________________
અવધારણ શકય પ્રથમ બે ભાષા છે, તેથી તે પર્યાપ્તિ કહેવાય છે. છેલ્લી બે અપર્યાપ્ત કહેવાય છે, વ્યવહાર નયથી ચાર પ્રકારની ભાવના જાગૃવી અને નિશ્ચયનયથી સત્ય અને અસત્ય એ બે પ્રકારની ભાષા જાણવી. નિશ્ચયનયથી છેલ્લી બે ભાષા છે તેનો આઘની એ ભાષામાં સમાવેશ થાય છે. આ રાધનાની અપેક્ષાએ ચતુર્વિધ વિભાગમાં પરિભાષા જ છે. નિશ્ચયથી તે આરાધક અને અનારાધકની અપેક્ષા એ બે પ્રકારની ભાષા છે. વસ્તુતઃ વિચારતાં માલુમ પડે છે કે ભાનિમિત્ત એવા શુભ અને અશુભ સંકલ્પમાં આરાધકપશું અને અનારાધકપણું છે. ભાષાનું આરાધક વા વિરાધકપાયું નથી. ચાર પ્રકારની ભાષા બોલતાં આરાધકપણું છે. સમ્યક પ્રવચન માલિન્યાદિ રક્ષણમાં તત્પરના ચાર પ્રકારની ભાષા બોલતાં આરાધકપણું જ છે.
સત્ય ભાષા દશ પ્રકારની છે. જનપદસત્ય, સંમત સત્ય, સ્થાપના સન્ય, નામસત્ય, ઉપસત્ય, પ્રતીયસત્ય વ્યવહાર સત્ય, ભાવ સત્ય. પગ સત્ય, ઔપમ સત્ય.
કેકણ દેશમાં પિત્રુ શબ્દથી પયનું જ્ઞાન થાય છે, તે જનપ્રદ સત્ય ભાષા જાણવી. પંકજ શબ્દથી કમળનું ગ્રહણ થાય છે તે સમ્મત સત્ય ભાષા જાણવી. પંકજસથી દેડકાનું ગ્રહણ થાય છે તે પણ સર્વને પ્રતિહાર કરી રૂઠાથી કમલનું ગ્રહણ કર્યું. જિનપ્રતિમામાં જિનના વ્યવહાર કરવો તે સ્થાપના સત્ય જાણવું. ધનરહિત એવો પણ ધનપતિ બોલાય તે તે નામ સત્ય જાણવું. યતિશબ્દને તેના રૂપવ૫ણામાં ઉપચાર કરવો તે રૂપ સત્ય ભાષા જાણવી. એક ફલ છે તે અન્ય ફળની અપેક્ષાએ આવ્યું છે તેમજ અન્ય ફળની અપેક્ષાઓ માર્યું છે તેમજ અનામિકા કનિકની અપેક્ષાએ લાંબી છે અને મધ્યમાની અપેક્ષાએ ટુંકી છે રિયાદ દાંત સિદ્ધ પ્રતીય ભાષા જાણવી. નદી પીવાય છે. પર્વત બળે છે, ભાજન ગળે છે, અનુદરા કન્યા છે જ્યાદિ વ્યવહાર ભાષા. જાણવી વસ્તુતઃ જોતાં નદીમાં રહેલું જલ પીવાય છે, પર્વત ઉપર રહેલાં તૃણ બળે છે. ભાજનમાં રહેલું જળ મળે છે, ઈત્યાદિ જગમાં વ્યવહાર થાય છે, માટે તે વ્યવહાર સત્ય ભાષા જાણવી. સન્ અભિપ્રાય પૂર્વક કહેલી ભાવ સત્ય ભાષા જાણવી. જેમ પારમાર્થિક કુંભ જણાવવા નિમિત્તે કહેલ કુંબ શબ્દ તથા ધોલી બગલી વગેરે દછાત જાણવા. વસ્તુમાં જે વસ્તુના યોગે ઉપચાર થાય છે, તે ચોગ સત્ય ભાષા જાણવી. ઉદાહરણ જેમ છત્રી, કુંડલ, દડી વગેરે છત્ર કંડલ અને દંડને ઉપચાર કરી છત્રી કુંડલ દંડી વગેરે ભણાય છે. ઉપમાથી જે વસ્તુ કહેવાય છે તે ઉપમા સત્ય ભાષા જાણવી--ચંદ્રમુખી રવી–સિંહસમાન પુથ; કયાદિ પય સત્યના ભેદો જાણવા.
( અપૂર્ણ.)
