Avidyavichar

Author(s): Nagin J Shah
Publisher: Sanskrit Sanskriti Granthmala

Page 214

સિદ્ધાન્તબિંદુમાં નિરૂપિત સુષુપ્તિ
૧૯૯ સુષુપ્તિ કહેવાય છે. આવી સુષુપ્તિ પછી ‘ગાઢપણે મૂઢ એવો હું સૂતો હતો’ એવી સ્મૃતિ થાય છે. આ બધી ચર્ચા યોગવાસિષ્ઠ અને વાર્તિકામૃત વગેરે ગ્રન્થોમાં વિસ્તૃતપણે કરવામાં आपीछे.
અનાદિ, જ્ઞાનનિવર્ચ, ભાવરૂપ અજ્ઞાનની સિદ્ધિ ત્રણ સાક્ષિપ્રત્યક્ષોથી વિસ્તારથી કરવામાં આવી. અદ્વૈત વેદાન્તી આચાર્યો આ ત્રણ સાક્ષિપ્રત્યક્ષો યથાક્રમે આ પ્રમાણે જણાવે છે - (१) मशहुँ भने अन्यने तो नथी. (२) तारो हेलो अर्थ तो नथी. (3) આટલો વખત હું સુખે સૂઈ ગયો હતો, કંઈ જ જાણતો ન હતો. પ્રાગભાવખંડન અને સુષુપ્તિવિચાર અવિદ્યાવિચાર સાથે અવિભાજ્યપણે અત્યંત ઘનિષ્ઠતાથી જોડાયેલાં હોઈ તેમના વિશે પણ વિસ્તારથી વિચારણા કરવી પડી.
१. ...जाग्रत्स्वप्नभोगद्वयेन श्रान्तस्य जीवस्य तदुभयकारणकर्मक्षये ज्ञानशक्त्यवच्छिन्नस्य
सवासनस्यान्तःकरणस्य कारणात्मनावस्थाने सति विश्रामस्थानं सुषुप्त्यवस्था। सिद्धान्तबिन्दु,
राजेन्द्रनाथ घोष सं., पृ.:४१६-४१७ २. तस्य च ज्ञानशक्तिप्रधानांशोऽन्तःकरणम् । ... क्रियाशक्तिप्रधानांशः प्राणः। सिद्धान्तबिन्दु, पृ.
3. न किञ्चिदवेदिषमिति कारणमात्रोपलम्भः सुषुप्तिः। सिद्धान्तबिन्दु, पृ. ४१७
४. ...जाग्रद्भोगजनककर्मक्षये स्वप्नभोगजनककर्मोदये च सति निद्राख्यया तामस्या वृत्त्या ... स्थूलदेहाभिमाने दूरीकृते सर्वेन्द्रियेषु देवतानुग्रहाभावान्निापारतया लीनेषु विश्वोऽपि लीन
इत्यच्यते । तदा स्वप्नावस्था । तत्र चान्तःकरणगतवासनानिमित्तः इन्द्रियवृत्त्यभावकालीनोऽर्थोपलम्भः स्वप्नः । तत्र मन एव गजतुरगाद्यर्थाकारेण विवर्तते अविद्यावृत्त्या च ज्ञायते इति केचित् । अविद्यैव शुक्तिरजतादिवत् स्वप्नार्थाकारेण परिणमते ज्ञायते चाविद्यावृत्त्येत्यन्ये । कः पक्षः श्रेयान् ? उत्तरः । अविद्याया एव सर्वत्रार्थाध्यासज्ञानाध्यासोपादानत्वेन क्लृप्तत्वात् मनोगतवासनानिमित्तत्वेन च क्वचिन्मनःपरिणामत्वव्यपदेशात् । सिद्धान्तबिन्दु, पृ. ४००-४०२ . किमधिष्ठानं स्वप्नाध्यासस्य ? मनोऽवच्छिन्नं जीवचैतन्यमित्येके । मूलाज्ञानावच्छिन्नं ... - ब्रह्मचैतन्यमित्यपरे । किं श्रेयः । मतभेदेनोभयमपि । तथाहि जाग्रबोधेन स्वप्नभ्रमनिवृत्त्य
भ्युपगमादधिष्ठानज्ञानादेव च भ्रमनिवृत्तेर्ब्रह्मचैतन्यस्य चाधिष्ठानत्वे संसारदशायां तज्ज्ञानाभावात् ज्ञाने वा सर्वद्वैतनिवृत्तेर्न जाग्रबोधात् स्वप्ननिवृत्तिः स्यात् । स हि कर्ता' इति च जीवकर्तृकत्वश्रुतेः
आकाशादिप्रपञ्चवत् सर्वसाधारण्यापत्तेश्च न मूलाज्ञानावच्छिन्नं ब्रह्मचैतन्यमधिष्ठानम् ।
सिद्धान्तबिन्दु, पृ. ४०३-४०५ ... १. ननु जीवचैतन्यस्यानावृतत्वेन सर्वदा भासमानत्वात् कथमधिष्ठानत्वम् । सिद्धान्तबिन्दु, पृ. ४०५ .. ७. सत्यम् । तत्रापि स्वप्नाध्यासानुकूलव्यावहारिकसंघातज्ञानविरोध्यवस्थाऽज्ञानाभ्युपगमात् ।
स्वप्नदशायां चाहं मनुष्य इत्यादिप्रातीतिकसंघातान्तरज्ञानाभ्युपगमात् । ‘शय्यायां स्वपिमि' इति शय्यान्तरज्ञानवत् । ज्ञानसामण्यभावश्च तुल्य एव । सिद्धान्तबिन्दु, पृ. ४०५-४०६