Book Title: Muktivad
Author(s): Gadadhar Bhattacharya, Gangesh Upadhyay, Yashovijay
Publisher: Shrutbhuvan Sansodhan Kendra
View full book text
________________
मुक्तिवादः
(२५) भट्टास्तु नित्यसुखसाक्षात्कारोऽपवर्गः । न च नित्यसुखमप्रामाणिकम् 'आनन्दं ब्रह्मणो रूपं तच्च मोक्षे प्रतिष्ठितम्' इत्यादिरूप (बहुतर) प्रमाणसम्भवात् । आनन्दमिति छान्दसं नपुंसकम्, ब्रह्मणो रूपमात्मनो धर्मः, मोक्षे=मोक्षसमये प्रतिष्ठितं - साक्षात्कृतमित्यर्थः । एतादृशप्रमाणेन मोक्षकालीनसाक्षात्कारविषयसुखसिद्धौ लाघवेन तस्योत्पादविनाशाभावसिद्धौ नित्यतायां पर्यवसानात् ।
२२६
(२६) केचित्तु 'नित्यं विज्ञानमानन्दं ब्रह्म' इति श्रुतिः आनन्दविशिष्टस्यात्मनो नित्यतां बोधयति विशिष्टान्वयपरताया औत्सर्गिकतया असति बाधके त्यागायोगादिति विशेषणस्यानन्दस्य नित्यत्वे सैव प्रमाणमित्याहुः ।
(२७) तच्चिन्त्यम् । तथा सति ततो नित्यज्ञानस्यापि सिद्धिप्रसङ्गात् । न च मीमांसकानां तदनुमतं, वेदान्तिनामेव यथाश्रुततादृशश्रुतिबलात् ज्ञानसुखात्मकस्य परमात्मनः सिद्धिः । तेषाञ्च तदेकवाक्यतया आनन्दं ब्रह्मणो रूपमित्यस्य सुखं ब्रह्मणः स्वरूपमित्यर्थः । मोक्षे प्रतिष्ठितमित्यस्य च सप्तम्या जनकतार्थकतया भविष्यतीत्यध्याहारेण वा अविद्यानिवृत्तिरूपमोक्षजनकसाक्षात्कारविषय इत्यर्थः ।
(२५) भट्टमतं दूषयितुमुपन्यस्यति भट्टास्त्विति । आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान्न बिभेति कदाचनेत्यादि प्रमाणानुरोधेन बहुतरपदम् । छान्दसमिति । छन्दसि बहुलमित्यनुशासनान्नपुंसकत्वं युक्तमित्यर्थः । लाघवेन तस्य नित्यत्वे उत्पादविनाशसामग्र्यकल्पनप्रयुक्तलाघवेनेत्यर्थः ।
(२६) केचित्विति । मीमांसका इत्यर्थः । औत्सर्गिकतयेति । तादृशवाक्यघटितसामान्यसामग्रीलभ्यतया। असति बाधके विशिष्टान्वयोऽत्याज्यः, सति तु बाधके अजो नित्यः शाश्वतोऽयमित्यादौ शरीरे जन्मराहित्यबाधेनात्मन्येव तदन्वयात् तत्त्याग इति भावः ।
(२७) तथा सति विशिष्टान्वया - परित्यागे सति । न चेति । तथा च मीमांसकैरीश्वरानङ्गीकाराद्विशिष्टान्वयापरित्यागे नित्यज्ञानवतो ईश्वरस्य सिद्धिस्तेषामनभिमताप्यापतेतेत्यर्थः ।
I
शङ्कते-अथेति । वाक्यभेदभियेति । विभिन्नमुख्यविशेष्यताशालिबोधजनकत्वं वाक्यभेदः । तथा च घटपटौ न स्त इत्यत्र प्रत्येकं भूतलं घटाभाववत्पटाभाववच्चेति नानाविशेष्यकबोधाङ्गीकारे भूतलं घटवदितिनिश्चयकाले तादृशप्रतीत्यनुपपत्तेः तादृशप्रतीत्यनन्तरं च भूतलं घटपटोभयाभाववन्न वेति संशयानुदयानुपपत्तेश्चेति भियेत्यर्थः । अव्यासज्यवृत्ति इति । सुखदुःखान्यतरत्वरूपम् । तत्सम्भवात्= तादृशान्यतरत्वधर्मावच्छिन्नाभावप्रतिपादनसम्भवाद् इत्यर्थः । वाचकपदाभावेन लक्षणयैव तादृशबोधः स्वीकर्तव्यः, स चासम्भवी 'प्रियाप्रिय' इति वाक्ये लक्षणाऽस्वीकारात् प्रत्येकं लक्षणाङ्गीकारेऽपरपदवैयर्थ्यापत्तेरिति तात्पर्यम् । ननु चित्रगुरित्यादौ यथा गोशब्दो गोस्वामिनि लक्षकः चित्रपदं तु तात्पर्यग्राहकमितीष्यते तथाऽत्रापि स्यादत आह- तावतापीति । अयोग्यत्वस्य = बाधविरहाभावस्यापरिहार्यत्वात्तत्र सुखसत्त्वेनान्यतरत्वावच्छिन्नाभावो बाधित इति भावः । यत इति । 'प्रियाप्रिये न स्पृशत ' इत्यस्य प्रियाप्रिययोरभावबोधने आख्यातस्य स्वार्थसङ्ख्यान्वयिसमानवचनकत्वनियमात् अभावस्यैक्याद्द्विवचनानुपपत्तिः आख्यातार्थसङ्ख्याया आख्यातार्थविशेष्य एवान्वयात् इति भावः । तदनुयोगिकेति । अनुयोगित्वं=कर्मत्वं स्पृशधात्वर्थ: सम्बन्धः प्रतियोगित्वं चात्र कर्तृत्वं ज्ञेयम् । स्पृशधातोः सत्तार्थकता शङ्कते-न चेति । प्रतियोगिमति व्यासज्यवृत्तिधर्मावच्छिन्नानुयोगिताकाभावानभ्युपगन्तृनये तादृशनियमे

Page Navigation
1 ... 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280 281 282 283 284 285