________________
૬૭૬
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે (૧) માન = યથાર્થ જ્ઞાન (૨) ભ્રમ = અયથાર્થ જ્ઞાન. જેમ કે સુક્તિમાં (છીપલામાં) “આ રજત છે” એવું જ્ઞાન. “સામે દેખાય છે એ ઠુંઠું છે કે માણસ આવા સંશયનો પણ આમાં જ સમાવેશ જાણવો. (૩) વિકલ્પ = અવસ્તુવિષયક શબ્દજન્ય બોધ. ભ્રમમાં બોધ હતો તો વસ્તુવિષયક... (રજત પણ વસ્તુ તો છે જ.) વિકલ્પ તો અવસ્તુવિષયક બોધ છે. એટલે કે એનો વિષય કોઈ વાસ્તવિક વસ્તુ હોતી નથી, માત્ર એક કલ્પના હોય છે. અને આવી કલ્પના માત્ર શબ્દ પરથી જ આવી શકે. પ્રત્યક્ષ વગેરે દ્વારા સસલાને શિંગડું ક્યારેય જણાઈ શકે નહીં. માત્ર શશશંગ શબ્દ પરથી એની કલ્પના ઊભી થઈ શકે છે. માટે આ વિકલ્પ શબ્દજન્ય જ હોય છે. પાતંજલ મતે પુરુષ ખુદ ચૈતન્ય છે. એટલે પુરુષનું ચૈતન્ય આવા બોધને તેઓ વિકલ્પ કહે છે. દેવદત્તનું ધન માં દેવદત્તથી ભિન્ન ધન જેમ પ્રતીત થાય છે એમ પુરુષનું ચૈતન્યમાં પુરુષભિન્ન ચૈતન્ય પ્રતીત થાય છે. જે પાતંજલ મતે અવસ્તુ છે, કારણ કે એ પુરુષ પોતે જ ચૈતન્ય છે. (૪) નિંદ્રા = અભાવપ્રત્યય આલંબનવાળી વાસના એ નિદ્રા છે. ત્રણ દશાઓ જીવની (ચિત્તની) છે. જાગ્રત દશા, સ્વપ્નદશા અને નિદ્રાદશા. આમાં પ્રથમ બેમાં તો ચિત્ત રાજ્ય-ધનાદિ વિષયાકાર રૂપે પરિણમી પછી સુખ-દુઃખ મોહાદિરૂપે પરિણમે છે. પણ નિદ્રામાં આવો કોઈ વિષયાકાર પરિણામ હોતો નથી. અને છતાં હું સુખપૂર્વક સૂતો' વગેરે પ્રતીતિઓ એ વખતે સુખ-દુઃખાદિવૃત્તિઓનું સૂચન તો કરે જ છે, જે વૃત્તિઓનો કોઈ ભાવાત્મક વિષય આલંબન હોતો નથી. માટે નિદ્રાને અભાવ પ્રત્યય આલંબનવાળી વૃત્તિ કહેવાય છે. (૫) સ્મૃતિ = સ્મરણ.
આમ પાતંજલમતે ચિત્તની, બાહ્યવિષયાદિને પામીને માનાદિવૃત્તિઓ થાય છે, ને પછી એના આલંબને સુખ-દુઃખની કે કામ-ક્રોધ-અહંકારાદિ- હાસ્યાદિ- ભયાદિરૂપ મોહની વૃત્તિઓ આકાર લે છે. આ બધી જ ચિત્તની = બુદ્ધિની = અંતઃકરણની જ વૃત્તિઓ છે. પુરુષની નહીં. પુરુષ તો અનાદિ શુદ્ધ-બુદ્ધ છે, નિરંજન નિરાકાર
