________________
ખંડ = ૪:
૫૫
જ્ઞાન દરેક પદાર્થને આલંબન કરનારું છે એ તે પ્રત્યક્ષથી સિદ્ધ
થાય જ કઈ રીતે ? a પદાર્થોનું પ્રત્યક્ષ ઈન્દ્રિયદ્વારા થાય છે. અને ઈન્દ્રિયે પિતાપિતાના
વિષયમાં નિયત હોય છે. એટલે ચહ્ન રૂપને, ઘ્રાણુ ગંધને, જીભ રસને, કાન શબ્દને અને ત્વચા સ્પર્શને ગ્રહણું કરે છે જ્યારે ચક્ષુ ઈન્દ્રિય દ્રવ્ય રૂપનું જ્ઞાન નથી કરતી કારણ કે એક વખતમાં એક ઇન્દ્રિયજન્ય એક જ્ઞાન થાય છે એવું દરેક દર્શનકારે માને છે. હવે એક વખતમાં દરેક વિષયને જ્ઞાન કરનાર કોઈ ઇન્દ્રિય નથી તે દરેક વિષયનું જ્ઞાન કેઈપણ એક ઈન્દ્રિયદ્વારા એક વખતમાં કઈ રીતે હેઈ શકે ? ચક્ષુરાદિ ઇન્દ્રિય પૂલ ને વર્તમાન પદાર્થોને જ ગ્રહણ કરનારી હોવાથી વર્તમાન પદાર્થોને સ્થૂલ પદાર્થોનાં જ્ઞાનવાળી વ્યક્તિઓ હોઈ શકે, પણ ભૂત ને ભવિષ્યકાલીન પદાર્થોની સાથે ચક્ષુરાદિ ઇન્દ્રિયને સંબંધ નહિ હેવાથી ભૂત ભવિષ્યકાલીન પદાર્થોનું પ્રત્યક્ષ કરનાર વ્યક્તિ સંભવેજ કેમ? ને જે સૂક્ષ્મ પદાર્થો દુર્બન આદિથી પણ અગ્રાહ્ય હેય તે પદાર્થો ચક્ષુરાદિ ઈન્દ્રિયદ્વારા પ્રત્યક્ષ થતા જ નથી તે તે પદાર્થોનું પ્રત્યક્ષ કરનાર કોઈ વ્યક્તિ છે એ કહેવું કેટલું અસંગત ગણાય? જે એક ઈન્દ્રિયથી દરેક પદાર્થોને પ્રત્યક્ષ કરનારી કઈ વ્યક્તિ છે એવું કહેવામાં આવે તો આંધળાને પણ પદાર્થો દેખવા જોઈએ, બેરાને શબ્દો સંભળાવવા જોઈએ, મુંગાએ શબ્દો બેલવા જોઈએ; આ વાત અનુભવવિરુદ્ધ છે માટે એક ઈન્દ્રિયદ્વારા દરેક પદાર્થોને પ્રત્યક્ષ કરનાર કઈ વ્યક્તિ છે એમ કહેવું છે તે દષ્ટ વસ્તુને અપલાપ
કરવા બરાબર છે. ૬ અનેક વિષયોને અભ્યાસ કરનારી વ્યક્તિઓનું જ્ઞાન પણ કમિક
દેખાય છે. એક જ કાલમાં અભ્યસ્ત દરેક પદાર્થોનું જ્ઞાન દેખાતું
નથી તે દરેક પદાર્થોનું એક કાલમાં જ્ઞાન હોય કઈ રીતે ? છે જ્યારે આ રીતે પ્રત્યક્ષથી દરેક પદાર્થોને એક કાલમાં જ્ઞાન કરવાવાળી
