Jain_Satyaprakash 1950 03

Author(s): Jaindharm Satyaprakash Samiti - Ahmedabad
Publisher: Jaindharm Satyaprakash Samiti Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/521662/1

Page #1

ખૉ " , અળ જ જાય, આ તેરે . .
YHTRUSION | S | C
વર્ષ ૧૫ : એક ૬ ]
તા. ૧૫-૩-૫૦ : અમદાવાદ
| કમાંક : ૧૭૪
તત્રી
ચીમનલાલ ગોકળદાસ શાહ विषय-दर्शन
લેખક
વિષય
૧. રૈનાની અતીત ગાથા શ્રી. પી. એસ. કુમારસ્વામી રાજા, | ૧૨ ૨. ઇતિહાસના અજવાળે
શ્રી. મોહનલાલ. દી. ચેકસી - ૧૩૭. ૩. જૈન આગમ સાહિત્ય અનુસાર ભારતીય સંસ્કૃતિનું ખાદથન શ્રી. ઉમાકાંત પ્રેમાનંદ શાહ
૧૩૩ ૪. શ્રી. એટા તીર્થની યાત્રાએ પૂ. મુ. શ્રી. ચંદ્રપ્રભવિજયજી
૧૩૬ ૫. ( મહેશ્વર' નામક સૂરિઓ છે. હીરાલાલ ૨. કાપડિયા
૧૩૮ ૬. સામેશ્વરકૃત “ નીતિ કૌમુદી' અ. શ્રી. ભોગીલાલ સાંડેસરા
૧૪ છ, કુ નિપુર
પૂ. મુ. શ્રી. જે વિજયજી . ૧૪૬ ૮. ગુલાબ અને કાંટા
| અ”.
૧૪૯ હ. પ્રશ્નોત્તર કિરણોવલી
પૂ. આ. શ્રી. વિજય પદ્યમરિ ૧૫૧ ૧૦, ભારતનું બંધારણ ૧૧. પ્રથસ્વીકાર
H SAPET MAHAVIR
ELDRA 21824- a Koua, Ganchet 332 007. ર. 93) 2 25 27/2015
| 079221600 For Private And Personal Use Only
ACHARYA SREXILASSARARSORE GYAYANDIR elde- 3-3

Page #2

ભારતનું બંધારણ.
ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્યના અધિકાર અતઃકશશુની સ્વાધીનતા અને ધાર્મિક માન્યતા, એનો અમલ અને પ્રસાર:
૨૫. (૧) જાહેરવ્યવસ્થા, નીતિ અને સુખાકારીના નિયમોને તેમજ આ વિભાગમાં બીજી જે જોગવાઈઓ કરવામાં આવી છે તેને વશવતી રહી પોતપોતાના અંત:કરણુની સ્વાધીનતાનો અને અમુક ધમ માનવાને અને એને અમલમાં મુકવાના સૌ કાઈના એક સરખો અધિકાર રહેશે.
(બ) ધાર્મિક ક્રિયાઓ સાથે સંwળાય એની આર્થિ* કે, નાણુકીય, રાજકીય
અથવા બીજી કોઈ બિનમઝહબી પ્રવૃત્તિનું નિયમન કરતા કે
એના ઉપર નિયંત્રણો લાદતા, (7) સામાજિક કલ્યાણ કે સુધારા માટે જોગવાઈ કરતા અશ્વત્રા જાહેર મચ્છી
શકાય એવી હિંદુ ધાર્મિક સંસ્થાઓને હિંદુઓના તમામ વર્ગો અને
વિભાગો માટે ખુલ્લી મૂકતા, અમલમાં હોય તેવા કોઈ પણુ કાયદા ઉપર આ કલમની કશી અસર થશે નહિ તેમ જ રાજ્યને એવા કાયદા ઘડતાં અટકાવી પણ શકાશે નહિ.
- સમજુતી–૧ઃ—કિર પાણુ શરીર પર ધારણ કરવાનું કે એને લઈને ફરવાનું શીખ ધમ"માં ફરમાવાયું’ છે એ માન્ય કરી જ લેવાનું.
- સમજુતી–૨: ઉપર પેટાક્ષમ (૨) ના પેટા (સ) માં હિંદુ એ વિશેને જે ઉલ્લેખ છે તેના અર્થ એ કે શીખ, જૈન અને બૌદ્ધ ધર્મ પાળનારાઓને સમાવેશ પણુ એમાં થઈ જાય છે. અને તે જ પ્રમાણે જ હિંદુ ધાર્મિક સંસ્થાઓના ” ઉલ્લેખમાં શીખ, જૈન અને બૌદ્ધ ધાર્મિક સંસ્થાઓને પશુ સમાવેશ થઈ જાય છે. ધાર્મિક પ્રવૃત્તિ માટે ૨૮;
૨૬. જાહેરવ્યવસ્થા, નીતિ અને સુખાકારીને વશવતી રહી પ્રત્યેક ધાર્મિક પંથ અથવા એના કોઈ પણ ભાગને નીચેના અધિકાર રહેરો.
(૪) ધાર્મિક અને ધર્માદા હેતુઓ માટે સંસ્થાઓ સ્થાપવાનો અને એને.
નિભાવવાના, (શા) ધર્મની બાબતમાં પોતાની પ્રવૃત્તિ ચલાવવાને, () જંગમ અને સ્થાવર મિલક તે ધરાવવાના કે એ તો નિકાલ કરવાને, અને
(૪) આવી મિલકતોને કાયદા પ્રમાણે વહીવટ કરવાતા. કેાઈ પણ ખાસ ધમ ના ઉત્તેજન માટે કરવેરામાંથી માફી: _
- ર૭. કઈ પણ ખાસ ધમ અથવા ધાર્મિક પંથની ઉત્તેજન યા નિ જા 1 માટે તા ખયમાં જ સ્પષ્ટરીતે જેનો ઉપયોગ થાય છે એવી રકમ ઉપર કોઈ પણ ફરજ પાડી શકાશે નહિ.. કેટલીક શિક્ષણ સ‘સ્થાઓમાં પ્રાર્થના કે ધાર્મિક કેળવ®ીમાં હાજરી આપકાની સ્વતંત્રતા: re ૨૮. (૧) રાજ્યનાં નાણુમાંથી જે સવશે જેના નિભાવ થતો હોય એવી કોઈ પણુ. સંસ્થા માં ધાર્મિક શિક્ષણ આપી શકશે નહિ,
[ અનુસંધાન ટાઇટલ પેજ ત્રીજે ]

Page #3

જૈનાની અતીત ગાથા
જૈનધર્મી અતિપ્રાચીન હોવાનું અભિમાન
કરી શકે છે. ભગવાન ઋષભદેવથી લઈ ને ભગવાન મહાવીર સુધી ચાવીશ તીથ કરાશે આ ધર્મની પ્રતિષ્ઠા વધારી છે, તેમાં તેમને સ્મૃતિ પ્રાચીનકાળના બતાવવામાં આવ્યા છે.
॥
અર્જુમ્ ॥ अखिल भारतवर्षीय जैन श्वेताम्बर मूर्तिपूजक मुनिसम्मेलन संस्थापित श्री जैनधर्म सत्य प्रकाशक मासिक मुखपत्र
समितिनुं
બન
15
જૈનધમ ને અતીતકાળમાં ઘણાયે રાજવ શેાનુ’ સરક્ષણ મળ્યું છે. પિરણામે એના પ્રભાવ ખૂબ વધ્યા હતા. જૈનેએ સમસ્ત ભારતમાં ધો વિદ્યા પીાની સ્થાપના કરી હતી, જ્યાંથી જ્ઞાન અને સ'સ્કૃતિને પ્રચાર કરવામાં આવતા હતા. જો કે એમાંના અને સમયના પ્રવાહમાં વિલીન થઈ ગયા. છતાં અત્યાર સુધી એવાં ચિહ્નો અને લેખા મોજુદ છે, જે જનતાની પ્રવૃત્તિ અને જીવન પર છાપ પાડનારી જૈનધમ ની અતીત ગૌરવ ગાથા અને શ્રેષ્ઠતાનું પ્રમાણ છે. દક્ષિણ ભારતમાં ઘણાંયે ;એવાં સ્થાના અને ક્રિશ છે જે જૈનધમની આધ્યાત્મિક તથા સાંસ્કૃતિક મહાનતાનાં ઉજ્જવળ પ્રતીા છે. જૈનધમની નીતિ કદાપિ આક્રમણાત્મક નથી રહી, તેથી જ જનસાધારણમાં એના પ્રચાર અને વિકાસ સુગમતાથી થઈ શકો. પૂર્ણરૂપે અહિંસાનુ પાલન એ એના મૂળ સિદ્ધાંત છે. જૈનમે સંસારને અહિંસાના સદેશ આપ્યા છે. ××
| जेशिंगभाईनी वाडी : घीकांटा रोड અમતાવાન ( ગુજરાત )
દેશના જીવન પર નૈતિક અને આચાર સંબંધી પ્રભાવ ઉપરાંત ળાઓ અને ભાષાના વિકાસમાં પશુ જૈનધમતુ શુ અદ્ભુત છે. તેમણે ધર્મપ્રચાર અને જ્ઞાનની રક્ષા નિમિત્તે ભિન્ન ભિન્ન રચાનામાં ભિન્ન ભિન્ન સમયે પ્રચલિત ભાષાના ઉપયાગ કર્યો. કેટલીક ભાષાઓને સર્વ પ્રથમ સાહિત્યરૂપ દેવાનું શ્રેય એમને જ છે. અનઢીનુ' પ્રાચીનતમ સાહિત્ય જૈનાએ નિર્માણ કર્યુ છે. પ્રાચીન તામિલ સાહિત્ય પણ ઘણુંખરું જૈન લેખકાનુ જ છે. તામિલના મુખ્ય મહાકાવ્યેામાંથી એક સિતમણિ' અને ખીજી' ‘ સીલપ્પત્તિકરમ્ ' જૈન લેખકાની જ કૃતિ છે. પ્રશિષ્ઠ ‘ નદિયર'નુ' મૂળ પશુ જૈન છે, દક્ષિણનું મૈલાપુર (મદ્રાસ શહેરના એક ભાગ) એક સમયે જૈન સાહિત્યિક રચનાઓના મુખ્ય સ્રોતરૂપે વિખ્યાત હતું.
એક વ્યાખ્યાન]
શ્રી. પી. એસ. કુમારસ્વામી રાજાં પ્રાનસત્રી ગાય
વર્ષ ૧ | વિક્રમ સ. ૨૦૦૬; વીનિ. સ. ૨૪૭૬ : ઈ. સ. ૧૯૫૦ क्रमांक बैंक ६ ફાગણ દિ ૧૨ * બુધવાર ૧૫ મા
१७४

Page #4

)
ઈતિહાસના અજવાળે લેખકઃ શ્રીયુત મેહનલાલ દીપચંદ શેકસી
The victor erected a fortress at the village of Patalion the bank of the Ganges to curb his Lichchhavi opponents. The foundations of a city nestling under the shelter of the fortress were laid by his grandson Udaya. The city so founded was known variously as Kusumapura, Pushpapura or Pataliputra and rapidly developed in size and magnificence, until, under the Maurya dynasty, it became the capital, not only of Magadha, but India
If the chronology adopted in this chapter be even approxi. mately correct, Bimbisara and Ajatagatru must be regarded as the contemporaries of Darius, the son of Hystaspes, autocrat of the Persian Empire from 521 to 485 B. C. ' Buddha, as has been mentioned above, died early in the reign of Ajatasatru. (Early History P. 33.)
ઇતિહાસકાર વિન્સેન્ટ સાહેબે પોતાના ઉપરના પુસ્તકમાં બૌદ્ધધર્મના મથે તેમજ પુરાણે પર વજન વધારે મૂકયું છે. એ ઉપરથી જૈન ધર્મના ગ્રંથ તેમના જોવામાં ઘણા શેઠા આવેલા જણાય છે. આમ છતાં એ તારવણી પણ જેન સાહિત્યમાં આલેખાયેલા પ્રસંગોને લગભગ મળતી આવે છે. ઉપરની ત્રણ નેધમાં ત્રણ જુદી જુદી બાબત છે. ! ! 'પ્રથમમાં વિશાલી પર વિજય મેળવનાર અજાતશત્રુએ ગંગા નદીના કિનારે પાટલીનામાં ગામ આગળ કિલ્લો બંધાવ્યાની વાત છે. એમ કરવાનો હેતુ પોતાના શત્રુઓ-લિચ્છવીઓને દાબવાને હતા. એમ જણાવી તેઓ કહે છે કે એ સર્વ કાર્ય–કિલાની બાંધણી તેમજ ત્યાં શહેર વસાવવાની ક્રિયા–તેના પૌત્ર ઉદયના હાથે થઈ હતી અને એ રીતે જે શહેર અસ્તિત્વમાં આવ્યું એ કુસુમપુર પુપુર અથવા તે પાટલીપુત્ર તરીકે આલેખાયું અને નેતજોતામાં એને વિસ્તાર અને ભભક વધી પડ્યાં. એની પ્રગતિને પાર ઊંચે ચઢી મૌવંશ જ્યારે ગાદી પર આવ્યો ત્યારે પૂર્ણ ડીગ્રીએ પહેઓ અર્થાત માત્ર મગધનું જ નહી પશુ સારાયે ભારતવર્ષનું એ મુખ્ય શહેર ગણાયું.

Page #5

અંક ૬ ]
ઈતિહાસને અજવાળે ઉદયને પૌત્ર દર્શાવવામાં પુરાણનો આધાર લેવાયો છે પણ એ સાવ લુલો છે એમ ઇતિહાસકાર પોતે જ પાછળથી સ્વીકારે છે. આ રહા એ શબ્દો :
Ajatasatru was succeeded according to the Puranas by a son named Darsak or Harshaka who was in turu succeeded by his son Udaya?. The Buddhist books omit the intermediate name and represent Udaya as the son and immiediate successor of Ajatasatru. It Dara sak or Harshaka was a reality nothing is known about him.
દર્શક કે હર્ષક નામા પુત્ર અજાતશત્રુને હતો. એનો પુત્ર ઉદાયી. પણ દર્શકે કે હર્ષક સંબંધમાં કંઈ જ જાણવા જેવી નોંધ મળતી નથી. એ જોતાં રેન શાહિત્યમાં ઉદય કિંવા ઉદાયીને અજાતશત્રુના પુત્ર દર્શાવેલ છે એ વાસ્તવિક છે. પોટલી ગામમાં કિલો બાંધવાના કારણુમાં લિપીઓને દાબવા માટેનું કારણ કર્યું છે તે પણ વજનદાર નથી જણાતું. કારણ કે અજાતશત્રુએ ચેટક મહારાજાના વૈશાલીને ખેદાનમેદાન કર્યા પછી વિચારીએ કે એમનું ગણરાજય લગભગ નામશેષ જેવી દશામાં આવી ગયું હતું એટલે જૈન સાહિત્યમાં પાટલીપુત્રના વસવાટ અંગે જે આખ્યાયિકા દષ્ટિગોચર થાય છે એ વધારે વજનદારે જણાય છે. એ વાતને લેખક મહાશયની ત્રીજી નધિ એટલે કે અજાતશત્રુના રાજયકાળના પ્રારંભના સમયમાં બુદ્ધદેવનું નિર્વાણ થયું હતું એને પુષ્ટિ આપે છે. જૈન સાહિત્યમાં સંખ્યાબંધ ઉલ્લેખ દષ્ટિગોચર થાય છે કે બુદ્ધદેવનું નિર્વાણ લાગવંત મહાવીરદેવની પહેલાં થયું હતું. લગભગ એ પછી શ્રીમહાવીર ભગવાન પંદરેક વર્ષ સુધી વિચર્યા હતા. તેઓશ્રી ચંપામાં પધાર્યા ત્યારે અજાતશત્રુએ ભારે મહત્સવપૂર્વક સામયું કર્યું હતું. પિતાના પિતાની માફક શરૂઆતમાં તે બુદ્ધદેવને ઉપાસક હશે પણ પાછળથી એ ભગવંત મહાવીરને અનુયાયી બન્યા હતા. આ વાતની પુષ્ટિના પ્રમાણે એક કરતાં વધુ મળે છે. વૈશાલી પર વિજય મેળવવામાં એણે જૈનધમી શ્રમણની સહાય લીધી છે. એ વાત ભૂલવાની નથી. ગણુરાજ્યના સ્વામી ચેટકરાજને જીત્યા પછી એને પિતાની વીરતાને ગર્વ આવ્યા એટલું જ નહી પણ પૂવે' થયેલ ચક્રવતી માફક છ પાના માલિક કહેવાવવાની તીવ્ર ઈચ્છા જન્મી.
એ કારણે ભગવંત મહાવીરદેવને પ્રશ્ન પૂછી ચક્રવાતી સંબંધી વૃતાન્ત જાણી લીધું એટલું જ નહીં પણ એણે કહી દીધું કે, “ભગવંત હું ચક્રવતી બની છ ખંડ સાધીશ.' જ્ઞાની પ્રભુને કંઈ જ અગોચર નહોતું. તેઓશ્રી મેલ્યા, “ભાઈ ભરતખંડમાં બાર ચક્રવત, નવ વાસુદેવ, નવ પ્રતિવાસુદેવ અને નવ બળદેવ તેમજ ચોવીસ તીર્થ મળી રેસઠ શલાકા પુરુ, એક સણિીમાં થાય એ શાશ્વત નિયમ છે. આ અવસર્પિણી કાળમાં તીર્થકરની શરૂઆત શ્રીયુ માહિજિનેશથી થઈ અને પૂર્ણતામાં હું છું. એ ગાળામાં ઉપર કહ્યા તેવા ચક્રવર્તી અને વાસુદેવો વગેરે થઈ ગયા છે. નવા પાન
1. The name Udaya has variant forms-Udayana Udayashva in the Puranas. The Buddhists call hima Udayi-Bhadda and represent blm as the son of Ajatasatru.

Page #6

૧૩૨ ]
શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૧૫
અે જ નહી. ' ત્યારે તેણે જવાબમાં કહ્યું: 'ભગવત વીમોળા પર્ણપત્ત ' એ નીતિકારાનું થન ખોટું નથી જ. પરાક્રમી એવા કાળા માથાના માનવી શું ન કરે ? વૈશાલીના મહાન રાજ્યને હતું ન હતું કરી નાખ્યું તે। સામાન્ય રાજવીઓને જીતવા એમાં થી મોટી વાત છે ! માગધવરદામ ને પ્રભાસ એળ'ગી તમિસ્રા ગુફાના દ્વાર ખખડાવવાના ને એની પેલી મેર વિજયધ્વજ રાખી ખડપ્રયાના દ્વારા પાછા ફરવાના મારી મમ નિર્ધાર છે. '
.
પૂજ્ઞાની ભગવત ભવિતવ્યતા જોઈ મૌન રહ્યા. અજાતશત્રુએ ખેાલેલુ' કરી બતાવવા યત્ન કર્યો અને તમિસ્રા ગુફાના દ્વાર ખાલવાનુ' તે। દૂર રહ્યું. પણ અધિષ્ઠાયક દેવના પ્રાપથી જોતજોતામાં ત્યાં પહાચતાં જ ભસ્મીભૂત થઈ ગયા. આવા પરાક્રમી પિતાના આવા કરુણ મરણુના આદ્યાત પિતૃભક્ત ઉદાયીને એટલા સખત લાગ્યું કે એને ચંપા નગરીમાં અને રાજકાજમાં જરા પણ ગાઢયુ' નહીં. જ્યાં ત્યાં પિતાની સ્મૃતિ નજરે પદ્મતી. મનની વિગ્નતા મર્યાદા વઢાવી ગઈ. બુદ્ધિશાળી મ`ત્રીઓએ રાજગાદી ફેરવવાના વિચાર કર્યાં. શ્રેણિક મહારાજના મરણુથી થયેલ આધાત દૂર કરવા અજાતશત્રુ જેમ રાજગૃહથી ચંપામાં આવ્યા હતા તેમ કાઈ નવા સ્થાનની શોધ માટે દક્ષ માણસને રવાના કરી રાજવીના આદ્યાત નિવારવાના માગ શીખ્યા. પાટલીગ્રામનાં ભાગ્ય ઊઘડી માં. એની સીમામાં નિષ્ણાતાનાં પગલાં પડયાં ત્યારે એમની નજરે જે બનાવ ચઢષો તેણે જંગલમાં મંગલ ખનાવ્યું.
એક વિશાળ પાઢલવૃક્ષ ગંગાના કિનારે શોભી રહ્યું હતું. એની મનેાહરતા અને સુવાસથી સખ્યાબંધ પક્ષીગણનું એ વિશ્રામધામ બન્યું હતું. કુદરતી રીતે એ પક્ષીઓને આહાર ખાવીને મુખમાં પડતા અર્થાત્ શિકાર અથે તેમને ત્યાંથી દૂર સુધી ઊઠવાની કે ખૂણાખાંચરા શોધવાની જરૂર પડતી નહીં.
નિરીક્ષÈાંએ વિચાયું કે અહીં જો રાજધાની વસાવવામાં આવે તેા પખીઓને જેમ વગર પશ્ચિમે ખારાક મળે છે તેમ રાજ્યને ઓછી મહેનતે સમૃદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય. એ પછી ધરતીનાં બીજાં પણુ લક્ષઙ્ગા જોયાં, પાલવૃક્ષના અસ્તિત્વ અંગેના વૃતાન્ત જાણ્યા. એમાં પુષ્પમૂલા સાધ્વીએ કરેલી શુશ્રુષા અને અક્ષિપુત્ર આચાયર મંગા ઉતરવા વહાણુમાં બેઠા અને પછી થયેલ કેવળજ્ઞાન આદિના પ્રસંગેા પરથી સ્થળની પવિત્રતા વિચારી રાજ ધાની સ્થાપવાના નિર્ધાર થયા.૨
જોતજોતામાં હજારો કારીગરો કામે લાગી ગયા અને ટૂંક સમયમાં ઉદાયી મહારાજનાં પગમાં મા રાજધાનીમાં થયાં, આસપાસમાં પુષ્પા સારા પ્રમાણુમાં થતાં એટલે અને ઉપર * પ્રશ્નગ વશુન્યા છે એ કારણે જુદા જુદા નામે આ નગરીની પ્રસિદ્ધિ થઇ રાજવીનું મન અહી આવ્યા પછી શાંત થયું.
[ અનુસધાન પૃષ્ઠ : ૧૪૦ ]
2. The building of the city of Patliputra by Udaya is asserted by the 'Vayu Puran.
- ભૌગયા અને પુરાણાની નાંખ ઢાંકેલી ખેતાં સહુ અનુમાની શકાય કે જૈનમના ગ્રંથા ગીગા જેવાયા નથી.

Page #7

જૈન આગમ સાહિત્ય અનુસાર પ્રાચીન ભારતીય સંસ્કૃતિનું રેખાદર્શન
[એક સમાચના] લેખક શ્રીયુત ઉમાકાંત પ્રેમાનંદ શાહ એમ. એ. પ્રો. જગદીશચંદ્ર જૈને લગભગ બે અઢી વર્ષથી એક પુસ્તક બહાર પાડ્યું : Life in Ancient India as Depiched in the Jaina Canons. પુસ્તક જૈનસાહિત્યના અભ્યાસમાં અપૂર્ણ રહેલી એક ખામીને પૂરવાને સ્તુત્ય પ્રયાસ છે.
પ્રાચીન હિંદુ સમાજરચના, અર્થશાસ્ત્ર, રાજનીતિ, કળા વગેરે બાબતમાં સાધેલી પ્રગતિનો અભ્યાસ વિવિધ દષ્ટિએ કરવો પડે છે. સાહિત્ય અને પુરાતત્વ (archaeology)
આ બે મુખ્ય અંગો છે. જ્યાં શિલાલેખ કે વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિથી ખાદી કાઢી પ્રસ્તર ( Stratum)ના આધારે કઈ વસ્તુને કાલનિર્ણય થયે હેય ત્યાં ઘણુંખરું સાહિત્યનો વિરોધ હોય તો પણ તે પુરતકગત પ્રણાલિને શંકાસ્પદ ગણવી પડે છે. બીજી તરફ જે બાબતો વિશે આપણને કઈ ખબર ના હોય અથવા હજુ સુધી ખોદકામ થયું ના હોય એવી આબતમાં અને ખુદ ખેદકામમાં સાહિત્યગત પ્રણાલિઓને હકીક્તને આધાર લઈ શરૂઆત કરવી પડે છે. દાખલા તરીકે રાજગૃહમાં જૈન પ્રાચીન ચૈ, પ્રતિમાઓ વગેરે કયાંથી ખાદી કાઢવી એ માટે આપણે જૈન, બૌદ્ધ અને બ્રાહ્મણ સાહિત્યમાં આવતા રાજગૃહના વર્ણને લઈ નક્કી કરવું જોઈએ કે અમુક જગાઓ જૈન હેઈ શકે, પછી ભલે હાલ તેના ઉપર બૌહ કે ઈતર અવશેષો હોય એવી જગાઓની એક બાજુએથી પ્રાસ્તાવિક
ડુંક ખોદકામ કરી જવાથી યોગ્ય નિર્ણો થઈ જાય. આવી અનેક રીતે પ્રાચીન સાહિત્યને અભ્યાસ પુરાતત્ત્વના અભ્યાસને અગત્યને ઉપયોગી અને પૂરક થઈ પડે છે.”
જૈન સાહિત્યની અગત્યતા ઉપર ઘણું દુર્લક્ષ અપાયું છે. બૌદ્ધ સાહિત્ય, ચીની મુસાફરોનાં ખ્યાન વગેરેને આધારે પાશ્ચાત્ય વિદ્વાનોનું હિંદી પુરાતત્ત્વના ઈતિહાસમાં મુખ્યત્વે બૌદ્ધ સાહિત્ય અને કળા તરફ જ ધ્યાન વધુ ખેંચાયું. આથી આજે જે દષ્ટિએ આપણે હિંદી સંસ્કારિતા અને કળાને અભ્યાસ કરતા આવ્યા છીએ તે દૃષ્ટિએ ખામી રહેલી છે.
સદ્ભાગ્યે આમાં છેલ્લા કેટલાંક વર્ષોથી સુધારો થયો છે. જેને ચિત્રકળાના અભ્યાસ બાબતમાં ઘણું વર્ષો ઉપર સાગત છે. કુમારસ્વામીએ ધ્યાન ખેંચેલું ૫ણ શ્રી. સારાભાઈ નવાબે પ્રસિદ્ધ કરેલા પુસ્તકોએ છેલ્લાં પંદરેક વર્ષમાં જૈન ચિત્રકળાને પૂરતો ન્યાય આપી દીધા છે. (જેન ચિત્રકળા જેવી કોઈ ખાસ કળાશૈલી એવા અર્થમાં આ શબ્દપ્રયોગ નથી. પણ તત્કાલીન ભારતીય ચિત્રકળામાં જેનેએ આપેલ વિશિષ્ટ ફાળો એ અર્થમાં આ લેવાનું છે. એવી જ રીતે જૈનશિલ્પ એ શબ્દપ્રયોગ પણ થશે). જૈન શિલ્પકળા બાબતમાં પણ આ લેખકનો અભ્યાસ અને સંગ્રહ સૂચવે છે કે એના તરફ પણ થોગ્ય બાન આટલાં વર્ષોથી અપાયું નહોતું.

Page #8

૧૩૪ ] શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૧૫ આવી જ રીતે જૈન સાહિત્યમાં રહેલી સામગ્રીની વૈજ્ઞાનિક દષ્ટિએ છણાવટ પૂરતી થઈ નથી. આવા અભ્યાસમાં આગમ સાહિત્ય એ મુખ્ય છે. આમ સાહિત્યને આનુષંગિક આપણે આગમની નિયુક્તિએ, ભાળે, ચૂર્ણિઓ અને ટીકાઓ પણ આ અભ્યાસમાં સાથે જ ગણી લેવાની છે. આ રીતે બૌદ્ધ સાહિત્યને ઠીક ઠીક અભ્યાસ થયો છે. જેના આમ સાહિત્યને આ રીતે અભ્યાસ કરી પ્રસિદ્ધ કરવા માટે છે. જગદીશચંદ્ર જૈનને અભિનંદન ઘટે છે.
લેખકે આ સાહિત્યને ઘણો ઊંડે અભ્યાસ કર્યો છે અને એમના લખાણની વિશિષ્ટતા એ છે કે આધુનિક બીજા વિદ્વાનોના અભ્યાસપૂર્ણ ગ્રંથ કે લેખને પણ સાથે જ અભ્યાસ કરે તેઓ ચૂકયા નથી. વળી બૌદ્ધ અને બ્રાહાણુ સાહિત્યના આવા અભ્યાસમાં મળતી એવી જ બાબતની જૈન સાહિત્યના પૂરાવાઓ સાથે સરખામણી કરી બતાવી છે. પ્રસ્તુત પુસ્તકની શૈલી સરળ અને સુંદર હોવાથી પુસ્તક બધું આકર્ષક બને છે. જો કે પ્રસિહકર્તાએ કિંમત ઘણી વધારે રાખી છે છતાં એમાં જે ભારેભાર હકીકત એકઠી થયેલી છે તેથી આપણે કિંમત બાબતનો અસંતોષ નરમ બને છે. (તારાપોરવાળા અને ન્યુબુક કંપનીનાં પ્રકારને ઘણાં મેવા જેવામાં આવ્યાં છે.)
પ્રસ્તુત ગ્રંથ વિષે વધુ વિવેચન કરતાં પહેલાં એક અગત્યની બાબતને નિર્દેશ કરી લઉં. આ અભ્યાસ આગમોની પ્રસિદ્ધ આવૃત્તિઓ ઉપરથી છે. જો કે અપ્રસિદ્ધ એવા કેટલાક ગ્રન્થને ઉપયોગ થયેલો છે પણ જ્યાં ગ્રંથ પ્રસિદ્ધ થયેલ હોય ત્યાં છપાયેલાં મસ્તાને જ આધાર લેવાયો છે. હવે જૈન આગમ સાહિત્યની આવૃત્તિ વૈજ્ઞાનિક દ્રષ્ટિએ સોધિત નથી. એની ભાષાની દૃષ્ટિએ ખબર છણાવટ થયેલી નથી. આ એક એવી મેટી ખામી છે જે હજુ સુધી સહુ કોઈને આગમ સાહિત્યના આધારે કોઈ વિષયમાં પૂરાવા રજુ કરતાં કે સમયનિર્ણ કરતાં ખચકાવે છે. આ એક એવી ખામી છે કે જેને લીધે આધુનિક વિદ્વાને આ સાહિત્ય તરફ ખેંચાતા નથી.
આથી જ, જૈન સંસ્થાઓ, દાનપતિઓ વગેરેની ફરજ છે કે આ સાહિત્યની Citical editions સંશોધન આવૃત્તિઓ વહેલી તકે છપાવવી અને એમાં વિદ્વાનોના હાથે પ્રત્યેક ગ્રન્થની હરેક બાબતની વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિએ છણાવટ કરતી પ્રસ્તાવનાઓ હેવી કોઈએ. સદભાગ્ય મુનિ શ્રીપુણ્યવિજયજીએ આ કાર્ય છેટલા કેટલાંક વર્ષોથી હાથ લીધું છે. આશા છે કે જૈન સમાજ એમને આ કાર્યમાં ખૂબ સહકાર આપશે અને જેને વિદ્વાનોને પણ પૂરો સાથ મળશે. ઉપલબ્ધ આગમન Chronological order નવી દષ્ટિએ નિણત કરવાનો પ્રયાસ થ જોઈએ. જેમ કે આચારાંગના એક વિભાગને સહુથી જાનો ગણવામાં આવે છે. આવા પ્રયાસના પરિણામે પ્રાચીન ભારતીય સંસ્કૃતિના અભ્યાચમાં જૈન સાહિત્યને અભ્યાસ કરવાની રહેલી ખામી દૂર થઈ જશે. આ ટૂક લેખમાં એની અગત્યતા લંબાણથી દર્શાવી શકાય તેમ નથી. આ બાબતમાં પ્રસ્તુત ગ્રન્થમાં છે. અને પૃ. ૩૬-૪૩ ઉપર નેધેિલી બાબતો જોઈ જવા ભલામણ છે.?
૧ જુઓ પૃ. ૪૨ ઉ૫ર “The age of every part of the Jaina Sutras should
be judged on its own merits with the help of other literature,"

Page #9

એક ૬ ] સૈ. આ. અનુસાર સંસ્કૃતિનું રેખાદર્શન ૧૭૫
છે. જૈનના રાજ્યની વિશિષ્ટતાઓમાં એક એ છે કે તેમાં એક સુંદર Bibliography ( આધારભૂત ગ્રન્થની સૂચી) આપેલી છે.
પ્રસ્તુત ગ્રન્યને છ વિભાગમાં વહેંચી નાંખવામાં આવ્યો છે. (૧) જૈન સંઘ અને જૈન આગમ સાહિત્યનું ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ વિહંગાવલોકન કર્યું છે. (૨) પ્રાચીન ભારતીય રાજ્યવ્યવસ્થા (૩) પ્રાચીન ભારતીય આર્થિક વ્યવસ્થા (૪) સામાજિકજીવન (૫) જૈન આગમાં મળતી ભૌગોલિક અભ્યાસની સામગ્રી (૬) કેટલાક મુખ્ય મુખ્ય રાજાઓ અને રાજવંશાવલિઓ.
જૈન સાહિત્યમાંથી વીણી વીણીને એકઠી કરેલી આ હકીકત જૈન અને અજેન-બને વિદ્વાને અગત્યની છે અને પ્રસ્તુત ગ્રંથનું સરળ હિંડી કે ગુજરાતી ભાષાંતર જલદીથી સસ્તુ છપાય એ યોગ્ય જ ગણાશે.
- પ્રસ્તુત ગ્રન્થમાં કેટલીક ખામીઓ પણ છેઃ આગ, ભાગે, ચૂર્ણિઓ ટીકાઓ બધાં એક સમયનાં નથી. તેથી પ્રત્યેક વિષયની માહિતી એકઠી કરતી વખતે ઐતિહાસિક દષ્ટિ ઉપર વધુ ભાર દેવા હોત તે ઠીક થાત. જેને સાહિત્યમાં ઉપદેશાત્મક અને લેકવાર્તારૂપ જે પ્રસંગે અને લખાણ હોય તેની ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ પૂર્ણ વિચાર કર્યા વિના આધારભૂત પ્રાચીન હકીકત તરીકે એકઠી કરતાં ડરવું જોઈએ. કેટલીક નાની બાબત એવી છે કે જે બાબતમાં એમણે રજૂ કરેલાં મતો જૂનાં અને હવે સ્વીકાર્ય નહિ એવાં છે. દા. તરીકે પૃ. ૧૨૦ પરની નોંધમાં કહાપ (કા૫ણુ) બાબતની હકીકત હવે સ્વીકાર્ય નથી. પૃ. ૯૧ ઉપરની નેધમાં પંડ્રદેશ અને કલાક બાબતની હકીકત પણ વિશ્વસનીય ગણતી નથી. કેટલીક અગત્યની હકીકતે ઉમેરી શકાત જેવી કે આયારાંગ સૂત્ર, ૨, ૫, ૧. માં જાદી જાદી બનાવટનાં વસ્ત્રોની યાદી છે જે અગત્યની છે તે પૃ. ૯૭ ઉપર ઉમેરી શકાત.
તૂપ અને ચૈત્યના આગમગત વર્ણન વિસ્તારથી બતાવવા જેવાં હતાં. પૃ. ૧૮૭થી ૫. ૧૯૧ ઉપર architectire એ વિષય નીચે) , મોતીચંદે શોધી કાઢ્યું છે તે મુજબ મથુરાના સ્તૂપના અવશેષોને રાયપરોણીયના વણને સાથે અભ્યાસ કરવાથી જૈન સ્તૂપને હૂબહૂ ખ્યાલ આપણને આવી શકે છે. વળી પ્રાચીન ભારતીય ymbols ને આપણે જે સાઓથી ઓળખતા આવ્યા છીએ તેને આ સાહિત્યની મદદથી બદલવી જોઈએ, જેવી કે Taarne symbols ને નંદીપદ તરીકે ઓળખવે જોઈએ. કેટલીક નવી સંજ્ઞાઓ મળે છે. જેવી કેઃ તિલકરત્ન, મહાપુંડરીક વગેરે.
આ ગ્રંથમાંથી ગુજરાતના ઇતિહાસ અને સભ્યતાના અભ્યાસકે સહેલાઈથી ગુજ* રાત, તેના શહેરો વગેરે બાબતોની હકીકત તારવી શકે છે, આ રીતે આ પુસ્તા જુદા જુદા વિષયના અભ્યાસકોને ઉપકારક થઈ પડે છે.

Page #10

શ્રીએટા તીર્થની યાત્રાએ
[નૂતન યુગના એક નવા તીની પુણ્યમયી સ્મૃતિ ] લેખકઃ-પૂજ્ય મુનિમહારાજ શ્રીચ’પ્રભવિજયજી—પાટણ
જયારથી અમે બનાસ કાંઠામાં પ્રવેશ કર્યો ત્યારથી અવારનવાર સર્વ કાઈ જૈન તેમજ જૈનેતર પાસેથી સાંભળવામાં આવતું કે, શ્રીએટા તીથ' અહુ જ પ્રભાવશાળી છે, ત્યારથી ભાવના જાગૃત થઈ કે, એક વખત તા જરૂર એ તીયને ભેટવા જવું. એ ભાવનાના પરિમલે ગત ( વિ, સ. ૨૦૦૫) પાષ કૃષ્ણ દ્વિતીયાના દિવસે પરમપૂજય પંન્યાસજી મહારાજ શ્રીરવિવિજયજી સ્માદિ ઠા. ૫. અમે મંગલ પ્રભાતે કુવાલા નગરથી વિહાર કરીને કુવાલાથી ત્રણ ગાઉ દૂર બલાણ ગામે દશેકના સુમારે આવી પહોંચ્યા. ત્યાંનાં ખÀિરા, પ્રાચીન કૂવા, તળાવ અને છૂટક ત્રુટક પડેલી ઈંટા, સ્ત’ભાદિ પરથી જણાયું કે—આ ગામ આગળના જમાનામાં એકાદ મેાટી પ્રાચીન નગરી હશે. ત્યાં કુવાલાના ભાઈ ભેગીલાલ ગાંધી અને રાધનપુરના ભાઈ કાન્તિલાલ તથા બીજુ એક જૈન ઘર છે. ભાવનાશીલ, ભતિવાન અને શ્રદ્ધાલુ છે. બાકી બીજી વસ્તી આશરે પાંચસેકની હશે. અમે અહીંથી ખારેકના સુમારે એટાના મા ગ્રહણ કર્યાં. મામાં વિવિધ જાતનાં ઝાડા, નાતી વનસ્પતિથ્ય અને ઝાંખરાં તથા કચ્છ પ્રદેશ ત્યાંથી નછ હાવાના કારણે કઇક ધૂમ (રતી)ના નાના પર્વતની ટેકરીઓની સ્મૃતિ થઈ આવી. એવાં મનારમ દશ્યો નિહાળતાં ત્રણેક વાગ્યાના સુમારે શ્રીએટાના પાદરમાં આવી પહોંચ્યા. ચારે બાજુએ ઝીણી નજરે નિહાળતાં નાના—મોટા ઈટાના જ્યાં ત્યાં ઢગ, નાની-મેટી મકાનની લાઈન જેવી ખાઇ એ અને એવી જ સ્થિતિ સૂચવતા વિશાલ તળાવના કિનારા ઉપર નાની-મેટી વાવડી–સૂઈ ઓ, મહાદેવ, હનુમાન અને અન્ય દેવ-દેવીઓના ગાખલાઓ, દેરીએ, એટલા અને ઢાંષા વગેરેથી આ ગામ ઘણું પ્રાચીન હેાવાનુ જણાયું, ગામમાં પ્રવેશ કરતાં શહેરની જેમ જુદી જુદી ચાલી જેવા જાતિવાર વાસાતી શેરીમા હતી. ત્યાં આવતા-જતા માણુસાને પૂછ્યું કે, મહાજનના ઘર કઈ કાર છે ? તેમજ જૈન દેરાસર કયાં છે? ત્યારે જવાળ સત્યા કે, મહાજન જૈનેનાં ધરા તા બ્રાહ્મણુવાસમાં છે, અને જે ભગવાન નીકળેલા છે, તે અહીંના જાગીરદાર બ્રાહ્મસુત ત્યાં પરશાળમાં પધરાવેલા છે.
અમે સૌ ત્યાંના જાગીરદારના વાસમાં ગયા. ચારે બાજુએ માટીની ભીત તે વચ્ચે એક ઓરડી હતી. એરડીમાં સીમેન્ટનો લાદીની મધ્યમાં કાનપુરી વિવિધરંગી કાચતી લાદીથી જડેલુ' સામાન્ય રીતે સુંદર ને સુશેભિત, ત્રણુ ભગવાનને સારી રીતે સમાવેસ થઈ શકે એવું એક પઞાસણ હતું. તેમાં પૂર્વદિશાભિમુખ વિરાજમાન પ્રથમ તી પતિ શ્રીગ્માદિનાય ભગવાનની મૂર્તિ હતી અને તેમની જમણી બાજુએ સાળમા તીર્થં પતિ શ્રીશાન્તિનાથ ભગવાન તથા ડાખી કાર ભાભેર ગામથી આણેલી ૫યતીથી ધાતુપ્રતિમા બિરાજેલાં જોયાં. એ પ્રશમરસનિમગ્ન મૂર્તિને જોતાં અમારા હૃદયમાં ઉચ્છ્વાસ ને આનંદનાં પૂર વળ્યાં. અમે ભક્તિપૂર્વક વંદન કર્યાં તે ભગવાનની આજુબાજુમાં લેખની

Page #11

શ્રીમટા તીર્થની યાત્રા
[ ૧૩૭ ઝીણવટથી તપાસ કરવા માંડી ત્યારે મૂળનાયક શ્રી આદીશ્વર પ્રભુની પછવાડે (પ્રાય) બધી લિપિમાં કોતરેલા થોડાક ત્રુટક અક્ષર જેવામાં આવ્યા. કોઈ જાતના અર્થની સમજણ ન પડતાં અમે શ્રીશાન્તિનાથ ભગવાનની મૂર્તિ તરફ વળ્યા. તેના લેખનો – ખૂબ જ ઝીણવટભરી તપાસને અંતે વાવવાળા માસ્તર ભાઈ ચુનીલાલે જે ગત ૨૦૦૨ના અષાઢ માસમાં પિતાની કાળજીપૂર્વક ઉતારેલા લેખાનુસાર લેખ વાંચવા લાગ્યશાલી થયા. એ લેખ આ પ્રમાણે છેઃ
શ્રી શશશ ઘઉં અષાઢશુદ્ધિ ૨મવાર શ્રીમતિ ..... श्रीशान्तिनाथविम्ब कारितं प्रतिष्ठितं श्रीनागेन्द्रगच्छे श्रीपरमानन्दसूरि (शिष्य ?) વિષયમમરૂર.....
અર્થાતઃ સંવત ૧૫૧૯ અષાઢ સુદિ ૮ ને સોમવારે શ્રીમાલ જ્ઞાતિના કોઈ શ્રેષ્ઠીએ શ્રી શાંતિનાથ ભગવાનની મૂર્તિ કરાવી અને તેની બીનાગેન્દ્રગછના આચાર્ય શ્રપાનંદસૂરિના શિષ્ય શ્રીવિજયપ્રભસૂરિએ પ્રતિષ્ઠા કરી.
અહીંથી નીકળીને અમે થાકયા પાક્યા જેનેના ઘરવાળા વાસમાં ગયા અને એક બ્રાહ્મણ ભાઈના ડેલામાં ઉતારો કર્યો. એટલામાં તો ત્યાંના શ્રાવક ભાઈઓ આવી પહોંચ્યા. ત્યાંની પ્રાચીન માહિતી વિશે થોડી ઘણી વાતો કર્યા પછી ગોચરી વહોરી લાવ્યા. એ કાર્ય પતાવીને અમે પુનઃ દાદાના દર્શને ગયા. પાછા બીજી સવારે ત્રીજી વખત દર્શનાદિ કરીને ત્યાંથી બલોધણ આવ્યા અને સાંજે પાંચેક વાગ્યાના સુમારે કુવાલા નગરે આવી પહોંચ્યા. દેરાસર કયાં રાખવું જોઈએ?
આ ગામ એક તે નાનું છે. શ્રાવકેના ઘર પૂરતાં છે નહીં; અલબત્ત તેઓની ભાવના ભકિત ને શ્રદ્ધા પ્રશંસનીય ને આદરણીય છે. પણ તેથી તેઓએ ત્યાં જ દેરાસર બંધાવવા ભાવના સેવવી એ અત્યારના તબક્કે સંપૂર્ણતઃ જોખમભર્યું કાર્ય છે. વસ્તુતઃ તેઓએ દશનાદિ માટે જરૂર ધાતુની પંચતીથી, સિદ્ધચક્રજી વગેરે રાખવા જોઈએ અને ગષભદેવાદિ નીકળ પ્રતિમાઓ છે તે કુવાલા ભાભેરના દેરાસરામાં અગર તે બીજ કાઈ સુરક્ષિત સ્થળે પધરાવવી એ સ્વ–પરને કલ્યાણકારી માર્ગ છે, એમ અમારું માનવું છે. શા માટે એટામાં મંદિર ન બંધાવવું?
આ બાજ માટી એક મુશ્કેલી છે. મુસ્લિમ જાતિની. તે લેકેનું મુખ્ય કેન્દ્ર સ્થાન પાકિસતાન અહીથી સાવ નજીક હોવાથી અવારનવાર તે લકે હુમલાઓ કરે છે, અને ગામ લુટે છે, વટલાવે છે અને મારી પણ નાખે છે. એ કારણે એક વસ્તુ હોય તેને સાચવવી એ જરૂરી છે, પણ હાથે કરીને નવી વસ્તુઓનું સર્જન કરવું અને છેવટે વિનાશ થાય તે જૈન સમાજના માનવની દીર્ધદષ્ટિની અવહેલના થાય એમ અમને લાગે છે. કારયુકે વર્તમાન સમયને ધ્યાનમાં રાખવું જ રહ્યો. આથી મારો તો અતિ નમ્ર આગ્રહ છે કે નવા દેરાસ (શિખરબંધી) આવા ભયવાળા સ્થાનની નજીક હોલ તરત નું બંધાવવા એ સંસ્કૃતિના ગૌરવને સાચવવા જેવું છે. ઘર દેરાસરમાં ભય નદી નુકશાન કરી ન શકે એ સહજ સમજાય એવી બીના છે.

Page #12

“મહેશ્વર' નામક સૂરિઓ
લેખાંક ૨ : સમાન નામક મુનિવરે
લેખક. હીરાલાલ ૨. કાપડિયા એમ, એ. શાન્તિ” નામક સરિઓ” એ લેખના અંતમાં મેં સૂચવ્યું હતું તેમ આજે સમાન નામક મુનિવર” નામની લેખમાળાના બીજા લેખક તરીકે હું આ લેખ લખું છું, અને હવે પછી ત્રીજા લેખક તરીકે “મહેન્દ્ર નામક સુરિઓ' લખવા વિચાર રાખું છું, કેમકે “મહેશ્વર' અને મહેન્દ્ર” એ બે નામે ગોટાળા ઉત્પન્ન કરે એવાં છે.
અથ–મહેશ્વર' એ સંસ્કૃત શબ્દ છે આને માટે પાઈ શબ્દ “મહેસર છે. એ ચાર અર્થમાં જૈન સાહિત્યમાં વપરાય છે. જેમકે (૧) વિમલસરિકા ઉમશ્વરિય (૩૫, ૬૪)માં મહાદેવ યાને શિવના અર્થમાં, (ર) ઉપર્યુકત પઉમરય (૧૯, ૧ર)માં જિનદેવ યાને અરિહંતના અર્થમાં, (૩) “શ્રીમત” એ અર્થમાં અને (૪) ભૂતવાદિ દેના ઉત્તર દિશાના ઈન્દ્રના નામના અર્થ માં.
સિંહસેન ઉો રઈધુએ “અપભ્રંશ ભાષામાં મહેમરચયિ રચ્યું છે. એ સિવાય કેાઈ “મહેસર” કે “મહેશ્વર એ શબ્દથી શરૂ થતી જેન કૃતિ હોય તો તે જાણ વવામાં નથી જેમ “મહેન્દ્ર' નામના અનેક સરિઓ થયા છે તેમ “મહેશ્વર' નામના પણ અગિયારેક સરિએ તે થયા છે.
(૧) સજજનના શિષ્ય-પાઈય ભાષામાં નાણપરીમીકહા (જ્ઞાનપંચમી કથા) રચાઈ છે. એના કર્તાનું નામ મહેશ્વરસૂરિ છે. એમણે આ જ્ઞાનપંચમી કથાના અંતમાં કહ્યું છે તેમ એમના ગુરુ સજજન ઉપાધ્યાય છે. આ કૃતિની એક તાડપત્રીય પિથી વિ. સં. ૧૦૦૮માં લખાયેલી છે, અને એક વિ. સં. ૧૩૧૩માં લખાઈ છે, (જુઓ જે. સા. . ઈ, પૃ. ૪૦૮) આ કૃતિના અંતમાં ભવિસ્મત્તકા, નામની દસમી કથા એટલે જૈન પ્રસ્થાવલી (પૃ. ૨૫૬) માં ભવિષ્યદત્તાખ્યાન કે ભવિષ્યદત્તાખ્યાનના કર્તા તરીકે જે મહેશ્વરસૂરિને ઉલ્લેખ છે તે આ જ છે અને એ કથા તે ઉપયુક્ત દસમી કથાવાળી નાણપંચમીકતા છે. આ કથાના કર્તા તરીકે મહેન્દ્રસૂરિનો ઉલ્લેખ છે, તે મહેશ્વરસૂરિ જઈએ એમ લાગે છે,
(૨) સંજમમંજરીના પ્રણેતા–“અપભ્રંશ'માં ૫ ગાથામાં સંજમમંજરી રચનારનું નામ મહેશ્વરસૂરિ છે. જે. સા. સ. ઈ. (પૃ. ૧૮૮માં આ મહેશ્વસૂરિ પ્રાયઃ ઉપર્યુક્ત મહેશ્વરસૂરિ હેય એ ઉલ્લેખ છે, પણ એમ માનવા કે ન માનવા માટે કોઈ સબળ પ્રમાણ મારા ખ્યાલમાં અત્યારે તે નથી.
સંજમમંજરીના કર્તા વિક્રમની અગિયારમી સદીમાં થઈ ગયા એમ જે. સા. સં. ઈ. (પૃ. ૩૩૧)માં કહ્યું છે, પણ એ માટે કઈ આધાર દર્શાવા જતા નથી.
૧. જુઓ “જ્ઞાનપંચમીકથા”ની પ્રસ્તાવના (પૃ. ૮). આ કૃતિ છેડા વખત ઉપર સિંધી જૈન રથમાળાના ૨૫મા ચળ્યાંક તરીકે પ્રસિદ્ધ થઈ છે.

Page #13

અ' ]
મહેશ્વર નામક સૂરિએ
[૧૩
સજમમ’જરી ઉપર પૂ ચન્દ્રસૂરિના શિષ્ય હેમહ'સસરિના શિષ્યે પાઈય અને સંસ્કૃત કથાએથી સમૃદ્ધ એવી વૃત્તિ રચી છે. નવાઈની વાત એ છે કે આ વૃત્તિકાર મૂળ લેખકનું નામ ન જણાવતાં એને ‘પ્રકરણુકાર' કહે છે.
(૩) મુખપ્રોધિનીના કર્તા-આવયસત્તરિ યાને સક્રિયસર નામની ૭૦ સાથાની એક પાઇ કૃતિ સુનિયન્તસૂરિએ રચી છે.૧ એના ઉપર વાદી ધ્રુવસરના શિષ્ય મહેશ્વરસૂરિએ સુખપ્રોધની નામની વૃત્તિ રચી છે અને એમાં એમને વાસેન ગલ્સએ સહાય કરી છે. આ મહેશ્વરસૂરિના સમય વિક્રમની તેરમો સદીા લગભગ મધ્ય ભાગ છે, કેમકે વાદી દેયસૂરિના ગુરુ (ઉપયુ ક્ત) સુનિયન્દ્રસુરિને સ્વર્ગવાસ વિ. સ’. ૧૧૭૮
માં થયા હતા.
(૪) કાલકાચાય કથાના કર્તા— પલીવાલ ' ગુચ્છના મહેશ્વરસૂરિએ પાયિમાં ભાવન ગાથામાં કાલકાચાય કથા રચી છે. એની એક હાથપાર્યા : વિ. સ. ૧૭૬૫માં લખાયેલી છે. આ હિસાબે આ મહેશ્વરસૂરિ વિક્રમનો ચૌદમી સદીના પ્રથમ ચરણુ કરતાં તા મેડા નહિ થયા હોય એમ કહી શકાય.
(૫) વિચારરસાયનના રચિયતા—-મહુવર નામના એક સૂરિએ વિ. સં. ૧૫૭૩માં ૮૦ ગાથામાં વિચારરસાયન નામનુ પ્રકરણુ રચ્યું છે. જી રે. સા. સ ઇ. (પૃ. ૫૫૮).
( ૬ ) ‘ઢવાનન્દ ' ગચ્છના મહેન્દ્રસૂરિ રે. સા. સ.ઇ. (પૃ. ૬૦)માં સૂચવાયા મુજબ મહેશ્વરસૂરિના શિષ્ય વિ. સ. ૧૬૩૦માં કાઇ કૃતિ રચી છે,
(૭) ‘શબ્દપ્રકાશના રચનાર—લીબડી ભડારના સૂચીપત્ર (પૃ. ૧૪૦)માં *સંપ્રકારાના રચનારા તરીકે મહેશ્વરસૂરિના ઉલ્લેખ છે. આ કૃતિની એક ઢાપાથી વિ. સં. ૧૬૪૪માં લખાયેલી છે.
( ૮ ) પશબ્દપ્રમેહના કર્તા~૨૦૦ લેક જેડે! શબ્દસેક મંડેશ્વરસૂરિએ રમ્યા છે એમ લી. જૂના સૂચીપત્ર (પૃ. ૧૪૦) ઉપરથી જાય છે.
(૯) વર્ધમાનસૂરિના શિષ્ય—જૈન ગ્રંથાવલા (પૃ. ૧૩૬) પ્રમાણે વમાનસૂરિના શિષ્ય મહેશ્વરસૂરએ દર૩ ગાથામાં સિદ્ધાન્તોદ્ધારકરણ રચ્યું છે. આ નામ
.
ઉપરથી ‘ જે. ા. સ, ઈ. (પૃ. ૨૭૬)માં વિમલસૂરિના શિષ્ય ચન્દ્રક઼ીતિ મણિએ સિદ્ધાન્તવિચાર યાને સિદ્ધાન્તાદ્વાર રમ્યા છે. ' એ હકીકત સ્ફુરે છે,
(૧૦) ગલગભેદના કર્તા—જૈન ગ્રન્થાવલી (૫ ૩૧૨ ) પ્રમાણે મડ઼ે જર નામના સૂરિએ લિંગભેદની રચના કરી છે.
(પૃ. ૩૧૩)માં સૂચવાયા મુજબ
(૧૧) વિશ્વકાષના કૉ—જૈન મન્થાવલી મહેશ્વર નામના એક સૂરિએ વિવકાષ રમ્યા છે.
૧. જુએ ઉપદેશરત્નાકરની મારી “ ભૂમિકા ” ( ?, ૬૭ ),
૨. એમના શિષ્ય મહેન્દ્રસૂરિના શિષ્ય પ્રદ્યુમ્નસૂરિએ વાદસ્થલ નામના ગ્રન્થ ર્ચા છે,
૩, એ જૈ, સા, સ’. ઈ. (પૃ. ૪૩૧).
અર્વાચીન દેખાય છે, '' એમ ઉપર્યુક્ત પ્રસ્તા
૪૭ આ ચારે કૃતિના કર્તા “ મહેશ્વરસૂરિ વના (પ્ર.. ૯)માં ઉલ્લેખ છે.

Page #14

૧૪૦] શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૧૫ આ તે છે. ગ્રંથાવલી, લી. બંનું સૂચીપત્ર તેમજ જે, સા, સં. ઈએ ત્રણના આધારે જે માહિતી હું એકત્રિત કરી શક્યો છું. અને જે નાથપંચમી કહાની પ્રસ્તાવના (પૃ. ૭-૯)માં આ પર્વે રજૂ થઈ છે તે ઉપરથી અગિયાર મહેશ્વરસૂરિઓ થયા હશે એમ આપણે કહી શકીએ, પરંતુ પ્રતિમા ને અંગેના લેખસંગ્રહે તપાસવાનું કાર્ય ઉપર્યુક્ત પ્રસ્તાવનાકારે કર્યું નથી તે એ દિશામાં હું પૂર્ણ પ્રયાસ કરવાની અભિલાષા રાખું છું પરંતુ હાલ તે એક જ બાબત નોંધી વિરમીશ.
કામકગછના મહેશ્વરસૂરિ-પ્રાચીન જૈન લેખસંગ્રહ (ભા, ૨)ના લેખક ૫૪૪માં એ નાંધ છે કે વિ. સં. ૧૧૦૦ માં “નિવર્તક' કુળને કામ્ય' ગ૭ના વિષ્ણુસૂરિના પટ્ટધર મહેશ્વરસૂરિ કે જેઓ વેતાંબર સંપ્રદાયના અગ્રણી જતા તેઓ સ્વર્ગે ગયા. આ લેખાંક સાધુ સર્વદેવદ્વારા ઉત્કીર્ણ થયેલ છે. ( ૧ મેં એકત્રિત કરેલી માહિતીને લેબરૂપે રજૂ કરવાની પ્રેરણા આપવામાં અને એને ચકાસી એવામાં આ પ્રસ્તાવના મને ઉપયોગી થઈ પડી છે, અને એ માટે હું એના લેખક અને પ્રકાશનો આભારી છું.
[ અનુસંધાન પૃષ્ઠ ૧૩ર થી ચાલુ ]
વિચાર કરતાં ઉપરનું વર્ણન મળે ઊતરે તેવું છે. એટલું જ નહીં પણ નવી રાજધાની વસાવવા સારુ સંગીન કારણુસૂયક છે. બીજી. નેધમાં પશિયન મહારાજયમાં જયારે ડેરીયસનું રાજય ચાલતું હતું ત્યારે ભારતવર્ષમાં બિબિસાર અને અજા શત્રુ થયા; અર્થાત તેઓ એના સમકાલીન હતા એ વાત દર્શાવી છે.
જૈન સાહિત્યમાં શ્રેણિક ઉર્ફે બિંબિસારના રાજ્યકાળમાં ભારતવર્ષની બહાર આદ્રક રાજાના કુંવર માટે મંત્રીશ્વર અભયકુમારે એકલી અપૂર્વ ભેટ મને એ જોયા પછી આદ્રક કંવરનું ભારતવર્ષમાં આવવું, પ્રાંતે સાધુ બનવું આદિ વૃતિ નેધાયેલ છે. ઉભય રાજવીઓ વચ્ચે મિત્રતા હતી એવો સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ છે. ઈતિહાસકારો ની શોધ મુજબ આજનું એડન એ પૂર્વકાળનું આદ્રકનગર, ઈરાની અખાત ઈરાન ઉર્ફે પશિયા-જળમાર્ગે વાણિજ્યને સંબંધ, એ બધું વિચારતાં ઇતિહાસકારની વાતના એકેડા એવામાં ઝાઝી મુલી નડે તેમ નથી. ત્યાગી શ્રમણ એ રસ જમાવવા છૂટ લીધી હશે પશુ સાવ કપિતા વાતે જોડી નથી દીધી એ ઉપરના પૂરાવાથી સ્પષ્ટ સમજાય છે. એ અગે વધુ વાત હવે પછી.

Page #15

ર
સેમેશ્વરકૃત “કીર્તિકૌમુદી'
લેખકઃ અધ્યાપક શ્રીયુત ભેગીલાલ સાંડેસરા એમ. એ.
કિ નુ રતા, રિત રાઝા મુન્ના / यामिका इव धर्मस्थ, चत्वारः स्फुरदायुवाः ॥ कुर्वन् गिरिभुवि क्रीडां, इष्टोनतपयोधरः । उल्लसच्चन्द्रका प्रीति, नीलकण्ठः करोतु ॥ सरस्वतीं सदा वन्दे, यदुपास्ति समुच्छ्रिताः। काव्यानि कुखुमानीव, सुवते कविपादपाः ॥ वन्द्यास्ते कवयो येणं, सूकिजोरमवासिता ।
कृतत्रिजगदाबाई, कीतिः भ्रमति भूभुजाम् ॥ આ પ્રમાણે ચતુર્ભુજ વિષ્ણુ, નીલકંઠ શિ, કવિએ ડેપર અનુમહ કરનાર સરસ્વતી અને રાજાઓની કીતિને ત્રિલોકમાં ફેલાવનાર કવિની સ્તુતિ કરીને સોમેશ્વર કવિ કીતિકૌમુદી છે પ્રારંભ કરે છે. “કીતિ કૌમુદી' એ ગુજરાતના મહામંત્રી વસ્તુપાલનું પ્રતિરૂપ મહાકાવ્ય છે. એના કર્તા સે, મેશ્વરદેવ વસ્તુ પોલને ઈષ્ટ મિત્ર હતું તેમ ગુજરાતના ચૌલુકય રાજ્યકર્તાઓને વંશપરંપરાગત પુરોહિત હતું. એટલે “કીતિ' મુદી' એ સંસ્કૃત કાવ્યશાસ્ત્રને અનુસરતું એક સુન્દર મહાકાવ્ય હવા ૩૫રાંત વસ્તુપાલ જેવા એક સુપ્રસિદ્ધ સમકાલીન રાજપુરુષ, નામાંતિ સેનાપતિ, મણને પાત્ર વિવોપાસક, દાનેશ્વરી અને આબુ તથા ગિરનાર ઉપરનાં મન્દિરા બંધાવનાર વિખ્યાત કલાપ્રેમી ના જીવન પ્રસંગનું કાવ્યમય નિરૂપણ કરતી એક ઐતિહાસિક કૃતિ પણ બની રહે છે,
મંગલાચરણ, પછી ગ્રન્યકર્તા સંમેશ્વર પિતે વસ્તુપ ના જીવનનું નિરૂપણ કરવા શાથી પ્રેરાય એ સૂચવતાં કહે છે
कुलमुज्ज्वलमाकारं, चारुमाचारमुत्तमम् । दानं सम्मानसंपनमुन्नति नमिताहिताम् ॥ प्रज्ञामाङ्गिरसावलां, दयां भग्नभयोदयाम् । श्लोकं भूषितभूलोकं, मत्रितां न्याययन्त्रिताम् ॥ विलोक्य वस्तुपालस्य, भक्तिं चात्मनि निर्भराम् ।
श्रीसोमेश्वरदेवेन, तत्स्वरूपं निरूप्यते ॥ વસ્તુપાલનું ઉજજવલ કુલ, સુન્દર આકાર, ઉત્તમ આચાર, સન્માનયુક્ત દાન, શત્રુઓને વશ કરવાનું પરાક્રમ, અંગિરા કરતાં પણ ચઢિયાતા બુદ્ધિ, સંસાર બંધનને નાશ કરનારી દયા, ભૂલકના ભૂષણરૂપ કીર્તિ, ન્યાયસંગત મંત્રીપણું તથા પોતાને વિષે અખૂટ ભક્તિ જોઈને સેમેશ્વરદેવ એનું જીવન નિરૂપે છે,

Page #16

૧૪ર ] શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૧૫ પછી ગુર્જરેશ્વરના પાટનગર અને વસ્તુ પાકના વતન અશુહિલવાડ પાટણનું, એના વિશાળ ગોપુરોનું ભવ્ય કિલ્લાનું, સુન્દર ઉદ્યાનું અને લાવણમયી સુન્દરીઓનું વર્ણન કરે છે.
अस्ति हस्तिमदलेदविराजद् गोपुरं पुरम् । अणहिल्लपुरं नाम, धाम श्रेयाश्रियामिह ॥ कृतहारानुकारेण, प्राकारेण चकास्ति यत् । सुकृतेन वृतीभूध, प्रायमाणं कलेरिव ॥
यत्रोन्नतस्य वपस्य, छायेव प्रतिभासते ॥ चन्द्रशालासु बालानां, खेलन्तीनां निशामुखे ।
यत्र वक्त्रश्रिया भाति, शतवन्द्र नभस्तलम् ॥ અને સહસ્ત્રલિંગ સરોવરના કિનારે ઊભેલા સિદ્ધરાજના સફેદ કીર્તિસ્તંભની તુલના આકાશગંગાના પ્રવાહ સાથે કરે છે. , .. यस्योच्चैः सरसस्तीरे, राजते रजतोज्ज्वला ।
कीर्तिस्तम्भो नभोगङ्गाप्रवाहोऽवतरन्निव ॥ પછી કવિએ મૂળરાજથી માંડી ચૌલુક્ય વંશના રાજાઓને ઈતિહાસ આપ્યો છે. અને એમાં વસ્તુપાલ-તેજપાલ જેના મંત્રી હતા તે ધોળકાના મંડલેશ્વરો લવણુપ્રસાદ અને વીરવવલના સમય સુધી તે આવી પહોંચે છે. એ સમયે પાટણના સમ્રાટપદે ભોળા ભીમદેવ હ. એ નબળી રાજાનું રાજ્ય એના લુચ્ચા સામંતોની બેવફાઈને કારણે છિન્નભિન્ન થઈ ગયું હતું અને તેલંકીઓની કીતિ વિલુપ્ત થવાની અણી ઉપર હતી. એ કપરા સમયમાં લવણુપ્રસાદ અને તેના પુત્ર વિરધવલે વસ્તુપાલ-તેજપાલની સહાયથી ગુર્જર દેશની રાજયલક્ષ્મીને નિર્ભય બનાવી હતી. કીતિકૌમુદી ના કર્તા પુરોહિત સોમેશ્વરને એક સવારે બોલાવીને લવણુપ્રસાદ કહે છે: “આજ રાત્રે મને સ્વપ્ન આવ્યું એમાં જાણે કે છે ત્રિપુરારિ શિવના કૈલાસ પર્વત ઉપર ગયો. ત્યાં શિવની પૂજા કરીને જ્યાં હું ધ્યાન ધરવા જાઉં છું. ત્યાં શ્વેતવર્ણ અને વેત વસ્ત્રવાળી કઈ યુવતિ મારા નેવામાં આવી.''
विसृज्य पूजामथमन्मथारेः, समाधिमुद्रां विदधामि यावत् । तावत् पुनः कामपि वामनेत्रां, राकामिवाकारवतीमपश्यम् ॥ श्वेतांशुतुल्यं वदनं वहन्ती, श्वेतांशुका श्वेतविलेपनां ताम् ।
श्वेतां कराने दधती च मालामालोक्य बालामतिविलितोऽस्मि ॥ 'મેં તેને પૂછ્યું “હું કલ્યાણ ! તું કોણ છે? કોની છે? અને અહીં કેમ આવી છે ?' ત્યારે તેણે ઉત્તર આપ્યો કે “હે વીર! શત્રુઓના સમૂહથી ત્રાસેલી હું ગુર્જર રાજ કેમી છું. એ ગુર્જરેન્દ્રો સ્વર્ગે સંચર્યા છે અને એ કુંજરેન્દ્રો શત્રુઓથી મરાયા છે, જેમના બળવાન બાહુઓ અને દતુ શળમાં મારે નિવાસ હતે.
જે વીર ! રિજિનીવા થીબogavgave ! प्रत्यर्थिसार्थेन कदर्थ्यमानां, जानीहि मां गुर्जरराजलक्ष्मीम् ॥ दिवं गतास्ते बत गुर्जरेन्द्रास्ते कुञ्जरेन्द्राश्च हताः सपत्नैः । येषां क्षमाइलनक्षमेषु, भुजेषु दन्तेषु च मे निवासः ॥

Page #17

ĐI BỆ
સામૈકૃત પ્રીત કૌમુદી
[ ૧૪૩
અત્યારે ચક્રવતિ પદે છે. તે ભીમદેવ આક રાઈ શત્રુના પ્રતિકાર કરવાને સમય થી. મત્રી! આ ડિલ્ટિામાં થી કાઈ કાર્યક્રમ કે નથી પ્રાક્રમ, હું કે જે તેમના વામન શ્રી ધ ચેન છુ તે કામના કરે છે. જેના ા ઉપાય કરવા ? આ આપ ત્તિપંથ દે ઉહાર કરે એવા પ્રથમ પુરહિત ામશર્મા અને મંત્રી મુ’જાય ૨૯ રામ્યા છે. ટ્રકૂટવંશના પ્રતઃપ૮૯ પણ નથી, જે મધદરતની જેમ શત્રુઓના હાથીની 'ધ પણ સહન કરી શકતા નહાતા. દૌવારિક જવ પણ નથી, જેની હાજરીમાં } ૨૩ ગુજરાના નામાં પ્રદેશ કરી શાતે નહેાતે. વેદ સમુદ્રના પારખત પુરાહિત કુમાર વિના ચેદિરાજની ક્ષ્મીને મારી સપની કાણુ બનાવશે !
या
मूलराजन्वियजातराजतेजोभिरासीद्विरजत्तमरका
|
निशागमे सांप्रतमुद्रायां, तस्यां न दीपोऽपि नरेन्द्र पुर्याम् ॥ निरन्तरं संचरतां गजानां, या डिण्डिमैरुडुमरा ध्वनद्भिः । एकाकिनी रात्रिषु गुर्जराणां, सा फूत्करोतीय शिवारुतैः पूः ॥ क्रीडारतीनां नगराङ्गनानां वषत्रैः सदा यत्र सरोजसत्ता । सरस्तदक्षणि किरत्यनाथं, घातास्तपाम्भःकणकैतवेन ॥
જે પાટણનગરી મૂલરાજના વંશમાં થયેલા રાજાનાં તેજથી દૈદીપ્યમાન હતી તેમાં હવે રાત્રે દીવા પણ થતા નથી; નિરંતર હાથીનગારથી જે ક્ષમ્દાયમાન રહેતી તેમાં રાત્રે શિયાળ રડતાં સાઁભળાય છે. ક્રોંઢા માટે આવેલી નગરસુંદરીના વંદન વડે જે સહસ્રલિંગ સરોવર જણે કે કમળાથી યુ" ભર્યું લાગતું. તે પવનને લીધે ઊડતાં જલાણના મિષ હવે અશ્રુ સારે છે, માટે સ્વચક્ર અને પરચક્રથી ત્રાસેલી એવી મારા, કે લવણુપ્રસાદ! તું ઉષ્કાર કર ' એમ કહીને એક પુષ્પમાળા મારા કંઠમાં પહેરાવીને તે સુન્દરી અદૃશ્ય થઈ ગઈ, અને તેની સાથે મારી નિદ્રા પણ ચાલી ગઈ. '
આ સ્વપ્નનું ફળ લવણુપ્રસાદને સંભળાવતાં પુરાહિત સામેશ્વરે કહ્યું, ‘લક્ષ્મી પતે તમને વરવા આવી છે તેના સ્વીકાર કરી અને ગુર્જર ભૂમિના ઉદ્ધાર કરીશ. આ ગુરુ કાય તે માટે ઉત્તમ મત્રીની સહાય જોઇએ. કેમકે બળવાન હૂવાળા રાજ્ય લક્ષ્મી મેળવે છે ખરા, પણ મંત્રીએ નીતિ વડે તેની વૃદ્ધિ કરે છે; સમુદ્ર રત્ના ઉત્પન્ન કરે છે પણું એના સંસ્કાર મણિકાર કરે છે,’
લવણુપ્રસાદે તુરત જ વસ્તુપાલ-તેજપાલને ખેાલાવીને તેમની પેાતાના મંત્રી તરીકે નિમણૂંક કરી. એ સમયના પશ્ચિમ ભારતના સૌથી માટા બંદર અને વેપારી મથક ખ‘ભાતની હુકુમત વસ્તુપાલને સોંપવામાં આવી, ખ'ભાત અને આસપાસના પ્રદેશમાં પ્રવર્તે'લી લાંચરુશવતને સખત હાથે દાખી દઈને વસ્તુપાળે નબળા ને સખળું ખાઈ જાય એ પ્રકારના માહ્ય ન્યાયને નાશ કર્યાં. વહીવટ સુવ્યવસ્થિત કર્યો અને અનેક પ્રશ્નારનાં લેક।પયોગી બાંધકામાં કર્યાં. ચારે તરફ શાંતિ પ્રવર્તાવી, એવામાં દેવગિરિના યાદવ રાજા સિધણું ગુજરાત ઉપર ચઢી આવ્યા. આ મેટા ક્રમજીની વાત સાંભળી પ્રજામાં થયેલા ખળભળાટનું સમર્થ વષઁન કવિ કરે છે.
श्रुतसिंघनसिंहनादप्रसरा गुर्जरराजराजधानी ।
हरिणीव हरिन्मुखावलोकं, चकितान्तःकरणा मुहुचकार ॥

Page #18

૧૪૪ ] શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[વર્ષ ૧૫ સિંધનને સિંહના સાંભળી ગુજરાજધાની અતિ હદયથી હરિણીની જેમ ચારે દિશામાં જોવા લાગી..
કઈ ઘર કરાવતું નહોતું, કઈ ધાન્યને સંગ્રહ કરતું નહોતું ! પરચકની શંકાથી પ્રજાનું ચિત્ત કથય સ્થિર રહેતું નહોતું. ધાન્યને સંગ્રહ રહેવા દઈને લકે ગાડી તૈયાર કરવા લાગ્યા. અનિવાર્ય વિપત્તિ આવે ત્યારે સુદર્શનધારી વિશુ જ દેહધારીઓનું તારણ છે. શત્રુ રાજાનું મહાન્ય જેમ જેમ પાસે આવવા લાગ્યું તેમ તેમ ભયગ્રસ્ત જનતા દૂર ને દૂર નાસવા લાગી.
गृहमारभते न कोऽपि कर्तु, कुरुते कोऽपि न संग्रह काणानाम् । स्थिरतां क्वचनापि नैति चेतः, परचक्रागमशङ्कया प्रजानाम् ॥ अवधीरितधान्यसंचयानां, बहुमानः शकटेषु मानवानाम् । विपदामुदये हि दुनिवारे, शरणं चक्रभृदेव देहभाजाम् ॥ समुपैति यथा यथा समीपं, रिपुराजध्वजिनी महत्तदानीम् । परतः परतस्तथा तथासौ, जनता जातभयोच्छ्रया प्रयाति ॥
પણ લવણુપ્રસાદ અને તેના પુત્ર વિરધવલે પરાક્રમપૂર્વક સામનો કરીને સિંધન અને તેના મિત્રરાજાઓને પાછી વાળ્યા. એ પછી તુરત જ ભૃગુકચ્છનો રાજા શંખ ખંભાત બંદર ઉપર પિતાને અધિકાર હેવાને દાવો કરતે ચઢી આવ્યો. શેખ અને વસ્તુપાલની સેનાઓ વચ્ચે ભયંકર યુદ્ધ થયું, પણ છેવટે શંખને પિતાના અવશિષ્ટ સૈન્ય સાથે રણભૂમિમાંથી નાસી જવું પડયું. નઅર ઉપરની આ મહાન આપત્તિ દૂર થઈ એથી ખંભાતના નાગરિકો ખૂબ આનંદિત થયા.
श्रीवस्तुपालेन बलानिरस्तां, तां दुस्तरामापदमाकलय्य । महोत्सवानामकृत प्रवृत्ति, वीतोपसर्गः पुरवासिवर्गः ॥ गृहे गृहे धातुरसानुलेपाः, समन्ततः स्वस्तिकपक्तिमन्तः । विरेजिरे तूर्यरवानुकूलाः, कुलाङ्गनामङ्गलगीतयश्च ॥ बभूव देवेषु विशेषपूजा, राजन्यमार्गेषु विशेषशोभा ।
विशेषहर्षः पुरपूरुषेषु, विशेषवेषश्च वधूजनेषु ॥ . ઘેર ઘેર ચેક પુરાયા, વાજિંત્રો વાગ્યાં, અને મંગળ ગીત ગવાયાં, દેવમોરમાં વિશિષ્ટ પૂજાઓ થઈ રાજમાર્ગો પર વિશેષ શભા થઈ, વધૂજનોએ વિશેષ શણગાર ધારણ કર્યો. ખંભાતની સીમમાં આવેલા એકલવીરા માતાના મન્દિરમાં ઉત્સવ થશે. વસ્તુપાલની સવારી માતાના દર્શને ગઈ, ત્યારે તેને જોવા માટે સ્ત્રી-પુરુષોની ભારે ભી થઈ. દર્શન કર્યા પછી મંત્રીએ બાકીના દિવસે પિતાના ઉદ્યાનમાં કવિએ સાથે વિવાવિનોદમાં મા.
प्रकल्पितयां क्षितिकल्पवृक्षे, द्राक्षालतामण्डपवेदिकायाम् ।
कृतोपवेशः स चकार गोष्ठीमनिष्ठुरोक्तिप्रसः कवीन्द्रः॥ કેઈ કવિએ વસ્તુપાલના કુલની, કેઈએ એના દાનની અને કોઈ એ એના માન્યત્વની પ્રશંસા કરી. કવિઓની સરસ્વતીના પ્રવાહ દ્વારા મંત્રીની કીર્તિરૂપી હંસી ભૂમાલ વટાવીને સમુદ્ર સુધી પહોંચી ગઈ.

Page #19

४६] સેમેશ્વરકૃત પ્રીતિ કોમુરી
१४५ केचित् कुलं भीतिनिराकुलस्य, कृतावदानस्य परे च दानम् । मान्यत्वमन्ये विनिवृत्तमन्यो, ब्याचख्युराख्येयकुलस्य तस्य ॥ कवीन्द्रशैलेन्द्रविनिर्गतानां, सरस्वतीनां प्रसृतान् प्रवाहान् ।
आरुह्य भूमण्डलमासमुद्रमियति मन्त्रीश्वरकीत्तिहंसा ॥ કવીશ્વરની વાણએ કર્ણ સમાન દાનેશ્વરી વસ્તુપાલનાં કર્ણ પવિત્ર કર્યા અને બદલામાં મંત્રીએ વિપુલ દાન આપીને તેમનાં હૃદય આનંદિત કર્યા.
कवीश्वराणां पृणति स्म वाणी, कर्णद्वयं कर्णसमस्य तस्य । सोऽपि प्रमोदं हृदयेषु, तेषामुदारपाणी रचयांचकार ॥ दत्ते स्म तेभ्यः सचिवः कविभ्यः, प्रभूतमत्यद्भुतकीर्तिरर्थम् । आदत्त चिद्रूपतया निगूढमप्यर्थलेशं तु तदीयसूक्तात् ॥ मनीषिणां मानसमन्दिरेषु, श्रीमानमात्यो निवसन्नजस्रम् । तेभ्यः सक्लप्तं वितरत्यगण्यहिरण्यविश्राणन कैतवेन ॥
આ પ્રમાણે વસ્તુ પાલની કીર્તિ કૌમુદી જ્યારે પૂછું તેજથી પ્રકાશની હતી ત્યારે, એક પ્રભાતે તીર્થંકરની પૂજા કરતાં કરતાં તેને ધનની અનિષ્ટતાના, સંસારની અને વિષયની ત્યાજ્યતાના વિચારો આગ્યો,
पित्राद्यैरुपभुक्ता या, पुत्राद्यैरपि भोक्ष्यते । कामयन्ते न तां सन्तो, ग्रामवेश्यामिव श्रियम् ॥ न संसारस्य वैरस्यमिदं वेत्ति जडो जनः । यत्सुखं स सुखाभासो, यद्दखं दुःखमेव तत् ॥ सत्यं संमृतिगतैय, दुःखैः पूर्णा निरन्तरम् ॥
यतस्तव्यतिरेकेण, नान्यत् किश्चिदिहाप्यते ॥ અને તેણે નિર્ણય કર્યો કે–વિધિ જયારે કેધ કરીને વધે છે ત્યારે ધર્મ મનુષ્યના કવચરૂપ બને છે, માટે તે જ અમારું શરણું બને.
विधौ विध्यति सक्रोधे, वर्म धर्मः शरीरिणाम् ।।
स एव केवलं तस्मादस्माकं जायतां गतिः ॥ અને પછી વસ્તુપાલ ધર્મ સાધના માટે શંત્રુજય અને ગિરનારની મેટી સંધયાત્રા કાઢે છે. એ યાત્રાઓનું માર્યો માં આવતાં અન્ય તીર્થોનું, શત્રુંજય અને ગિરનાર ઉપર મંત્રીએ બાંધેલા મન્દિરનું તથા રચેલા ઉત્સવોનું રસિક વર્ણન કરીને સેમેયર કવિ પિતાના મિત્ર અને આશ્રયદાતા વસ્તુપાલ માટે આશીર્વચન ઉચ્ચારી કીતિ કૌમુદીનું समापन रे :
दूर्वापुष्पफलाक्षतैरुपचित पात्रं दधत्यः करे, यस्मै मङ्गलमङ्गनाः प्रणयिनां चकुस्तदा संमदात् । स्फीतानि स्वयशांसि बन्दिगदितान्याकर्णयन् कर्णवत्,
दानोदामकराम्बुजः स जयतु श्रीवस्तुपालश्चिरम् ॥ * “પ્રાચીન સંસ્કૃત ગ્રન્થમાંથી વાચનની હારમાળામાં તા. ૨ાન-૫૦ની સાંજે અમદાવાદ રેડિયો સ્ટેશનેથી કરે વાયુ તલાપ-અખિલ હિન્દ રેડિયે ના સૌજન્યથી.]

Page #20

Ly,
આ રમઃ શ્રીવન્તરિક્ષાર્થે થાય
કુંડિનપુર લેખક: પૂજ્ય મુનિ મહારાજ શ્રીજબૂવિજયજી શ્રોઅંતરિક્ષપાનાથ ભગવાનના તીર્થથી ઉત્તરે કર માઈલ દૂર આવેલા શ્રીગેડીપાર્શ્વનાથ તથા શ્રી ચિંતામણિપાર્શ્વનાથ ભગવાનનાં બે ભવ્ય જિનાલયોથી
( ૧ શ્રીગેડીપાર્શ્વનાથ ભગવાનની પ્રતિમાજી કેટલાંક વર્ષો પૂર્વે બુરહાનપુરથી બાલાપુરમાં લાવવામાં આવ્યાં હતાં. આગળ વિશાળ ચેક અને આસપાસના રમણીય દેખાવથી સ્વર્ગવિમાન સમાન લાગતા વર્તમાન જિનાલયમાં આ પ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠા સં. ૧૯૭૨ના વૈશાખ સુદ ૬ ને સોમવારે સ્વ. શેઠ શુકલાલભાઈ હૌશીલાલભાઈને હાથે થયેલી છે શિવવિજયજીના શિષ્ય મુનિરાજ શ્રીશીલવિજયજી મહારાજે પૂર્વ-પશ્ચિમ-ઉત્તરદક્ષિણ એમ ચારે દિશાઓમાં તીર્થયાત્રા કરીને તેમણે જોયેલાં તીર્થોનું વર્ણન કરતી એક તીથલાલા સ. ૧૭૪૮ માં રચી છે. આ તીર્થમાલામાં ઘણું ઘણી ઐતિહાસિક તેમજ ભૌગોલિક માહિતી તેમણે આપેલી છે. દક્ષિણ દેશમાં તેઓ સં. ૧૨૧ થી ૧૭૩૮ સુધી કર્યા હતા. દક્ષિણ દેશના વર્ણનના પ્રારંભમાં તેઓ જણાવે છે કે
નદી નર્મલ પેલિ પારિ આવ્યા દગ્ગ(ખ)ણ દેશ મઝારિ, માનધાતા તીરથ તિહાં સુર્યું શિવધમી તે માનિ ઘણું. કા પાસ (ખ) પાગુણ ગામ પા(ખા)નસ કહીઈ સુખધામ, બરહાનપુરમાણુ જિનદેવ પાસ મનમોહનની કીજિ સેવ. ૪ પાસ ચિંતામણિ ને મહાવીર શાંતિનાધ નેમિજિન ધીર,
સ્વામી સુપાસી ગેડી ગુણવંત મહાજન મેટા તિહાં પુન્યવંત. આપ | (sીન તીર્થમાસ્ટર્સ મા. ૨ પૃ. ૨૩, શ્રી યશોવિજયજી જૈન ગ્રંથમાળા, ભાવનગરથી પ્રકાશિત)
ઉપર પાંચમી કડીમાં શીલ વિજયજી મહારાજે જે શ્રીગોડી પાર્શ્વનાથ ભગવાનને ઉલ્લેખ કર્યો છે તે અને બાલાપુરમાં લાવવામાં આવેલા શ્રીગેડીપાર્શ્વનાથ ભગવાન એક જ લાગે છે. બુરહાનપુરમાં જેની વસ્તી ઘટી જવાથી આજસુધીમાં ઘણાં પ્રતિમાજી બહારગામ આપવામાં આવ્યાં છે. વર્તમાનમાં બગડીપાર્શ્વનાથના દેરાસર' તરીકે ઓળખાતું જિનમંદિર પણ બુરહાનપુરમાં અત્યારે ખાલી જ છે–શ્રી ગેડીપાર્શ્વનાથસ્વામીના પ્રતિમાજી વિનાનું છે. આ મૂર્તિના સંબંધમાં બાલાપુરના વૃદ્ધો એક માહાઓ વર્ણવે છે કે આ પ્રતિમાજી જ્યારે બુરહાનપુરથી અહીં લાવવામાં આવ્યાં ત્યારે લાવનાર જે મનુષ્ય હતો તેની ડોક વાંકી હતી તે પણ આ પ્રતિમાજીને ઉપાડીને બાલાપુર લાવતાં પ્રતિમાજીના પ્રભાવથી સીધી થઈ ગઈ હતી.

Page #21

[ ૧૪૦
કુંઠિનપુર વિભૂષિત બાલાપુર (જિટલા–આલા, વરા) ગામમાં અમારું ગયે વર્ષે (સં. ૨૦૦૫માં) ચોમાસું હતું. સુરક્ષા રનવા મનોરમા માળા રમત આ પંક્તિથી આપણે પ્રાત:કાળના પ્રતિક્રમણમાં મસની સઝાયમાં જેનું નિત્ય સ્મરણ કરીએ છીએ તે મહાસતી દમયંતી વિદર્ભ દેશના ભીમરથ રાજાની પુત્રી હેવાથી ઘૂમી મને તથા મીમસુરા વગેરે નામથી પણ સુપ્રસિદ્ધ છે. નીચેની કડીથી ગુજરાતીઓ સુપરિચિત છે.
“વૈદભી વનમાં વલવલે અંધારી રાત, ભામિની ભય પામે ઘણું એકલડી જાત” ના
વરાડનું પ્રાચીન નામ વિદભ છે. આથી જ્યારે અમારે અહીં વરાતમાં શ્રીમંતરિક્ષછ તીર્થની યાત્રા આવવાનું થયું ત્યારે અમે મહાસતી દમયંતી તથા શ્રીકૃષ્ણ વાસુદેવની પટરાણી મોક્ષગામી મહાસતી રુકિમણીના પિયરની તપાસ કરવા માંડી. તપાસ કરતાં એટલો પત્તો લાગ્યો હતો કે અમરાવતી પાસે કઈક સ્થળે કંઠિનપુર ગામ છે, અને અત્યારે પણ વૈષ્ણવ લેકેનું મેટું તીર્થધામ છે. ત્યાર પછી અમારે બાલાપુર આવવાનું થયું. બાલાપુરમાં ચોમાસા દરમ્યાન નકશા મંગાવીને તપાસ કરતાં કંનિપુર ગામ અમરાવતી જિલ્લાના ચાંદા તાલુકામાં વધુ નદીને કિનારે આવેલું છે એટલે બરાબર પત્તો લાગ્યા. ચોમાસું પૂર્ણ થયે ભાંડકપાશ્વનાથજી તીર્થની યાત્રાએ અમારે અમરાવતી વધ-હીંગઘાટ થઈને જ જવાનું હતું એટલે એ સંબંધી વિશેષ તપાસ અમરાવતી ગયા પછી જ કરવાનું મુલતવી રાખ્યું. - તાર્કિક શિરામણિ આચાર્ય ભગવાન શ્રીમદ્વવાદી ક્ષમાશ્રમણ વિરચિત કાદશારનયચકના સંશોધનનું અને પ્રેસકેપી લખવાનું કાર્ય મારે ચાલતું હતું તે શીષભદેવ ભગવાનની નિર્વાણતિથિ મેતેશે (સં. ૨૦૦૬, પોષ વદ ૧૦) સમાપ્ત કરીને મહા સુદ ૬ ના દિવસે અમે બાલાપુરથી ભાંડક (ભદ્રાવતી) તીર્થની યાત્રાર્થે પ્રયાણ કર્યું અને ત્યાંથી પૂર્વમાં ૧૮ માઈલ દૂર આવેલા આકલા શહેરમાં આવ્યા. અહીં તાજના પેટમાં જિનમંદિર, ઉપાશ્રય તથા ધર્મશાળા છે. અંતરિક્ષજી તીર્થની યાત્રાએ રેલ્વેદ્વારા આવતા યાત્રાળુઓ અહીં જ ઊતરે છે. પછી અહીંથી દક્ષિણે ૪૫ માઈલ દૂર શિરપુર સુધીની મેટરસાક બંધાઈ ગયેલી છે. આકેલામાં જેનેનાં લગભગ ૧૦૦ ઘરોની વસ્તી છે. આકેલામાં મૂલનાયક શ્રીષભદેવ ભગવાન છે.
આકોલાથી નીકળી ૨૫ માઈલ દૂર મૂર્તિ જાપુર આવ્યા. મૂતિજાપુરમાં સ્ટેશન ઉપર અને ગામમાં બન્ને સ્થળે પાંચ-દરા મૂર્તિપૂજક અને સ્થાનકવાસી જેનેનાં ઘર છે. બંને સ્થળે સ્થાનક છે, પણ જિનમંદિર નથી. ત્યાંથી ૨૮ માઈલ દૂરબાનેરા આવ્યા. અહીં
મૂર્તિનાપુરથી દક્ષિણ દિશામાં એક રસ્તો કારંજ અને ઉત્તર દિશામાં એક રસ્તા એલિચપુર જાય છે. કારંજા મૂર્તિ જાપુરથી ૧૪ માઈલ દૂર છે. વરા દેશમાં દિગંબરોનું એ મોટામાં મોટું કેન્દ્ર છે. ત્યાં દિગંબર ભટ્ટારકાની ત્રણ-ચાર ગાદીઓ છે. મોટું છાત્રાલય છે, તેમજ પ્રાચીન હસ્તલિખિત પ્રતિઓના સંગ્રહવાળો મોટો પુસ્તક ભંડાર પણ છે. આ કારંજાના દિગંબર મંદિર અને શ્રાવ વગેરેનું વર્ણન શ્રીશીલ વિજયજીએ પણ તીર્થમાલા (પૃ. ૧૧૪)માં કર્યું છે. શીલવિજયજી મહારાજ દક્ષિણમાં સં. ૧૯૨૧ થી ૧૭૩૮ સુધી કર્યા હતા એ ઉપર કહેવાઈ જ ગયું છે.

Page #22

૧૪૮ ]
શ્રી જેને સત્ય પ્રકાશ સ્થાનક્વાસી અને મૂર્તિપૂજક જેનો છે. સ્થાનક છે, પણ જિનમંદિર નથી. અહીંથી ૬ , માઈલ દૂર અમરાવતી શહેરમાં આવ્યા. અમરાવતી અત્યારે વરાકનું પાટનગર ગણુય છે. અહીં શરાફ બજાર પાસે નજીકમાં જ બે જિનાલયો છે. બંનેમાં મૂળનાયક શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાન છે. મેટા દેરાસરમાં મૂળનાયકજીના જમણા પડખે એક પીરજા રંગની ૧૧ માંગળ એટલે ૧૨ ઈંચ ઊંચી શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુની પ્રતિમા છે તે ખાસ દર્શનીય છે. નાનું દેરાસર, ઉપાશ્રય અને મેટી ધર્મશાળા બધું ભેગું છે. અહીં જેનેનાં લગભગ ૬૦ ઘરોની વરતી છે. દિગંબરોની ગામમાં ઘણી મોટી વસ્તી છે. તેમનાં ૯ મંદિરો છે. સ્થાનક્વાસી અને તેરાપંથીઓનાં પણ કેટલાંક ઘરો છે.
અમરાવતી રેલ્વે રસ્તે વ ૬૫ માઈલ દૂર છે. જયારે આવી થઈને જતાં મોટર રસ્તે ૭૮ માઈલ દૂર છે. થોડું ચક્કર ખાઈને જતાં પશું જે વચમાં કુંઠિનપુર આવતું હેય તે ત્યાં જવાની અને પ્રત્યક્ષ જોવાની અમારી ખાસ જ ઈચ્છા હતી. તપાસ કરતાં ખબર પડી કે અમરાવતીથી સીધા ગાડા રસ્તે જવું હોય તો ૨૮ માઈલ કુંઠિનપુર છે અને મોટર રસ્તે જવું હોય તો ૪૩ માઈલ દૂર આવી જઈને કુલિનપુર જવા માટે ૬ માઈલ પાછા ફરવું પડે છે. બેલગાડીને રસ્તો અગવડવાળ સમજી અમે મેટર રસ્તો જ પસંદ કર્યો અને અનુક્રમે આવી આવ્યા. આવી મોટું ગામ છે. રેલ્વે સ્ટેશન પણ છે. અહીં જેનું એક જિનમંદિર તથા ઉપાશ્રય છે. શ્રી સુપાર્શ્વનાથ ભગવાન મૂળનાયક છે. જેસલમેરથી વ્યાપારાર્થે આવીને વસેલા ૧૦-૧૫ શ્રાવકેનાં ઘર છે. દિગંબરોની વસ્તી વધારે છે અને તેમનાં બે જિનમંદિર છે.
અહીં આવીમાં આવ્યા પછી અમારું પહેલું કામ : હિનપુર જેવા જવાનું હતું. અમે ત્યાં જવા માટે જઈ પહોંચ્યા અને મહાસતી દમયંતી અને રુકિમણીના જન્મથી પવિત્ર થયેલી કુંનિપુરની ભૂમિને સ્પર્શ કરીને પારાવાર આનંદ થયો. એ ભૂમિને સ્પર્શ કરતાં જ દમયંતી અને રુકિમણીનાં પવિત્ર જીવને સ્મૃતિપટ ઉપર તરવા લાગ્યાં. આપણે ત્યાં દમયંતી અને રુકિમણીની કુંનિપુર સાથે સંબંધ ધરાવતી નીચે મુજબ કથા જોવામાં આવે છે. કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજે રચેલા ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષચરિત્રના ૮ મા પર્વને આધારે સંક્ષેપથી અહીં કથા આપવામાં આવે છે
[આ લેખને રસિક ભાગ આવતા અંકમાં આપવામાં આવશે. ] ૧. અંગ્રેજોએ AMARAOTU એવો સ્પેલીંગ કર્યો ત્યારથી અમરાવતી નામને ઘણો પ્રચાર થયો છે, પણ તેનું મૂળ નામ ઉમરાવતી છે, અને તે દુરવત (ઉંબરાના ઝાડવાળા) શબ્દ ઉપરથી બનેલું છે. પહેલી વાતો અને પછી મUવતી બન્યું છે. અત્યારે પણ અમરાવતી અને બનેરા વચ્ચેની સડક ઉપર ઘણું યે ઉંબરાનાં ઝાડ જોવામાં આવે છે. વરાહના ધણાયે લેકે હજુ પણ ઉમરાવતી જ બોલે છે અને લખે છે.
सं० २००६, फाल्गुन शुक्लदशमी ) मुनिराज श्रीभुवनविजयन्तेवासी | Fનિ-વિનમિમોક્ષહિત) मु० आर्यो जिल्ला-वर्धा J मुनि जंबूविजय

Page #23

તલાબ અને કાંટા
જેને ગૌરવ આપનારી કેટલીયે હકીકત તરફ વિધાનની ઉપેક્ષા વૃત્તિ જેવાય છેએવી હકીકત તરફ અહીં સહુનું ધ્યાન દોરવામાં આવે છે.
બનારસ પાસેનું સારનાથ આજે બૌદ્ધોનું તીર્થધામ છે. એ સારનાથ નામ કયારથી પ્રચલિત થયું એને નિર્ણય કરે કરણ છે. પણ જૈન સાહિત્ય ઉપરથી જણાય છે કે પ્રાર્ ઐતિહાસિક કાળમાં અગિયારમા તીર્થંકર શ્રીયાંસનાથને જન્મ સિંહપુરી એટલે સારનાથમાં થયો હતો. આ જન્મસ્થાને આજે જૈન મંદિર ઊભું છે. વિદ્વાનોનું માનવું છે કે આધુનિક સારનાથનું નામ પ્રાગુ એતિહાસિક કાળમાં શ્રેયાંસનાથને અપભ્રંશ હોય એવા સંભવ છે.
જેનોના સમર્થ આચાર્યોએ હિંદુ રાજવીઓ ઉપર પ્રભાવ પાડવાના અનેક દાખલાઓ જૈન સાહિત્યમાંથી જાણવા મળે છે પણ કદર મુસ્લિમ બાદશાહને પણ જેમ ધમને રંગ લગાવામાં પિતાની વિદ્યાશકિતને ઉપયોગ કરી આક્ય છે.
સંવત ૧૭૩પની આ વાત છે, જ્યારે પં. ભીમવિજયજી ઔરંગાબાદમાં ચોમાસું રહ્યા હતા ત્યારે ત્યાંને નવાબ અસતખાનને પુત્ર જાલુફાર મ પ. જોતિષ વિદ્યાના પ્રખર ધુરંધર પંન્યાસજીને નવાબે તેની જન્મપત્રી ઉપરથી જ કહી દીધું કે, “ તમારે પુત્રને બે પહેરમાં આરામ થઈ જશે અને તમારી સાથે સાંજે જમવા બેસશે. વળી તેની પત્ની આજે પાંચ માસથી ગર્ભવતી હોવી જોઈએ.
આ વાસ્તવિક હકીકતથી નવાબને તેમની જ્ઞાનશક્તિ પ્રત્યે ખૂબ માન ઉપજયું અને તેમની સાથે ઘનિષ્ટ સંબંધ જામ્યા. સં. ૧૭૭૬માં બાદશાહ ઔરંગઝેબ અજમેર પર ચડી આવ્યા ત્યારે નવાબ અસતખાને પં. ભીમવિજયને ફરમાનપત્ર આપી અજમેર, મેતા, સેજત, જયારણ અને જોધપુર વગેરેના ઉપાયો જે ખાલસા કરી લીધા હતા તે પાછી અપાવ્યા ને એમના ઉપકારને બદલો એ રીતે વન્યો હતો,
જૈનાચાર્યોએ જૈનમંદિરે જેટલું જ મહત્વ ગ્રંથભંડારો સ્થાપવામાં આપ્યું છે. જેના પરિણામે આજે કેટલાયે નગરમાં જેના ગ્રંથભંડારે એમની ભૂતકાલીન ગૌરવગાથાને ઇતિહાસ પૂરા પાડે છે. કેટલાયે શ્રેષ્ઠીઓએ પિતાની અઢળક લક્ષ્મીને સદુપયોગ કરી એ દ્વારા દાનવીરની પ્રતિષ્ઠા પ્રાપ્ત કરી છે. એવા એક દાનવીરનો પરિચય પૂનાના ભંડારમાં રહેલા જીવાભિગમસૂત્રની એક પ્રશસ્તિ પૂરી પાડે છે.
એ પ્રશસ્તિમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે, સં. ૧૫૫૭માં શ્રેષ્ઠીઓથી શોભતા ભીલડી નગરમાં પિરવાલ ચેકસી પાસવીરે ગ્રંથભંડાર સ્થાપીને ૬૬૦૦૦ કપૂર ગ્રંથ લખાવ્યા હતા અને ૫, શુભભૂષણે એ ગ્રંથને સંધ્યા હતા.

Page #24

૧૫૦ ]
શ્રી જન સત્ય પ્રકાશ
વર્ષ ૧૫ નવા ભંડારાની વાત ન કરીએ તે ખૂણેખાંચર રહેલા આવા ગ્રંથભંડારાને શોધી કાઢવા એ પણ આજે તે મહતપુણ્યનું કામ છે.
જૈન મંદિરમાં એક કાળે જનસાધારણનું આકર્ષણ કરવા ને જૈન સંસ્કૃતિ પ્રચાર કરવા માટે નાટય સમારંભો યોજવામાં આવતા હતા એનાં કેટલાંયે પ્રમાણે મળી આવે છે. તેમાંનું એક પ્રમાણુ જાલેરના શ્રી આદીશ્વર ભગવાનના મંદિરમાં ભજવાયેલા નાટકનું પણ છે.
જાહેરમાં ચૌહાણુવંશી રાજા સમરસિંહ હતો ત્યારે તેના ભંડારી પાસુના પુત્રે યશવીર અને અજય પાલ મંત્રીઓ હતા. મંત્રી અજયપાલે યાત્સવ પ્રસંગે વાદી દેવસૂરિના શિષ્ય આ, જયપ્રભસૂરિ, તેમના શિષ્ય શ્રીરામભદ્રસૂરિએ રચેલા પ્રબુદ્ધરહિણેય” નાટકને એ મંદિરમાં ભજવાવ્યું હતું. આ હકીકતે આજે કેટલાકને આશ્ચર્યકારક લાગે એવી છે.
- આજના પાલનપુરને પ્રલાદનસિંહ નામના પરમાર રાજવીએ સ. ૧૦૧૦માં વસાવ્યું હતું. આ રાજા વિદ્વાન હતા. તેણે “પાપરાક્રમ' નામે એક નાની રચના કરી હતી જે આજે ઉપલબ્ધ છે. તેણે આબુના શિવમંદિમાં નાદિયા કરાવવા માટે જિન પ્રતિમા ગળાવી અને એ પાપથી તેને કોઢને રાગ થશે. એના નિવારણ માટે તેણે શીલધવલસરિને સંપર્ક સા. સૂરિજીએ પાલનપુરમાં જિનમતિ કરાવવાથી રાગ દૂર થવાની ફળથતિ સંભળાવી તેથી તેણે એ નગરમાં પલ્લવિયા પાર્શ્વનાથની સોનાની મૂર્તિ કરાવી પ્રતિષ્ઠિત કરી હતી.
આ પાલનપુરને સં. ૫૦૫ માં ચોહાણુ પાલસિંહે પ્રથમ વસાવ્યું હતું. એને નાશ થયા પછી સં. ૧૦૧૦માં પરમાર પાલણસિંહે એને ન અવતાર આપે.
પહેરવેશ પણ માનવ સંસ્કારમાં પલ્ટો કરાવમાં મોટે ભાગ ભજવે છે. જે પહેરવેશ તરફ આપણને માન હોય છે એ એના યોગ્ય પાત્ર ઉપર ભારે અસર નિપજાવે છે એને એક દાખલો જૈન સાહિત્યના પાન ઉપર અંકાયેલે સાંપડે છે.
કોઈ એક ધનિક શ્રાવકે ભારતભરમાં જે ચતુર્થ બ્રહ્મચર્ય વ્રતધારી શ્રાવક હોય તેને અમુક પ્રકારના વેષની પહેરામણી મોકલવાની વ્યવસ્થા કરી. તેણે પિતાના પહેરામણી વાહકને જણાવ્યું કે “તું માંડવગઢ જાય ત્યારે ત્યાંના મહાદાની તે મહાધમી સાધુ પથા વાહને પણ સાધર્મિક ભક્તિરૂપે એક પહેરવેશ આપજે.' એણે માંડવગઢ આવીને મંત્રી પેથડશાહને એ પહેરવેશ આપ્યો. ત્યારે તેને આ પહેરવેશની મહત્તા વિશે ભારે માન ઉપવું. અને પિતે ચતુર્થવ્રતધારી નહોતો એથી એ ભેટ સ્વીકારતાં અમૂડ પણ થઈ એ ભેટ પાછી આપવી એને ઉચિત ન લાગી. આથી તેણે એ પહેરવેશને હેતુ જાળવતા બત્રીસ વર્ષની ભરયુવાનીમાં તરત જ ગુરુ પાસે જઈ સજોડે બહાચર્ય વ્રત અંગીકાર કર્યું ને એ ભેટનું ગૌરવ જાળવી બતાવ્યું.
-
મ.

Page #25

P.
L
પ્રશ્નોત્તર–કિરણાવલી પ્રોજકઃ પૂજ્ય આચાર્ય શ્રીવિજ્યપઘસૂરિજી.
[ ક્રમાંકઃ ૧૭૩ થી ચાલુ] ૩૫ પ્રશ્ન–વાસુદેવના સાત રત્ન કયા કયા? ઉત્તર- ૧ ચક્રરત્ન, ૨ ધનુષ્યરત્ન, 8 ખરત્ન, ૪ કૌસ્તુભરત્ન, ૫ ગદારત્ન, વનમાલારત્ન, છ શંખરત્ન. આ રીતે વાસુદેવનાં સાત રત્ન જાણવાં. (૩૫)
૩૬ પ્રશ્ન-એ સાતે રત્નોને આકાર કેવો હોય ?
ઉત્તર–ચારત્ન અને ખચ્ચરત્ન બંને વૃત્ત (ગાળ) હોય છે, ધનુષ્યરત્ન ચકના જેવું હેય, અને કૌસ્તુભ રત્ન સ્તબલંબના જેવું હોય છે એટલે ગુચ્છાકારે હેય છે. ગદારત્ન વત્સના જેવું હોય તથા વનમાળારત્ન લંબના જેવું અને ખરત્ન ચતુષ્કોણુ એટલે ખૂણું હેય છે. આ રીતે વાસુદેવના સાત રત્નને આકાર જાણ. (૩૬)
૩૭ પ્રશ્ન–વાસુદેવના એ સાતે રત્નનું પ્રમાણ કેટલું કેટલું હોય? - ઉત્તર–૧ ચક્રરત્નનું પ્રમાણુ ચાર હાથ, ૨ એ જ પ્રમાણે ધનુષ્યરત્નનું પ્રમાણ પણ ચાર હાથનું જાણવું. ૩ ખડગ્રરત્નનું પ્રમાણુ બત્રીસ અંશુલ એટલે એક હાથ ને આઠ અંગુલ હોય. ૪ કૌસ્તુભરત્નનું પ્રમાણું એક વામ જેટલું એટલે ચાર હાથ પ્રમાણુ જાણવું. ૫ ગદારત્નનું પ્રમાણ એક હાથ પ્રમાણુ જાણવું. ૬ વનમાળારત્નનું પ્રમાણુ ખડુંગરત્ન સરખું હોય એટલે એક હાથ ને આઠ અગળ જેટલું પ્રમાણ જાણવું. ૭ સંખરત્નનું પ્રમાણ ચાર અંગુલ જાણવું. (૩૦)
૩૮ પ્રશ્ન–વાસુદેવનાં અને બળદેવનાં પહેરવાના વને રંગ કે હેય ?
ઉત્તર–વાસુદેવના વસ્ત્રાને રંગ પીને હોય અને બળદેવના વસ્ત્રો રંગ લીલે હેય. ૩૮)
૩૯ પ્રશ્ન–વાસુદેવની અને બળદેવની ધ્વજાએ કયા કયા ચિહ્નો હોય?
ઉત્તર–વાસુદેવની ધજાએ તાનું ચિહ્ન હોય ને બળદેવની ધજાએ ગરનું ચિહ્ન હોય. (૩૯)
૪૦ પ્રશ્ન-વાસુદેવના પાંચ આયુધ કયા ક્યા?
ઉત્તર–૧ પંચાયન નામને શંખ. ૨ સુદર્શન નામનું ચક્ર. ૩ કૌમુદી નામની ગદા, ૪ સારંગ નામનું ધનુષ્ય. ૫ નંદા નામનું ખગ. આ રીતે વાસુદેવના પાંચ આયુધ જાણવાં. (૪૦)

Page #26

૧૫૨] શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૧૫ ૪૧ પ્રશ્ન–બળદેવના આયુધ ક્યા ક્યા? ઉત્તર–હળ અને મુશળ આ બે આયુધ બળદેવનાં જાણવાં. (૪૧) ૪૨ પ્રશ્ન–અઢીદ્વીપમાં વીસ વિહરમાન ભગવંતની વ્યવસ્થા કેવા પ્રકારની છે?
ઉત્તર–વીસ વિહરમાન ભગવંતોમાં શરૂઆતના ચાર વિહરમાન ભગવતે જંખદ્વીપના મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં છે. આ મહાવિદેહ ક્ષેત્રની બત્રીશ વિજયો પૈકી આઠમી પુષ્કલાવતી વિજ્યમાં શ્રી સીમંધરસ્વામી વિચારે છે અને બીજા યુગમંધર તીર્થંકર નવમી વપ્ર વિજયમાં વિચારે છે. તથા ત્રીજા બાહુ તીર્થ કર ચોવીસમી “વત્સ વિજયમાં વિચરે છે તેમજ ચોથા સુબાહુ તીર્થકર પચીસમી નલિનાવતી વિજયમાં વિચરે છે. આ રીતે જંબદ્વીપના મહાવિદેહમાં શરૂઆતના ચાર તીર્થકરાની વ્યવસ્થા જાણવી.
હવે ધાતકીખંડના પૂર્વ ધાતકીખ અને પશ્ચિમ ઘાતકીખંડ એવા બે વિભાગ છે. તેમાં પૂર્વ ધાતકીખંડમાં આખી પુષ્કલાવતી વિજયમાં પાંચમા સુજાત તીર્થકર વિચરે છે અને નવમી વપ્ર વિજયમાં છઠ્ઠા સ્વયંપ્રભ તીર્થકર વિચરે છે તથા વીસમી વસ્ત્ર વિજયમાં સાતમાં રાષભાનન તીર્થકર વિચરે છે. તેમજ પચીસમી નલીનાવતી વિજયમાં આઠમા અનવીય કાર્યકર વિચરે છે. આ રીતે પૂર્વ ધાતકીના ચાર તીર્થ કરની વ્યવસ્થા જાણવી. - હવે પશ્ચિમ ધાતકીખંડના ચાર તીર્થકરોની વ્યવસ્થા આ પ્રમાણે જાણવી– પશ્ચિમ ધાતકીખંડની આઠમી પુષ્કલાવતી વિજયમાં નવમા સુરપ્રભ તીર્થંકર વિચરે છે. અને નવમી વિપ્ર વિજયમાં દશમા વિશાલપ્રભ તીર્થકર વિચરે છે. તથા વીસમી વત્સ વિજયમાં અગિયારમા વધર તીર્થકર તથા પચીસમી નલીનાવતી વિજયમાં બારમા ચંદ્રાનન તીર્થંકર વિચરે છે. આ રીતે પશ્ચિમ ઘાતકીના ચાર તીર્થકરોની વ્યવસ્થા જાણવી.
હવે પુરવર હીપના અડધા ભાગમાં આઠ વિહરમાન તીર્થકર ભગવતે વિચરી રહ્યા છે. તેમની વ્યવસ્થા આ પ્રમાણે જાણવી–પુષ્કરવર દ્વીપના અર્ધા ભાગમાં પૂર્વ પુષ્કરવર દ્વીપ અને પશ્ચિમ પુષ્કરવર દ્વીપ આ રીતે બે દિશાની અપેક્ષાએ બે વિભાગ પડયા છે. તેમાં પૂર્વ પુષ્પરાધની આદમી પુષ્કલાવતી વિજયમાં તેરમા ચંદ્રબાહુ તીર્થકર અને નવમી વપ્ર વિજયમાં ચૌદમા ભુજંગ તીર્થકર તથા વીશમી વસ્ત્ર વિજયમાં પંદરમાં ઈશ્વર તીર્થકર તેમજ પચીશમી નલીનાવતી વિજયમાં સોળમા નેમિપ્રભ તીર્થકર વિચરે છે. આ રીતે પૂર્વ પુષ્કરાના મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં વિચરતા ચાર તીર્થકરોની વ્યવસ્થા જાણવી. - હવે પશ્ચિમ પુષ્કરાના મહાવિદેહમાં વિચરતા ચાર તથ કિરાની વ્યવસ્થા આ પ્રમાણે જાણવી–પશ્ચિમ પુષ્કરાના મહાવિદેહની આઠમી પુકલાવતી વિજયમાં સત્તરમા વિરસેન તીર્થકર વિચરે છે અને નવમી વપ્ર વિજયમાં અઢારમાં મહાતીત્ર તીર્થકર વિચરે છે તથા ચોવીશમી વસ્ત્ર વિજયમાં ઓગણીસમા દેવયા તીર્થકર વિચરે છે. તેમજ પીરામી નલીનાવતી વિજયમાં વીસમા અજિતવીર્ય તીર્થકર વિચરે છે. આ રીતે અહી હીપના મહાવિદેહમાં વિચરતા વીસ તીકરાની વ્યવસ્થા જાણવી. (૪૨)

Page #27

[ અનુસંધાન ટાઈટલ પેજ ખીજાનું ચાલુ ] . (૨) ઉપર (૧) માં જે કંઈ કહેવાયું છે તે છતાં રાજ્ય તરથી જેનું સંચાલન થતું હોય એવી કેળવણી સંસ્થામાં પણ ધાર્મિક શિક્ષણ આપી શકાશે, જો એ સંસ્થા સખાવત અથવા ટ્રસ્ટને આભારી હશે અને જો એમાં એવી કેળવણીસંસ્થામાં ધાર્મિક શિક્ષણ આપવાનું આવશ્યક ગણુયુ હશે. 2
(૩) રાયે જેને મંજૂરી આપી હોય અથવા રાજ્ય તરી જેને નાથુકીય મદદ મળતી હોય એવી કેળવણીની કોઈ પણ સંસ્થામાં હાજરી આ પતા કોઈ ને પશુ એવી સંસ્થામાં અપાતું ધાર્મિક શિક્ષણ લેવાની ફરજ પાડી શકાશે નહિ. તેમજ એવી સંસ્થામાં અથવા એની સાથે સંયુક્ત હોય એવા સ્થાનકમાં ચાલતી ધામિક પ્રાર્થનામાં હાજરી આપવાની ફરજ પણ એને પાડી શકશે નહિ. સિવાય કે એ માટે એણે અથવા એ સગીર ઉંમરના ન હોય તો એના વાલીએ કબુલાત આપી હાય.
ગ્રંથ-સ્વીકાર ૧. જૈન તીથના ઇતિહાસ : લેખકઃ મુનિરાજ શ્રીન્યાયવિજયજી (ત્રિપુટી), પ્રકાશ ફ૪ શ્રી ચારિત્ર સ્મારક ગ્રંથમાળા, નામજીભૂદરની પાળ, અમદાવાદ પ્રાપ્તિસ્થાનઃ શેઠ, મગનલાલ પ્રતાપચંદ જૈન લાયબ્રેરી, ગોપીપુરા સુરત. કિંમત બાર રૂપિયા. .
૨. શ્રીસિદ્ધચકે આરાધના વિધિ : સ‘પા. મુનિરાજ શ્રીન્યાયવિજયજી (ત્રિપુટી), પ્રકાશક: માણેકલાલ અમરતલાલ ગજરાવાળા, માંડવીની પાળ, મહાજનવાડા અમદાવાદ. કિ મત ત્રણ રૂપિયા. | ૩. પ્રિયદ્ધચક્ર માહાસ્ય ; યાજકે: મુનિરાજ શ્રીન્યાયવિજયજી (ત્રિપુટી), પ્રકાશકઃ ઉપર મુજબૂઃ કિંમતઃ આઠ આના. [ટપાલ ખરચની એક નાની ટીકીટ શ્રી મગનલાલ નરસીદાસ વિહારી, : જૈન સે! સાયટી, બંગલા નં. ૨૫, એલીસબ્રીજ, અમદાવાદ–એ સરનામે મેશ કક્ષતાં આ પુસ્તિકા ભેટ મળી શકશે. ] :
૪શ્રીdહલાસ્ટિસબTળ : ( મૂળ પાઠ, સંસ્કૃત છાયા અને ભાવાર્થ સાથે) અનુઃ . અંબિકા દત્ત એઝા, વ્યા કરાચાર્ય, સંપા: ૫, વૈવરચંદ્ર બાંઠિયા જૈન સિદ્ધાંતશાસ્ત્રી, ન્યાય -વ્યાકરણ તીર્થ. પ્રકાશક: શ્રીસ્વેતાંબર સાધુમા ગી" જૈન હિતકારિણી સંસ્થા, બિકાનેર, કિંમત પાણા બે રૂપિયા.
4. A Public Holiday on Lord-Mahavira Brithday.
By-Sumerchandra Diwaker, Published by : Shri Mahavira Jain Sabha Mandala. Bishengarh (Marwar. ) | ૬. સંશ્ચિત્ત રાત પસાહા - સંપાદક: મુનિ ચંદ્રોદયવિજયજી, પ્રકાશક: શેઠ ઝવેરચંદ રામજી શા, નવ જારી. પ્રાપ્તિસ્થાનઃ જીવસૃલાલ છોટાલાલ સંધની, ડોશીવાડાની પાળ, અમદાવાદ અને જસવંતલાલ ગિરધરલાલ શાહ, ૧૨૩૮ રૂપાસુરચંદની પોળ અમદાવાદ. કિંમત એક રૂપિયા..
૭. હૃHશુબળિયા દિqષ૪, શત્તા—[પૂર્વાધ°] કર્તા. મહાપા ધ્યાય શ્રીવિનયવિજયજી ગણિ, સ પાઃ મુનિરાજ શ્રી પ્રિયંકરવિજયજી, પ્રકાશક: રણજીતકુમાર જૈન, જોધપુર, પ્રાપ્તિસ્થાન; શ્રી જસવ‘તલાલ ગિરધરલાલ શાહ, ૧૨૩૮ રૂપાસુરચંદની પોળ, અમદાવાદ, કિંમત અઢી રૂપિયા.
ACHARYA SRI RILASSAGARSURI GYANDIR SHREE NAHAVIR HAARADHANA KEXTRA
4. જો કે છે 3 ડે છે 2 htt | P. ૪ / / / 23 <3275 214-15
3 21 2 3 '12/15 For Private And Personal use only

Page #28
Shri Jaina Satya Prakasha. Regd. No, B. 3801 શ્રી નૈન રત્ન કલાકા દરેકે વસાવવા યોગ્ય શ્રી જૈન સત્ય પ્રકારાના વિશેષાંકો. (1) શ્રી મહાવીર નિર્વાણ વિશેષાંક ભગવાન મહાવીર સ્વામીના જીવન સંબંધી અનેક લેખાથી સમૃદ્ધ અંક : મૂલ્ય છ આના ( ટપાલ ખર્ચના એક આને વધુ ). (2) ક્રમાંક 100 3 વિક્રમ-વિશેષાંક સમ્રાટ વિક્રમાદિત્ય સંબંધી ઐતિહાસિક ભિન્નભિન્ન લેખાથી સમૃદ્ધ 240 પાનાંના દળદાર સચિત્ર અંક : મૂલ્ય હોઢ રૂપિયા, શ્રી જન સત્ય પ્રકાશના બે વિશિષ્ટ અ કા [1] ક્રમાંક ૪૩-જૈનદર્શનમાં માંસાહાર હોવાના આક્ષેપના જવાબ આપતા લેખાથી સમૃદ્ધ અંક : મૂલ્ય ચાર આના, [2] ક્રમાંક ૪૫-કે. સ. શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય મહના જીવન સંબંધી અનેક લેખાથી સમૃદ્ધ અંક : મૂલ્ય ત્રણ આના કાચી તથા પાકી ફાઈલ * શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ'ની ત્રીજ, પાંચમા, આઠમા, દશમા, અગિયારમા, બારમા, તેરમા તથા ચૌદમા વર્ષની પાકી ફાઈલ તૈયાર છે. મૂ૯ય દરેકના અઢી રૂપિયા - લખાશ્રી જૈનધર્મ સત્યપ્રકાશક સમિતિ શિગભાઈની વાડી, ઘીકાંટા, અમદાવાદ. મુદ્રક : ગાવિંદલાલ જગશીભાઈ શાહ, શ્રી શારદા મુદ્દઘુલિય, પાનકોર નાકા, અમદાવાદ. પ્રકાશક : ચીમનલાલ ગાકળદાસ શાહ, જૈનધર્મ” સત્ય પ્રકાશક સમિતિ ક્ષાર્યાલય, જેશિ'ગભાઈની વાડી, ઘીકાંટા રોડ-અમદાવાદ, For Private And Personal Use Only