________________
૧૮૪ : સંસાર દુઃખ અને માક્ષ સુખ
એ તા પાતપેાતાને આપીન કોઈ આવે જાય તથા કોઇ અનેક અવસ્થારૂપ પરિણમે એમ તેની પરાધીન ક્રિયા હાય છે તેને પેાતાને આધીન માની આ જીવ ખેદ્ય ખિન્ન થાય છે.
પ્રશ્ન-કાઈ વેળા શરીરની વા પુત્રાદ્દિકની ક્રિયા આ જીવને આધીન થતી જોવામાં આવે છે, એ વેળા તે જીવ સુખી થાય છે?
ઉત્તર–શરીરાદિક, ભવિતવ્યતા અને જીવની ઈચ્છા એ ત્રણેની વિધિ સાથે મળતાં કોઇ એક પ્રકારે જેમ એ ઇચ્છે તેમ પરિણમવાથી કોઇ કાળમાં તેના વિચારાનુસાર સુખ જેવા આભાસ થાય, પરંતુ એ બધા સ` પ્રકારે એ ઇચ્છે તેમ તો પરિણમતા નથી અને તેથી અભિપ્રાયમાં તા અનેક પ્રકારની આકુળતા નિરંતર રહ્યા જ કરે છે. વળી કોઈ વખતે કોઇ પ્રકારે પેાતાની ઇચ્છાનુસાર પરિણમતા જોઇ આ જીવ એ શરીર પુત્રાદિકમાં અહ કાર-મમકાર કરે છે અને એજ બુદ્ધિથી તેને ઉપજાવવાની, વધારવાની તથા રક્ષા કરવાની ચિ ંતાવડે નિર'તર વ્યાકુળ રહે છે, નાના પ્રકારના દુઃખ વેઠીને પણ તેમનું ભલુ દચ્છે છે. વળી જે વિષયાના ઈચ્છા થાય છે, તે કષાય ભાવ છે, ખાદ્ય સામગ્રીમાં ઇષ્ટ-અનિષ્ટ પણું માને છે, અન્યથા ઉપાયા કરે છે, સાચા ઉપાયનું શ્રદ્ધાન કરતા નથી તથા અન્ય કલ્પના કરે છે, એ બધાનું મૂળ કારણ એક મિથ્યાદર્શન
છે. તેના નાશ થતાં એ સર્વાંના નાશ થાય છે. માટે સર્વાં દુ:ખાનુ મુળ એ મિથ્યાદર્શીન છે. તેના નાશના ઉપાય પણ કાંઈ કરતા નથી. અન્યથા શ્રદ્ધાને સત્ય શ્રદ્ધા માનતા જીવ તેના નાશના ઉપાય પણ શા માટે કરે?
વળી સંજ્ઞી પચે દ્રિય જીવ કોઇ વેળા તત્ત્વનિશ્ચય કરવાના ઉપાય વિચારે છતાં ત્યાં અભાગ્યથી કુદેવ, કુગુરૂ અને કુશાસ્ત્રનું નિમિત્ત બની જાય તેા ઉલટુ અતવશ્રદ્ધાન પુષ્ટ થઈ જાય આ જાણે કે એનાથી મારૂં ભલું થશે અને એ એવા ઉપાય કરે કે જેનાથી આ અચેત બની જાય. વસ્તુસ્વરૂપ વિચારવાના ઉદ્યમી
થાય છતાં વિપરીત વિચારમાં દૃઢ થઈ જાય છે અને તેથી વિષય કષાયની વાસના વધવાથી વધારે દુ:ખી થાય છે.
કદાચિત્ સુદેવ, સુગુરૂ, સુશાસ્ત્રનું નિમિત્ત ખની જાય તે ત્યાં તેમના નિશ્ચય ઉપદેશની તે શ્રદ્ધા છે નહિ, પણ માત્ર વ્યવહાર શ્રદ્ધા વડે તે અતત્ત્વ-શ્રધ્ધાળુ જ રહે છે. ત્યાં પણ જો મંદ કષાય હાય વા વિષયની ઈચ્છા ઘટે તે થોડા દુ:ખી થાય પણ પાઠે જેવાને તેવા જ અની જાય. માટે આ સંસારી જીવ જે ઉપાય કરે છે તે પણ જૂઠા જ હોય છે.
વળી આ સંસારી જીવના એક આ ઉપાય છે કે પેાતાને જેવું શ્રદ્ધાન છે તેમ અન્ય પદાર્થોને પરિણુમાવવા ઇચ્છે છે. હવે એ અન્ય પદાર્થોં જો એ પ્રમાણે પરિણમે તા તેનું શ્રદ્ધાન સાચું થઈ જાય, પરંતુ અનાદિનિઘન વસ્તુ ન્યારી ન્યારી પાતપેાતાની મર્યાદાપૂર્ણાંક પરિણમે છે,
કોઇ કાઇને આધીન નથી તેમ કોઈ પદાથ
કોઈને પરિણમાળ્યા પરિણમતા નથી. છતાં તેને આ જીવ પેાતાની ઈચ્છાનુસાર પરિણુમાવવા ઈચ્છે છે એ કાંઇ ઉપાય નથી, પણ એ તા મિથ્યાદર્શન જ છે, તે સાચા ઉપાય શા છે?
જેવું પદાનુ ં સ્વરૂપ છે તેવુ જ શ્રદ્ધાન થાય તા જ સર્વાં દુ:ખ દૂર થાય. જેમ કોઈ માહ મુગ્ધ બની મડદાને જીવતું માને યા તેને જીવાડવા ઇચ્છે તેા તેથી પેાતે જ દુ:ખી થાય પણ તેને મડદું માનવું વા તે જીવાડયુ જીવવાનુ નથી એમ માનવું એ જ એ દુઃખ દૂર થવાના ઉપાય છે, તેમ મિથ્યાષ્ટિ અની પદાર્થોને અન્યથા માની અન્યથા પરિણમાવવા ઇચ્છે તે પોતેજ દુ:ખી થાય. પણ તેને યથા માનવા અને એ મારા પરિણુમાવ્યા અન્ય પ્રકારે પરિણમવાના નથી એમ માનવું એ જ એ દુ:ખ દૂર થવાના ઉપાય છે. ભ્રમ જનિત દુઃખ દૂર થવાના ઉપાય ભ્રમ દૂર કરવા એજ છે. ભ્રમ દૂર થવાથી સમ્યક્ શ્રદ્ધા થાય એ જ દુઃખ મટવાના સાચા ઉપાય છે.
