________________
બત્રીશી-૮, લેખાંક-૪૩
૬ ૧૧ જેટલા એરિયામાં ફેલાશે. તપેલી-બાલ્ટી મૂકો તો એટલા-એટલા એરિયામાં ફેલાશે... એટલે કે પ્રકાશ સંકોચ-વિકાશશીલ છે. જેવો આધાર મળે એ પ્રમાણે નાનો-મોટો થાય છે. આત્મદ્રવ્ય પણ આવું જ, સંકોચ વિકાશશીલ છે. શરીર જેવું નાનું મોટું મળે છે એમ જીવ નાનો-મોટો થાય છે. કીડીના શરીરમાં કીડી જેટલો અને હાથીના શરીરમાં હાથી જેટલો. હા, કેવલિસમુઘાતમાં ચોથા સમયે એ સર્વલોકવ્યાપી વિભુ થાય છે, પણ એ એક સમય માટે જ.
માટે સામાન્યથી સંસારી આત્મા શરીરપ્રમાણ હોય છે અને સિદ્ધાવસ્થામાં એ, ચરમભવમાં નિર્વાણ પામવાની અવસ્થામાં શરીરની જે અવગાહના હોય એના બે તૃતીયાંશભાગની અવગાહના વાળો હોય છે, એવું માનવું યોગ્ય છે. પણ એને વિભુ માનવો એ યોગ્ય નથી.
તથા, વસ્તુનું અર્થક્રિયાકારિત્વ એ જ એનું સત્ત્વ = વિદ્યમાનત્વ છે. આવું લગભગ બધાને માન્ય છે. જીવ વગેરે જો કૂટનિત્ય હોય તો આ અર્થક્રિયાકારિત્વ જ એમાં ન સંભવવાથી એ અસતુ જ બની જાય છે. આ વાત આ રીતે સમજવી – જીવ જે ત્રણે કાળમાં જુદા-જુદા કાળે જુદી-જુદી ક્રિયાઓ કરે છે તે એક જ સ્વભાવથી કે જુદા-જુદા સ્વભાવથી ? જો એક જ સ્વભાવથી... એમ લઈએ તો એ સ્વભાવ તો પ્રથમ સમયે પણ હાજર હોવાથી પ્રથમ સમયે જ બધી ક્રિયાઓ શા માટે ન થઈ જવી જોઈએ ? વળી એ બધી પ્રથમ સમયે જ થઈ જાય તો બીજા સમયથી કશું કરવાનું ન રહેવાથી અર્થક્રિયાકારિત્વ જ ન રહેવાના કારણે વસ્તુ અસત્ જ બની જાય. અને તો પછી વસ્તુમાં ક્ષણિકત્વ જ આવી જાય.
શંકા - એનો તો એક જ સ્વભાવ છે. પણ જ્યારે જે સહકારી મળે એને અનુરૂપ કાર્ય થાય છે. માટે કાર્યો ક્રમશઃ થાય છે.
સમાધાન - આ વાત પણ બરાબર નથી. કારણ કે સહકારી પણ મૂળભૂત વસ્તુમાં કોઈ ફેરફાર કરે છે કે નહીં ? જો કરે તો
