________________
બત્રીશી-૧૧, લેખાંક-૬૨
૬૬૩
સર્વથા જે નકારે છે એનું જ આપણે ખંડન કરીએ છીએ. એમ સાંખ્યદર્શન કે પાતંજલયોગદર્શન આત્માને નિત્ય જે માને છે એનું આપણે ખંડન કરતા નથી, કારણ કે આપણને એ પણ માન્ય જ છે.. પણ એને એકાંતે માની ક્ષણિકત્વને સર્વથા જે તેઓ નકારે છે એનું જ આપણે ખંડન કરીએ છીએ.
શંકા - એમ તો દ્રવ્યાર્થિકનય પણ ક્ષણિકત્વને નકારે જ છે ને ! જો એ ન નકારે તો તો પ્રમાણ જ ન બની જાય ? આશય એ છે કે દ્રવ્યાર્થિકનય વસ્તુના દ્રવ્યાંશને જોતો હોવાથી નિત્યત્વ તો માને જ છે. હવે જો એ ક્ષણિકત્વને નકારતો ન હોય, ક્ષણિકત્વનું ખંડન કરતો ન હોય, તો તો ન નિષિદ્ધ અનુમંત ન્યાયે એનો સ્વીકાર જ કર્યો કહેવાય. અને તો પછી એણે વસ્તુના નિત્યત્વાંશ (=દ્રવ્યાંશ) અને અનિત્યત્વાંશ (=પર્યાયાંશ) બંનેને સ્વીકાર્યા હોવાથી એ ‘પ્રમાણ’ કેમ ન બની જાય ? કારણ કે નય તો એને જ કહેવાય છે જે વસ્તુના એક જ અંશને જોતો હોય.
સમાધાન - નિત્યવાદી દર્શનો અનિત્યત્વાંશને સર્વથા નકારે છે, માટે મિથ્યા હોવાથી એનું ખંડન છે. દ્રવ્યાર્થિકનય એને પ્રધાનતયા નકારે છે, પણ ગૌણતયા સ્વીકારે પણ છે, માટે એ મિથ્યા નથી. વળી સ્વીકાર ગૌણરૂપે છે, માટે સામાન્યથી આ સ્વીકારનો ઉલ્લેખ થતો નથી, ને ઉલ્લેખ દ્રવ્યાર્થિકનય ક્ષણિકત્વને નકારે છે એવો જ થાય છે. તથા, ગૌણરૂપે સ્વઅભિપ્રેત અંશથી ઇતરાંશનો = અન્ય અંશ ભૂત અનિત્યત્વનો = ક્ષણિકત્વનો આ સ્વીકાર એ જ દ્રવ્યાર્થિક નયની પ્રમાણસાપેક્ષતા છે. (એટલે કે દ્રવ્યાર્થિકનય પ્રમાણને સાપેક્ષ છે, પ્રમાણનો અનાદર કે અપલાપ કરનાર નથી.)
પ્રશ્ન - ઇતરાંશનો પ્રધાનરૂપે નકાર (= પ્રતિક્ષેપ =ખંડન) અને ગૌણ રૂપે સ્વીકાર (=અપ્રતિક્ષેપ) એ શું છે ?
ઉત્તર - જે અપેક્ષાએ વિવક્ષિત નય પ્રવર્તે છે તે અપેક્ષાને
