Jain_Satyaprakash 1950 03

Author(s): Jaindharm Satyaprakash Samiti - Ahmedabad
Publisher: Jaindharm Satyaprakash Samiti Ahmedabad

Page 7

જૈન આગમ સાહિત્ય અનુસાર પ્રાચીન ભારતીય સંસ્કૃતિનું રેખાદર્શન
[એક સમાચના] લેખક શ્રીયુત ઉમાકાંત પ્રેમાનંદ શાહ એમ. એ. પ્રો. જગદીશચંદ્ર જૈને લગભગ બે અઢી વર્ષથી એક પુસ્તક બહાર પાડ્યું : Life in Ancient India as Depiched in the Jaina Canons. પુસ્તક જૈનસાહિત્યના અભ્યાસમાં અપૂર્ણ રહેલી એક ખામીને પૂરવાને સ્તુત્ય પ્રયાસ છે.
પ્રાચીન હિંદુ સમાજરચના, અર્થશાસ્ત્ર, રાજનીતિ, કળા વગેરે બાબતમાં સાધેલી પ્રગતિનો અભ્યાસ વિવિધ દષ્ટિએ કરવો પડે છે. સાહિત્ય અને પુરાતત્વ (archaeology)
આ બે મુખ્ય અંગો છે. જ્યાં શિલાલેખ કે વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિથી ખાદી કાઢી પ્રસ્તર ( Stratum)ના આધારે કઈ વસ્તુને કાલનિર્ણય થયે હેય ત્યાં ઘણુંખરું સાહિત્યનો વિરોધ હોય તો પણ તે પુરતકગત પ્રણાલિને શંકાસ્પદ ગણવી પડે છે. બીજી તરફ જે બાબતો વિશે આપણને કઈ ખબર ના હોય અથવા હજુ સુધી ખોદકામ થયું ના હોય એવી આબતમાં અને ખુદ ખેદકામમાં સાહિત્યગત પ્રણાલિઓને હકીક્તને આધાર લઈ શરૂઆત કરવી પડે છે. દાખલા તરીકે રાજગૃહમાં જૈન પ્રાચીન ચૈ, પ્રતિમાઓ વગેરે કયાંથી ખાદી કાઢવી એ માટે આપણે જૈન, બૌદ્ધ અને બ્રાહ્મણ સાહિત્યમાં આવતા રાજગૃહના વર્ણને લઈ નક્કી કરવું જોઈએ કે અમુક જગાઓ જૈન હેઈ શકે, પછી ભલે હાલ તેના ઉપર બૌહ કે ઈતર અવશેષો હોય એવી જગાઓની એક બાજુએથી પ્રાસ્તાવિક
ડુંક ખોદકામ કરી જવાથી યોગ્ય નિર્ણો થઈ જાય. આવી અનેક રીતે પ્રાચીન સાહિત્યને અભ્યાસ પુરાતત્ત્વના અભ્યાસને અગત્યને ઉપયોગી અને પૂરક થઈ પડે છે.”
જૈન સાહિત્યની અગત્યતા ઉપર ઘણું દુર્લક્ષ અપાયું છે. બૌદ્ધ સાહિત્ય, ચીની મુસાફરોનાં ખ્યાન વગેરેને આધારે પાશ્ચાત્ય વિદ્વાનોનું હિંદી પુરાતત્ત્વના ઈતિહાસમાં મુખ્યત્વે બૌદ્ધ સાહિત્ય અને કળા તરફ જ ધ્યાન વધુ ખેંચાયું. આથી આજે જે દષ્ટિએ આપણે હિંદી સંસ્કારિતા અને કળાને અભ્યાસ કરતા આવ્યા છીએ તે દૃષ્ટિએ ખામી રહેલી છે.
સદ્ભાગ્યે આમાં છેલ્લા કેટલાંક વર્ષોથી સુધારો થયો છે. જેને ચિત્રકળાના અભ્યાસ બાબતમાં ઘણું વર્ષો ઉપર સાગત છે. કુમારસ્વામીએ ધ્યાન ખેંચેલું ૫ણ શ્રી. સારાભાઈ નવાબે પ્રસિદ્ધ કરેલા પુસ્તકોએ છેલ્લાં પંદરેક વર્ષમાં જૈન ચિત્રકળાને પૂરતો ન્યાય આપી દીધા છે. (જેન ચિત્રકળા જેવી કોઈ ખાસ કળાશૈલી એવા અર્થમાં આ શબ્દપ્રયોગ નથી. પણ તત્કાલીન ભારતીય ચિત્રકળામાં જેનેએ આપેલ વિશિષ્ટ ફાળો એ અર્થમાં આ લેવાનું છે. એવી જ રીતે જૈનશિલ્પ એ શબ્દપ્રયોગ પણ થશે). જૈન શિલ્પકળા બાબતમાં પણ આ લેખકનો અભ્યાસ અને સંગ્રહ સૂચવે છે કે એના તરફ પણ થોગ્ય બાન આટલાં વર્ષોથી અપાયું નહોતું.