Book Title: Naishkarmya Siddhi
Author(s): Prevallabh Tripathi, Krushnapant Shastri
Publisher: Achyut Granthmala Karyalaya

View full book text
Previous | Next

Page 164
________________ १३६ नैष्कर्म्यसिद्धिः आत्माका प्रतिपादन होता है, साक्षात् नहीं । क्योंकि आत्माका साक्षात् श्रभिधा शक्तिके द्वारा प्रतिपादन नहीं हो सकता ॥ १०२ ॥ नाञ्जसाऽत्राभिधीयते इति को हेतुरिति चेत् ? षष्ठीगुणक्रियाजा तिरूढयः शब्दहेतवः । नात्मन्यन्यतमोऽमीषां तेनाऽऽत्मा नाभिधीयते ॥ १०३ ॥ शङ्का - साक्षात् शब्द से आत्माका प्रतिपादन नहीं होता ( किन्तु लक्षण द्वारा होता है) इसमें क्या कारण है ? समाधान - लोक में सर्वत्र शब्द किसी वस्तु में सम्बन्ध, गुण, क्रिया, जाति अथवा रूढि, इनमें से किसीके रहने से प्रवृत्त होता है । ग्रात्मामें इनमें से एक भी नहीं है, क्योंकि श्रात्मा श्रसङ्ग, निर्गुण, निष्क्रिय, जातिरहित और सम्बन्धसे शून्य है; इसी कारण किसी शब्दसे आत्मा साक्षात् नहीं कहा जा सकता है ॥ १०३ ॥ शब्दोऽभिधानाऽभिधेयत्वसम्बन्धाङ्गीकारेण नात्मनि यदि वर्तते, कथं शब्दादहं ब्रह्मास्मीति सम्यग्बोधोत्पत्तिः ? उच्यते-सत्ये वर्त्मनि स्थित्वा निरुपायमुपेयते । आत्मत्वकारणाद् विद्मो' गुणवृत्त्या विबोधिताः ॥ १०४ ॥ इसपर यह शङ्का होती है कि यदि कोई भी शब्द वाच्य वाचकभाव सम्बन्धको अङ्गीकार करके आत्मामें प्रवृत्त नहीं होता, तब फिर 'अहं ब्रह्मास्मि' ऐसा ज्ञान वाक्यसे कैसे होगा ? इसका समाधान यह है कि श्रारोपित मार्ग में स्थित होकर ( अर्थात् शबलात्मा के वाचक शब्दादि से ही ) निरुपाय अर्थात् साक्षात् उपायरहित श्रात्मतत्व प्राप्त किया जाता है । जैसे शाखाग्रसे 'चन्द्रमांका ज्ञान या रेखायो से सत्यवरणका ज्ञान होता है । और सभीका ग्रात्मा स्वप्रकाश है, इसलिए लक्षणावृत्तिसे ही उसका बोध हो जाता है ॥ १०४ ॥ सदनभिधेयेऽर्थे कथं पुनरभिधानमभिधेयेनाऽनभिसम्बद्धं प्रमां जनयतीति । शृणु यथाऽनभिसम्बद्धमप्यनभिधेयेऽर्थेऽविद्यानिरा करणमुखेन बोधयतीत्याह शयानाः प्रायशो लोके वोध्यमानाः स्वनामभिः | सहसैव प्रबुद्धयन्ते यथैवं प्रत्यगात्मनि ॥ १०५ ॥ उपायमात्र उपेयके साथ सत्य सम्बन्ध रहित होनेपर भी बोधक हो सके, परन्तु १ - कारण सिद्धा, ऐसा पाठ भी मिलता है |

Loading...

Page Navigation
1 ... 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205