં પ્રિય પ્રિયદર્શી' તરીકે વર્ણિત કરેલ છે. રુદ્રદામાના લેખમાં પણ આ વિસ્તારને “સુરાષ્ટ્ર' નામથી ઓળખવામાં આવેલ છે, એટલે કે એનું જૂનું અસલ નામ સુરાષ્ટ્ર હતું. ઈ.સ.ની સાતમી સદી સુધી ગુજરાતનો ઘણો પ્રદેશ સૌરાષ્ટ્રમાં ગણાતો હતો એવા પુરાવા ચીનના મુસાફરોના ગ્રંથોમાંથી મળેલ છે. ચીની મુસાફર હ્યુએનસંગ સાતમી સદીમાં ભારતવર્ષમાં આવેલ હતો તેણે પોતાની પ્રવાસનોંધમાં સૌરાષ્ટ્રની સીમા મહી નદી સુધી દર્શાવેલ હતી.
સૌરાષ્ટ્રમાં મૌર્ય શાસનનો અમલઃ ઈ.સ. પૂર્વે ચોથી સદીની શરૂઆતમાં સૌરાષ્ટ્રમાં મૌર્યવંશના રાજા ચંદ્રગુપ્તના એલચી (અધિકારી)ની નિમણૂક ગિરિનગર(જૂનાગઢ)માં કરવામાં આવી હતી. ચંદ્રગુપ્તનું રાજય પૂર્વમાં બંગાળ, ઊડિયા (ઓરિસ્સા) અને કલિંગ સુધી તથા પશ્ચિમે કાશ્મીર, પંજાબ, મારવાડ અને સૌરાષ્ટ્ર સુધી વિસ્તરેલું હતું. ગિરનારના પહાડ નજીક એક નાના ખડક ઉપરના ઐતિહાસિક ત્રણ શૈલ લેખોમાં રાજા રુદ્રદામનો પણ એક શૈલ લેખ છે તેમાં લખવામાં આવ્યું છે કે ગિરિનગરની બાજુમાં આવેલ સુદર્શન નામનું તળાવ ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના રાજય તરફથી ગિરિનગરમાં નિયુક્ત થયેલ પુષ્યગુપ્ત નામના અધિકારી દ્વારા બંધાવવામાં આવ્યું છે.
સમ્રાટ અશોકના વખતમાં પણ સૌરાષ્ટ્રમાં મૌર્ય શાસન અસ્તિત્વમાં હતું. એના યુગને સુવર્ણયુગ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. અશોકે એના રાજયની ચાર બાજુની સીમાઓ ઉપર ચાર શૈલ લેખ કોતરાવેલા છે તેમાં ધર્મનીતિ-રીતિના નિયમોનું પાલન કરવાનું જણાવવામાં આવેલ છે. આ ચાર લેખોમાં એક શૈલ લેખ ગિરિનગરના ઉપર બતાવેલા ખડક પર કોતરાયેલ છે. આ ગિરિનગર મૌર્યકાલીન શાસન-વ્યવસ્થાનું સૌરાષ્ટ્રનું મુખ્ય મથક વડું મથક અથવા પેટા રાજધાનીનું નગર હતું. અહીં રહી મૌર્યવંશના શાસકના અમલદારો સૌરાષ્ટ્રનો વહીવટ કરતાં હતા.
* ગુજરાત ઇતિહાસ પરિષદના ૧૯મા અધિવેશન પ્રસંગે રજુ કરેલ શોધનિબંધ
પશ્ચિક જ જુલાઈ-૧૯૯૦ + ૬