Book Title: Naishkarmya Siddhi
Author(s): Prevallabh Tripathi, Krushnapant Shastri
Publisher: Achyut Granthmala Karyalaya

View full book text
Previous | Next

Page 173
________________ मावानुवादसहिता इदमित्येव बाह्येऽर्थे ह्यहमित्येव बोद्धरि । द्वयं दृष्टं यतो देहे तेनाऽयं मुह्यते जनः ॥ ६ ॥ ૨૭ बटादि बाह्य विषयोंमें ‘इदम्' ऐसी बुद्धि होती है । ज्ञाताका ज्ञान 'अहम्' (मैं) इस प्रकारसे होता है | शरीरमें - 'मेरा यह शरीर है' 'मैं मनुष्य हूँ' इस तरहसे दोनों प्रकारका ज्ञान उपलब्ध हो रहा है । इसी कारण लोगोंको संशय होता है ॥ ६ ॥ केन पुनर्न्यायेनात्मानात्मनोरश्वमहिषयोरिव विभागः क्रियत इति १ उच्यते न्यायः पुरोदितोऽस्माभिरात्मानात्मविभागकृत् । तेनेदमर्थमुत्सार्य ह्यहमित्यत्र यो भवेत् ॥ ७ ॥ किन युक्तियों से अश्व और महिषके तुल्य आत्मा और अनात्माका विवेक सिद्ध होता है, ऐसी आशङ्का होनेपर कहते हैं आरमा और अनात्मा विवेकको दिखलानेवाली युक्तियाँ पूर्वाध्यायोंमें कही गई हैं । उन्ही अनुशीलनसे सन्दिग्ध श्रहङ्कार में जो 'इदम्' अंश है, उसको दृश्यत्वादि श्रनात्मा समझकर जो अवशिष्ट अंश है - ॥ ७ ॥ हेतु विद्यात्तत्त्वमसीत्यस्माद्भावाभावदर्श अनन्तरमबाह्यार्थ सदा । प्रत्यक्स्थं मुनिरञ्जसा ॥ ८ ॥ उसीको मननशील पुरुष अनायास से 'तत्त्वमसि' वाक्यसे वृत्तियों के भावाभावका प्रकाशक, बाह्याभ्यन्तरशून्य, सर्वान्तर, साक्षिस्वरूप जाने ॥ ८ ॥ उच्यतां तर्हि कया तु परिपाट्या वाक्यार्थ वेतीति ? उच्यते । अन्वयव्यतिरेकाभ्याम् | १ त्यक्तकृत्स्त्रेदमर्थत्वात् त्यक्तोऽहमिति मन्यते । नाsaगच्छाम्यहं यस्मान्निजात्मानमनात्मनः ॥ ९ ॥ तब कहिए किस क्रमसे वाक्यार्थका ज्ञान होता है ? कहते हैं - प्रथम श्रन्वय व्यतिरेक द्वारा सम्पूर्ण इदमर्थको अनात्मा समझ कर त्याग देनेके कारण मुमुक्षु . आत्माका भी परित्याग हो गया है, ऐसा मान लेता है । क्योंकि अनात्मा से पृथक् करके अपने श्रात्माको मैं नहीं जानता हूँ, अतएव मैं नष्ट हो गया हूँ, ऐसा मान लेता है ॥६॥ - अथ शरीरादिबुद्धिपर्यन्तः स सर्वोऽनात्मैवेति प्रमाणाद विनिचित्य किमिति बुभुत्सातो नोपरमते । शृणु १ - प्रत्यञ्चं, ऐसा पाठ भी है।

Loading...

Page Navigation
1 ... 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205