________________
શ્રાવકધર્મ: ૫૭ વિચિકત્સાના બે પ્રકારે
વિચિકિત્સા પણ બે પ્રકારની છે. વિચિકિત્સા એટલે ધર્મના ફળને સંદેહ, દેશવિષયક વિચિકિત્સા યમનિયમચૈત્યવંદનાદિ કોઈ પણ એક અનુષ્ઠાનના ફળને સંદેહ ઉત્પન્ન કરે છે; જ્યારે સર્વ વિષયક વિચિકિત્સા ચૈત્યવંદનાદિ સઘળાં અનુષ્ઠાનનાં ફળમાં સંદેહ ઉત્પન્ન કરે છે અથવા પૂર્વ પુરુષે આગમનિર્દિષ્ટ માર્ગને યક્તપણે પાળનારા હતા, તેથી તેમને આગમમાં કહેલાં સ્વર્ગાપવર્ગાદિક ફળની પ્રાપ્તિ શક્ય છે, કિન્તુ તેવા પ્રકારની વૃતિ અને સંઘયણાદિકથી રહિત એવા આધુનિક પુરુષોને ધર્મવ્યાપારનું યક્ત ફળ મળવું શક્ય નથી.” આ જાતની વિચિકિત્સા ઉત્પન્ન થાય છે. ધર્મક્રિયાના ફળને સંદેહ પણ વસ્તુતઃ મિથ્યાત્વનું જ કારણ છે. પૂર્વ પુરુષે વૃતિ આદિથી યુકત હતા, તે તેમને ઉત્કૃષ્ટ ફળ મળે અને વર્તમાનના પુરુષે ધૃતિ આદિએ કરીને હીન છે, તેથી જઘન્ય-મધ્યમાદિ ફળ મેળવે, પણ “ધર્મકાર્યોનું સર્વથા ફળ ન મળે એમ માનવું, એ મહિનેહ સિવાય બીજું કાંઈ નથી.
આગમમાં કહ્યું છે કે, “આ ક્ષેત્રમાં દુષ્પસહસૂરિ પર્યત ચારિત્ર છે” એમ ભગવાને કહેલું છે અને એ ચારિત્ર આજ્ઞાયુક્તને અવશ્ય હોય છે, છતાં હમણું તે નથી.” એમ કહેવું તે વ્યામોહ છે.
એ રીતે તીર્થાવસાન પર્યત સમ્યગદર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્ર રહેનાર છે અને તેને ધારણ કરનાર આત્માઓને કાલાદિના અનુસારે મુક્તિ ફળને આપનારું અનુષ્ઠાન પણ અવશ્ય રહેનારું છે.
