________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૧૪
શ્રી જે
પ્રકાશ.
વ્યવહાર દ્રષ્ટિએ જે દૈવ-કર્મ હિનબળી હોય અને ઉદ્યમ બળવત્તર હેય તો જેમ અધિક બળવંત લઘુબળવાળાને દબાવે છે તેમ ઉગ્ર પ્રયત્ન હિનબળી કર્મને દબાવે છે અને ઉધમ પિતાનું ફળ દ્રષ્ટાને પ્રત્યક્ષ કરાવે છે. જ્ઞાનગર્ભ મત્રીએ પિતાના કુટુંબને વધ થવાનો છે એમ જ્ઞાનીજન સમીપે નિશ્ચિત શ્રવણ કર્યા પછી પોતાના મજબુત ઉમદ્વારા કુટુંબને બચાવ કર્યો અને વધ કરાવનાર કર્મોને દૂર કર્યા. તેમજ કર્મો-દેવજન્ય બળવંત હોય અને પુરૂષકાર અ૯પબળી હોય તે કમો ઉદ્યમને દબાવે છે–ચગદી નાખે છે, કારણ કે ચડતી-પડતીને જગતનો સામાન્ય નિયમ આ પુરૂષકાર- દેવવાદમાં પણ લાગુ પડે છે. દ્વારિકાને દાહ થશે એમ જાણ્યા પછી તેનો બચાવ કરવાને અર્થે વાસુદેવે અને બળદેવે ઉગ્ર પ્રયત્ન આદર્યા. અન્તમાં માતૃપિતૃભક્ત વાસુદેવ-બળદેવે સ્વમાતાપિતાને રથમાં સ્થાપી રક્ષણ કરવાને ઉદ્યમ કર્યો છે તે પણ નિષ્ફળ ગયો અને વાસુદેવનું નિર્જન અટવીમાં મૃત્યુ થયું. આ પ્રમાણે અ ન્ય ઉપઘાત્ય ઉપઘાતક ભાવ પુરૂષકાર અને કમ નામના બે પદાર્થો વિદ્યમાન હોય તેજ સંભવી શકે. કેવળ પ્રકૃતિવાદીઓને પણ આ અનુભવસિદ્ધ નિયમ માન્યાવિના એક પણ વ્યવહાર ચાલે તેમ નથી, કારણ કે આકાશ જડ હેવાથી કોઈને પણ ઉપઘાત કરવાને અશક્ત છે. ખગાદિ શો પુરૂષવ્યાપાર વિના બીજાને નાશ કરવામાં નિષ્ફળ નિવડે છે તેમ કર્મો--- કૃતિ પણ જડ હોવાથી વ્યાપાર નિરપેક્ષ તે શુભાશુભ ફળ આપવાને અસમર્થ બને છે. જ્યારે પુરૂષવ્યાપાર પ્રકૃતિ સહચર માનવામાં આવે તો જ પ્રકૃતિ કાર્યસાધક બની શકે છે અને પરસ્પર પૂવા બાધ્ય-બાધક ભાવ પણ યથાર્થ લાગુ પડે છે. આમ થવાથી સાંખે જે કહે છે:–“પ્રકૃતિઃ હસ્તે ” આ કથન તેઓનું વયાપુત્રની જેમ નિમૅળ-બાધિત-ખંડિત છે. અહીં પુરૂષકાર જે કમેને દબાવે છે તે પુરૂષકારમાં અમુક કાળ અગર દ્રવ્ય પદાર્થોની અપેક્ષાએ તેવા પ્રકારના વિદ્યમાન સ્વભાવ છે કે જેને લઈને પુરૂષકારથી કર્મો દબાય છે, તેવી જ રીતે કર્મોમાં પણ તેવો સ્વભાવ માનવો પડશે કે જેનાથી પુરૂષકાર નિષ્ફળ નિવડે છે, કારણ કે બન્નેમાં તેવા પ્રકારને ભિન્ન ભિન્ન સ્વભાવને જે અભાવ હોય તો કાંકટક ગમે તેટલે દિત અગ્નિ છતાં પાકતા નથી તેમ ઉદ્યમ અને કર્મો પરસ્પર એક બીજને દબાવી શકે નહિ. તથા એક પદાર્થમાં એકજ સ્વભાવ હોય છે. જળમાં શીતળ સ્વભાવ, અગ્નિમાં ઉષ્ણુ સ્વભાવ અને જ્ઞાનમાં જ્ઞાતૃત્વ સ્વભાવ હોય છે, તેમ એક પ્રકૃતિ-પ્રધાનમાં એકજ સ્વભાવ હોઈ શકે અને તેમ બનવાથી ઉપરોક્ત તમામ વ્યવહારો અટકી પડશે-શાન્ત થશે એ મહાન વિધિ ઉભું રહે છે. આજ વાત હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી કહે છે –
For Private And Personal Use Only
