________________
બત્રીશી-૧૧, લેખાંક-૬૪
૬૭૯ - એમ દેહાધ્યાસ- દેહની મમતા વળગેલી છે. તથા ઇન્દ્રિયોની પરવશતા અનાદિકાળથી પોષેલી છે. એટલે દેહ-ઇન્દ્રિય વગેરેને અનુકૂળ વિષયો ઉપસ્થિત થવા પર ચિત્તને એમાં પ્રવર્તાવવું. ચિત્ત એ તરફ ધસી જવું. આવું પણ અનાદિકાલીન વલણ ચિત્તને જે વળગેલું છે એ રાજસવૃત્તિની બહુર્મુખતા છે. એને પ્રવૃત્તિ કહે છે. કુતૂહલમાં માત્ર જિજ્ઞાસા હોય છે.. આમાં ઇન્દ્રિયને ખુશ કરવાનું વલણ હોય છે. રૂપ આવ્યું નથી ને આંખ દોડી ગઈ નથી. સ્વાદિષ્ટ વાનગી જોઈ નથી ને જીભમાં પાણી છૂટ્યું નથી. આવી બધી વૃત્તિઓ અનાદિકાળથી પડેલી જ છે, ને કોઈ પ્રતિબંધક ન હોય તો ચિત્ત તે તે વિષયની પ્રવૃત્તિ કરી જ લે છે. પણ હવે યોગને આત્મસાત્ કરવો છે. એટલે વિષય ઉપસ્થિત થવા પર ઇન્દ્રિય ગમે એટલા તોફાન કરે, એને વિષયમાં પ્રવૃત્ત થતી અટકાવવી, એટલે કે ચિત્તને તે તે ઇન્દ્રિય દ્વારા બહાર જતું રુંધવું. એ આ બહિતિ નામે ચિત્તવૃત્તિ નિરોધ છે.
જ્યારે અંદર ક્રોધાદિકષાયો માથુ ઊંચકે છે, ત્યારે સાત્વિક અને રાજસવૃત્તિની બહિર્મુખતા દબાઈ જાય છે. આશય એ છે કે જેની સાથે પોતાને કાંઈ લેવા-દેવા નથી એવા પણ જગતના સમાચાર વગેરે માટે ટી.વી. ને છાપું ન છોડનારો, જ્યારે કોઈક એવા નિમિત્તે ગુસ્સાનો ધમધમાટ થાય છે ત્યારેટી.વી વગેરે બધું છોડી દે છે. એટલે સાત્ત્વિક ભાવની બહુમુખતા દબાઈ ગઈ. એ જ રીતે વિષયોમાં પાગલ જીવ ક્રોધાદિકાળે વિષયોને પણ છોડી દે છે. એટલે કે રાજસભાવની બહિર્મુખતા અભિભૂત થઈ ગઈ. આમ બંને પ્રકારની બહિર્મુખતાનો અભિભવ થઈ મોહની મૂઢતા ધારણ કરવી એ તામસભાવની બહિર્મુખતા છે. એટલે, નિમિત્ત મળવા પર અનાદિકાળના સંસ્કારને વશ અંદર ધમધમાટ થઈ ગયો હોવા છતાં એને બહાર ન આવવા દેવો.. એને રુંધવો.. આ પણ બહિર્મુખતાનો બહિતિનામનો વૃત્તિ નિરોધ છે.
