Chikitsa Kalika

Author(s): Narendranath Mtra
Publisher: Mitra Ayurvedic Pharmacy

Page 245

२३२
चिकित्साकलिका। इदं यतः पवनबलेन संकुचत्प्रसारयत्यतिकृशमङ्गमङ्गिनः। अतः सदा चरकपरादिभिः प्रसारणीभृतमिति तैलमर्चितम्॥३५४॥ ____ अधुना मध्यमं प्रसारिणीतैलमाह-प्रसारिणीशत इति । अतः प्रसारणीशतं बला शतार्द्धमपि। अश्वगन्धादिभिः पलीनकैः । सह उदकार्मणेऽपां द्रोणे विपचेत् तावत् यावत् चतुर्भागशेषस्थितमाढकं भवति । अश्वगन्धा वाजिगन्धा । वरी शतावरी। शटी कचूरः । शिखिः चित्रकः । दशमूलं प्रसिद्धम् । कुण्डली गुडूची। पुनर्नवा वर्षाभूः । मिशिः शतपुष्पा । मदनं राठफलम् । इह सरणी जले क्वाथे तैलाढकं सदुग्धं दुग्धाढकसमेतं सतुषजलं सह तुषजलेन, काञ्जिकाढकेन नता. दिभिः कल्कैर्मुष्टिमात्राभिः द्विपलप्रमाणाभिः शृतं पक्कं तैलमेतद्वलकारि भवति। नतंतगरम् । नखं व्याघ्रनखम्। शिखिः चित्रकः । रास्नाश्रेयसी। रुक् कुष्ठम् । प्रियङ्गः फलिनी। उग्रगन्धा बचा। लवणं सैन्धवम् । बिडं कृतकम् । गुडूची छिन्ना । पिप्पली कृष्णा। रेणुका प्रसिद्धा । मिशिः शतपुष्पा । मधुकं यष्टीमधु । मांसी जटिला । क्षारो यवक्षारः। विश्वौषधं शुण्ठी । कुटजफलं इन्द्रयवाः। नृपत्यादिषु सौकुमार्यकारि । इदं तैलमतिमृदु कुब्जादिभिः प्रतिदिनमुपयुज्यते पानादिभिः। कृशाङ्गै
पुषि समीरणो वायुः तेन संकुचद्भिरङ्गैर्वपुषि शरीरे उपयुज्यते इति सम्बन्धः। इदं तैलं यतो यस्मादङ्गिनः शरीरिणः अङ्गं पवनबलेन संकुचत् प्रसारयति अतिकृशमतिदुर्बलमपि । अतोऽस्मात्कारणात् सदा सर्वकालं चरकपराशरादिभिराचार्यैः प्रसारणीतं तैलमर्चितं पूजितं भवति ॥ ३५०-३५४ ॥
___ मध्यमप्रसारणीतल-तिलतैल २ आढक । काथार्थ-प्रसारणी १०० पल, पाकार्थ जल २ द्रोण, अवशिष्ट क्वाथ आधा द्रोण ( २ आढक ) । बलामूल ५० पल, असगन्ध, शतावर, कचूर, चित्रक, दशमूल (पृथक् ), गिलोय, पुनर्नवा, सोये, मदनफल; प्रत्येक १ पल, जल २ द्रोण, अवशिष्ट क्वाथ आधा द्रोण (२ आढक)। दूध २ आढक (८ प्रस्थ)। कांजी २ आढक । कल्कार्थ तगर, नखी, चित्रक, रास्ना, कुछ, प्रियंगु, वच, सैन्धानमक, बिडनमक, गिलोय, पिप्पली, रेणुका, सोये, मुलहठी, जटामांसी, यवक्षार, सोंठ, इन्द्रजौ; प्रत्येक १ पल । यथाविधि साधित करें। इस तैल के मर्दन से बलवृद्धि होती है । यह सुकुमारता को बढ़ाता है। यह तैल अत्यन्त मृदु है। कुब्ज (कुबड़ा), खञ्ज (लूला), तथा पंगु (लंगड़ा)