________________
બુદ્ધિપ્રભા.
પિતાના પ્રિય મિત્ર, અને પ્રિય પ્રિયતમાં સાથે રહ્યા. તે ઇ. સ. ૧૩૮-૯૧ માં પિતાની ૮૮-૯૦ વર્ષની ઉમરે સ્વર્ગવાસી થયે
હાફીઝની કવિતાઓએ ફારસી કાવ્યો ઉપર સારી અસર કરી છે. એની ઉદારતા ઘણીજ વખણાએલી છે એટલું જ નહિ પણ એ ઉદારતાની છાપ સ્વતઃ તેની કવિતામાં વ્યક્તિભૂત થાય છે. દયા, સનતેષ અને નિર્મોહ, ઉરચ પ્રેમ, જન્મભૂમીની ઋલા એના અંત:કરશુમાં તેમજ એના કાવ્યમાં મુખ્ય વિજયધ્વજ છે. કોઈ વખત સ્વરદી, અંગારી, આનદમાં મસ્ત થઇ ગએલે એને દેખીએ છીએ તે કોઈ વખતે વિરામ અને તત્વજ્ઞાનની મૂર્તિ રૂ૫ લેખીએ છીએ.
એના કાવ્યોમાં માધુર્ય અને ભાષાની છટા એકલી ફારસીમાં જ નહિ, પરંતુ દુનિયાની સર્વ ભાષાઓમાં શ્રેષ્ટ સિદ્ધ થઈ છે, અને કવિઓએ તે અવશ્ય અભ્યાસ કરી અનુકરણ કરવા ગ્ય છે. બીજ કવિઓમાં કાવ્યશક્તિ સારી જોવામાં આવે છે, પરનું હાફીઝની કાવતામાં એક જુદો જ ચમત્કાર જણાઈ આવે છે એની કવિતામાં એના શુદ્ધ અંતઃકરણની છાપ જાણે આપણે પ્રત્યક્ષ હારીને દેખતા હોઈએ તેમ પિતાની મૂર્તિરૂપે દેખાય છે. તેમજ એના કાવ્યમાં શબ્દનો અર્થ સબંધે યોગ્ય વૃત્તિ, ભાષા પ્રમાણે વિચારની ઉચતા અને મહતા, વર્ણનીય વિષયની પંક્તિએ પંકિતમાં ચગતા અને વિચારની સુરણતા, કુદરતના વણનોમાં કેવળ ભકતે તાદશ ચિતાર, કાવ્યની અસર ઉપજાવનારી શક્તિ, હેતુ, કલ્પના અને તરંગનું પ્રાબલ્ય વારંવાર દ્રષ્ટિગોચર થાય છે.
એહિક મોહ, મમતામય પ્રેમ, અને ભક્તિથી ઉઝળા મારતા પ્રેમ અને તે પણ હાફીઝ જેવા કવિના હાથે ચિતરાય ત્યારે બન્ને વચ્ચે સ્પષ્ટતા કરનારું અંતર ખેળવું મુશ્કેલ છે. ઈશ્વરાપિત પ્રેમ અને સંસારમાં થતા પ્રેમમાં ભાવના એજ સબળ છે. તત્વજ્ઞાનને શાસ્ત્રીય બોધ કરવાની ભાષા અને તે જ વિષય કાવ્યરૂપમાં કવિને હાથે ગોઠવાય તે ભાષામાં ઘણે તલાવત ઉપરથી દર્શાઈ આવે છે પરંતુ તત્વમાં તો એક જ હોય છે તેથી શબ્દ, સંદર્ભ, ભાવના, અને અંતઃકરણના ઉદ્ગાર તો બન્ને પક્ષમાં એક જ વપરાય છે. વાંચનારની ભાવના નિરોધરૂપ યા સરૂપ હોય તે પ્રમાણે વિષયની ઘટના કરી લેવી જોઈએ કારણ કે આવાં કાવ્યો આપણુમાં, તેમજ વૈષ્ણવ સંપ્રદાયના ગીતમાં ઘણું જોવામાં આવે છે. હાીઝનાં કાવ્ય પણ બહાથી શુંગારમય અને અંદરથી તત્વજ્ઞાનથી ભરપુર છે. ' હાફીઝને દેશમાં ઇરાન, શહેરમાં શીરાઝ, નદીઓમાં રૂકનાબાદ, સ્થળમાં મુસલ્લાને માંડવ, સેબતિમાં શાનિબાત, વિચારમાં તત્વજ્ઞાન, વિહારમાં મદીરા (પ્રેમભકિત), ધનમાં સતીષ, કાળક્ષેપમાં કાવ્યસેવા એજ મુખ્ય હતાં, તે એના કાવ્યો ઉપરથી આપણે જાણીશું. હાફીઝના ઘણા શીખ્યો થયા હતા તેઓ બધા તત્વજ્ઞાની હતા એમ કહેવાય છે. ફારસી ભાષાના ગ્રંથનું મૂળ ગ્રંથ કર્તાના વિચાર પ્રમાણેજ તેના હદય રંગને ઓળખીને જ જે ભાષાંતર થયું છે હેને માટે આપણે મટ્ટમ કવિ બાલાશંકર ઉલ્લાસરામ કંથારીઆને આભાર માનીએ કે જેમની મહેનતથી આપણને મહાન કવિની કાંઈક પ્રસાદી મળી છે.
કલયાણચંદ કેશવલાલ ઝવેરી, વડોદરા
