Kavyaprakashkhandan

Author(s): Siddhichandragani
Publisher: ZZZ Unknown

Page 120

काव्यप्रकाशखण्डन आत्ते गृहीते सीमन्तरत्ने शिरोऽलङ्काररत्ने भरकतिनि मरकतयुक्ते हेग्नः सुवर्णस्य ताटपने नोटीति प्रसिद्ध हृते सति, मेखलायां क्षुद्रघण्टिकायां लुप्तायां गृहीतायां झटिति शी मणेः रनम तुलाकोटिर्नुपुर ताम्मे गृहीते सति, हे राजन् ! स्वच्छत्रुस्त्रीणां अरण्ये बने इत्वरीणां गमनशीलानां हाई पालरा मिला न हरन्ति गृहन्ति । कीदृशम् ! बिम्बप्रायस्पौष्ठस्य फान्त्या रुचा शोणं रक्तं गुञ्जाफलानां सज इति बुद्धयेत्यर्थः । अत्र तद्गुणमपेक्ष्य प्रान्तिमता प्रादुर्भूतं तदाश्रयणेन तद्गुणः प्रभूतचमत्कारनिमित्तमित्येतयोरगातिभावः । एवं रूपः सङ्करः शब्दालङ्कारयोरपि दृश्यते । उदाहरणं खयमवगन्तव्यम् ।
एफस्य च आहे न्यायदोषाभावादनिश्चयः ॥ (का० १४०, २०) एकस्य एकतरस्येत्यर्थः । न्याय-दोषौ साधक-बाधकप्रमाणौ । तथा च एकत्र [प. ५९, १] काव्ये द्वयोर्बहना बाऽलकाराणां प्रसङ्गे संभवत्येकतरस परिग्रहे साधकमाधकप्रमाणाभावात् संशयः ससंदेहसङ्कर इत्यर्थः । यथा -
नयनानन्ददायीन्दोबिम्बमेतत् प्रसीदति ।
अधुनाऽपि निरुद्धाशमविशीर्णमिदं तमः ॥ - इदं इन्दोम्बिं चन्द्रमण्डलं प्रसीदति प्रसाद प्रामोति । इदं तमः विशीर्णम् । कीरशम् ! विनिरुद्धा आच्छन्ना दिग् येनेत्यर्थः । प्रसीदतीत्यस्योभयत्रान्वयादित्यर्थः । अत्र किं कामसोद्दीपनकालो वर्चते ? - इति भङ्गयन्तरेण कथनात् किं पर्यायोक्तम् ? उत तदाननसेन्दुबिम्बस्य तथाध्यवसायादतिशयोक्तिः । किमेतदिति वक्त्रं निर्दिश्य तद्रपारोपणाद् रूपकमिदमित्यादिवडूनां संदेहादयमेव सङ्करः । यत्र पुन: -
'सौभाग्यं वितनोति वक्त्रशशिनो ज्योत्स्नेव हासधुतिः।' .. इत्यादी हासधुतिर्यकत्र एव संभवतीत्युपमायाः साधिका, रूपकस्य तु बाधिका । तथा. . पादाम्युजं जयत्यस्सा मञ्जमजीरसिञ्जिताम् ।' __इत्यत्र मञ्जीरसिञ्जितमम्बुजेनास्तीति रूपकस्य साधकमुपमायाश्च बाधकमिति तत्र न सन्देहसहरः । एवमन्यत्रापि भाव्यम् ।
स्फुटमेकत्र विषये शब्दार्थालङ्कतिद्वयम् । • व्यवस्थितं थ. (का० १४१, ३०) एकस्मिन्नेव स्पष्टतया यदुमावपि शब्दार्थालङ्कारी व्यवस्था संपादयतः सोऽप्यपरः । यथा -
स्पष्टोल्लसरिकरणकेसरसूर्यबिम्ब
विस्तीर्णकर्णिकमथो दिवसारविन्दम् । श्लिष्टाष्टदिग्दलकलापमुखावतारे
बद्धान्धकारमधुपावलि संकोच ॥