________________
૧૩૩
છે. ત્રણેય લક્ષણામાં વાત તેા એકની એક છે. સંસ્કૃત વ્યાકરણ અનુસાર િિત્ત ધાતુથી હિંસા શબ્દની રચના થાય છે. હિંસા એટલે હનન કરવુ, વધ કરવેશ, મારવું. પ્રાણાના વિયાગ-હિ‘સા :~
આપણે જોઇ ગયા કે પ્રાણીઓને ૪,૬,૭,૮,૯ અને દસ પ્રાણે હાય છે. એમાંથી એક-એ-કે ત્રણ પ્રાણા કે બધા પ્રાણાના વિયેાગ થાય તે પણ હિંસા તે ખરી જ. ચાલતાં ચાલતાં પગ નીચે મકેડે કચડાયા અને ધ્યાન પડતાં તુરત જ પગ લઈ લીધેા અને મકાડે ચાલવા લાગ્યા પણ કચડાવાથી તેનું નાક માં છુંદાઈ ગયુ. હાય. આંખને ઝપટ વાગતાં તેની પાંખ તૂટી ગઈ હાય, આંખ ફૂટી ગઈ હાય, એમ એ પ્રાણાના વિયેગ થયા. એમાં હિંસા થઈ ચૂકી. આમ કાયાના છેદન-ભેદનમાં કે કઈ પણ પ્રાણના વિયેાગમાં હિંસા રહેલી છે. ઇન્દ્રિયાથી સુખ પણ દુઃખ પણ –
ઇન્દ્રિયા સુખનું કારણ અને દુઃખનું પણ કારણ છે. પાંચ પ્રકારની ઇન્દ્રિયે! સુખમાં સહાયક છે અને તે જ દુઃખમાં પણ કારણરૂપ છે. આપણે પાંચેય ઇન્દ્રિયાની સહાયથી ૨૩ પ્રકારના વિષયમાં સુખ ભોગવી શકીએ છીએ. એ જ ઇન્દ્રિયાને જ્યારે પ્રતિકૂળ વિષયના સ ંચાગ થાય છે, ત્યારે દુઃખ લાગે છે, મુલાયમ શ થયે સુખ લાગ્યું પણ કઠોર સ્પ થયે! દુઃખ લાગ્યું, મીઠા સ્વાદ આવ્યે મઝા આવી, કડવા સ્વાદ આવ્યે મેાં બગડી ગયું . અત્તર ચંદનની સુંગધ સારી લાગી. મળ-મૂત્ર-ગંદકીની દુર્ગંધ ખરાબ લાગી. એકજ પ્રકારની ઈન્દ્રિય સુખ અને દુઃખ બંનેને અનુભવ કરે છે. એજ રીતે કાનને ઈન્દ્રિયથી પ્રિય શબ્દ સભળાય અને અપ્રિય વાણી પણ સભળાય. આમ ઇન્દ્રિયેા જેટલી સુખમાં સહા– ચક છે એટલી જ દુઃખમાં પણ સહાયક છે. ઈન્દ્રિયા પ્રાણ છે. સુખ અને દુઃખના અનુભવે જે તે ઇન્દ્રિયથી જ થાય છે. તેથી ઇન્દ્રિયાનું છેદન લેઇન ન થાય તેના ઘાત ન થાય, તેના પ્રાણનો નાશ ન થાય તેના ખ્યાલ રાખવા જોઈએ.
રાજા કુમારપાલે કીડીને અચાવી;–
એક વખત રાજા કુમારપાળના શરીર ઉપર ધારદાર ૐ'ખવાળી એક લાલકીડી ચોંટી ગઈ. સાથળ ઉપર ચીપકીને તેના ડંખ રાજાની ચામડીમાં ઘૂસાડીને લેાહી ચાટવા લાગી. રાજાએ વિચાયુ કે છેવટે
3
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
