Jain Dharm Darshan Ek Jankari

Author(s): Purushottam Jain, Ravindra Jain
Publisher: Purshottam Jain, Ravindra Jain

Page 105

ਜੈਨ ਕਲਾ :
ਜੈਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਕਲਾ ਦਾ ਵੀ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਨ ਸਥਾਨ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਭਗਵਾਨ ਰਿਸ਼ਵਦੇਵ ਨੇ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ 72 ਕਲਾਵਾਂ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਨੂੰ 64 ਕਲਾਵਾਂ ਸਿਖਾਈਆਂ। ਕਲਾ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਵਸਤੂ ਦਾ ਸਹੀ ਗਿਆਨ ਕਲਾਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਾਈ, ਗਣਿਤ, ਚਿੱਤਰ, ਨਾਚ, ਗਾਣਾ, ਕਾਵਿ, ਸ਼ਿਲਪ, ਉਸਾਰੀ ਆਦਿ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਸ਼ੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਜੈਨ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੇ ਚਿੱਤਰ ਕਲਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੀਰਤੀਮਾਨ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਭੋਜ ਪੱਤਰਾਂ, ਕੱਪੜੇ, ਕਾਗਜ਼, ਕੰਧ ਆਦਿ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਏ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਿੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਤਿਆਗ, ਵੈਰਾਗ, ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਲਿਪੀ ਕਲਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਜੈਨ ਮੁਨੀ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਰਹੇ ਹਨ। ਸੁੰਦਰਤਾ ਆਦਿ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਉਹਨਾਂ ਲਿਪੀ ਕਲਾ ਬਹੁਤ ਦਿਲ ਖਿੱਚਵੀਂ ਰਹੀਂ। ਸਥਾਨਕਵਾਸੀ ਸਵਰਗੀਆ ਆਚਾਰੀਆ ਸ਼੍ਰੀ ਜੀਤ ਮੱਲ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੀ ਅਤੇ ਪੂਜ ਤਿਰਲੋਕ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ ਚਿੱਤਰਕਲਾ ਤੇ ਲਿਪੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਵੇਖਣਯੋਗ ਹੈ।
ਜੈਨ ਫਿਰਕੇ ਵਿਚ ਜੋ ਫਿਰਕਾ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ ਹੈ ਉਹਨਾਂ ਮੂਰਤੀ ਕਲਾ ਤੇ ਉਸਾਰੀ ਕਲਾ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ। ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਨੇ ਆਬੂ, ਦਿਲਵਾੜਾ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੰਦਰ ਕਲਾ ਪੱਖੋਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦਿਲ-ਖਿੱਚਵੇਂ ਹਨ। ਰਾਣਕਪੁਰ ਦਾ ਮੰਦਰ ਕਲਾ ਦਾ ਸਰਵਉਚ ਨਮੂਨਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼੍ਰੀ ਕੇਸ਼ਰਿਆ ਜੀ, ਸਮੋਦ ਸ਼ਿਖਰ ਜੀ, ਪਾਵਾਪੁਰੀ ਜੀ, ਪਾਲੀਤਾਨਾ ਆਦਿ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ ਫਿਰਕੇ ਦੇ ਤੀਰਥਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ। ਦਿਗੰਬਰ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਸ੍ਥਨ ਬੋਲਗੋਲਾ, ਅਮਰਾਵਤੀ, ਮੂੜਬਿੰਦਰੀ, ਗੰਜਪੰਥਾ ਸ਼੍ਰੀ ਮਹਾਵੀਰ ਜੀ, ਮਥੁਰਾ ਆਦਿ ਦੀ ਭਵਨ ਉਸਾਰੀ ਤੇ ਮੂਰਤੀ ਕਲਾ ਉਚ ਪੱਧਰ ਦੀ ਮੰਨੀ ਜਾਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਤੀਰਥ ਮੰਨਦੇ ਹਨ।
109