________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ઉદ્યમ કર્મને સંવાદ,
આત્માના પરાકમ-ઉદ્યમ-યત્ન -વીર્ય તેને જ પુરૂષાર્થ કદો છે-તે સર્વે પુરૂષાર્થ એક અર્થ બોલનારા નામો છે. દેવ-કર્મ એ જડ છે; તેથી મેં કઈ પણ કામ પ્રવૃત્તિ કરવાને રામર્થ નથી. પુરૂષાર્થથી કાનું ફળ ઉપલબ્ધ થાય છે. આ કારણથી તે ઉદ્યમ આત્માનો મુખ્ય ધમાં છે. પુરૂષાર્થનું ફળ પ્રગટ દેખાવાથી પુરુષાર્થ કર સાધક અને દૈવ-કર્મનું ફળ અપ્રત્યક્ષ હોવાથી અને પરાધીન હોવાથી તે અપ્રત્યક્ષ છે એમ ક્ષણભર માનવું પડે છે, પરંતુ વરતુસ્થિતિ જુદી જ છે. કારણ કે નિવાસી ઉંડા ઉતરીને તપાસી એ તો જણાય છે કે પુરૂષાર્થ પણ ફલ આપવા સમર્થ અને કપણ ફલ આપે છે. અને પોતાના કાર્યસમયમાં પિતાને કારી રીતે બજાવી આપે છે, પુન: બને નિરનિરાળા અને નિરપેક્ષ છે. પુરૂષાર્થની છ જરૂરિયાત હોય છે ત્યાં પુરૂષાર્થ પિતાનું જે મુખ્ય ફળ દેખાડે છે, ત્યાં કર્મ અપેક્ષા આતી નથી, તેવી જ રીતે કર્મના સમયે કર્મ પોતાનું મુખ્ય ફળ આપે છે, અને પુરૂષયત્ન વિમાન છતાં નિશ્ચય દ્રષ્ટિએ દેખાતો નથી–દેવ અને પુરૂષ બન્નેની દિશાઓ જુદી જુદી છે એમ દેખાય છે. આ પ્રમાણે નિશ્ચયવાદની માતા છે. અર્થાત્ કેવળ પુરૂષ પાયજાદ અને કેવળ કર્મવાદ અને સ્વતંત્ર અને નિરપેડ એ નિશ્ચય નયનો મત છે. વ્યવહાર દ્રષ્ટિએ આથી ભિન્ન દેખાય છે. પુરૂધ્યતન કર વગર ફલ આપવા અસમર્થ, અને કામ પુરૂષયત્ન વિના ફલ આપવા અસમર્થ છે, અર્થાત બને વાદે સાપેક્ષ છે. એક બીજા (ઉધમ-કર્મ ) પરસ્પર મળીને કારણે સિદ્ધ કરે છે. વ્યવહારનય–ઉઘસ અને કર્મને જ્યાં જેની મુખ્યતા હોય ત્યાં તેને મુખ્યતા આપે છે, અને બીજાને ગણ તરીકે કબુલે છે. જ્યારે નિશ્ચયનય ઉદ્યમની મુખ્યતા વખતે કર્મને ગૌણ માનતો નથી અને કર્મની મુખ્યતા વખતે ધોને ગણ માન નથી. “સાલમસમર્થ” આ ન્યાયે નિશ્ચયનય અપેક્ષાવાદની ઉપેક્ષા કરે છે. અહીં ( ઉદ્યમ અને કર્મવાદમાં) ઉદ્યમ એટલે સામાન્ય સર્વ આર કે પ્રવૃત્તિ એવો અર્થ લે, પણ પરમપુરૂષની પ્રવૃત્તિ એ અર્થ લેવાને નથી.. વહાર દ્રષ્ટિએ ઉદ્યમ અને કર્મ અને સાપેક્ષ છે એમ યાકિની મહત્તાસૂનું શ્રી હરિ ભદ્ર સૂરીશ્વરજી પણ કહે છે –
न भवल्यस्य यत्कर्म, विना व्यापार संभवः ।
न च व्यापारशून्यस्य, फलं यत्कर्मणोऽपिहि ।। સંસારી કોઇપણ મનુય કર્મ વિના ગમન, આગમન, ખાવું પીવું વિચાર કઈ પણ પ્રવૃત્તિ કરવા સમર્થ થતો નથી. કો પણ પોતાના શુભાશુભ ફળ ઉદ્ય ને વિના આપી શકતા નથી, તેથી ઉમદ્વારા કમ સફળ થાય છે. શુભાશુભ છે મને છે ને તેને ગરમ કરનાર તા ર ક છે. ઈ:
For Private And Personal Use Only
