Atmanand Prakash Pustak 092 Ank 09 10

Author(s): Pramodkant K Shah
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 6

૪.
રસ પરિત્યાગ, વિવિક્ત-શય્યાસન ( સ'લીનતા ) અને કાયકલેશ-આા બાહ્ય તપ છે. જેમાં માનસિક ક્રિયાની પ્રધાનતા હૈાય અને જે બાહ્ય દ્રષ્યની અપેક્ષા ન રાખતુ હાવાથી ખીજા વડે દેખી ન શકાય તેને આભ્યતર તપ કહેવાય છે. ટૂંકામાં બાહ્ય તપ તે શારીરિક તપ છે અને આભ્ય તર તપ એ માનસિક તપ છે. પ્રાયશ્ચિત, વિનય, વૈયાવૃત્ત્વ સ્વાધ્યાય, વ્યુત્સગ અને ધ્યાન-આ આભ્યતર તપના પ્રકારે છે. માહ્ય તપ એ સ્થૂળ અને લૌકિક જણાવા છતાં તેનુ' મહત્ત્વ આભ્ય ́તર તપની પુષ્ટિમાં ઉપયેગી થવાની દૃષ્ટિએ જ મનાયેલુ છે. બાહ્ય દેખાતી ઇંદ્રિય દમન અને દેહદમનની તપશ્ચર્યાં શાસ્ત્રાએ આંતરશુદ્ધિ અને આંતર વિકાસની અપેક્ષાએ જરૂરની માની છે. શરીર, મન અને આત્મા એ ત્રણેમાં ભિન્નતા અને ભેદ સ્પષ્ટ હોવા છતાં એ ત્રણે એક બીજા સાથે એવા જોડાયેલાં છે કે વ્યવહાર દૃષ્ટિએ તે એ ત્રણ અભિન્ન છે એમ માનીને જ સાધના કરવી પડે છે.
નિજ રાથી આત્મ શુદ્ધિ કરવા અર્થ તપ કરવાનો છે. તેને બદલે બીજા કેાઈ આશયથી તપ કરવામાં આવે તે તેનુ ફળ ધણુ ઓછુ' થઇ જાય છે, તપ, કમ"ની નજરા માટે કરવામાં આવે છે. પણ નિજારાના આધાર ભાવ ઉપર છે. શરીર ઉપાશ્રયમાં બેઠેલુ' હાય અને મન સાંસારિક કાર્યમાં અશુભ અને સાવદ્ય ભાવામાં
[ શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ રમતુ હોય તે તેમનુ કોઇ નક્કર ફળ પ્રાપ્ત થઈ શકતુ' નથી. અનુયેાગદ્વારા સૂત્રમાં કહ્યું છે કે: ' જે સમભાવથી વર્તે છે તેના જ તપનિયમ, સયમ વગેરે સફળ છે. સમભાવ વિના તપ-નિયમાદિ સફળ થતાં નથી. જો તપ કર્યુ અને ત્રીજાને કષ્ટ આપ્યું, સયમ લીધે અને બીજા પર હુકુમત ચલાવી તે એ સમભાવ રહિત સયમ છે. '
બાહ્ય તપમાં ઉપવાસ શ્રેષ્ઠ તપ છે, કારણ કે તેમાં આહાર સ`બધી સર્વ પ્રકારની ઉપાધિથી આત્મા તેટલે વખત સર્વથા નિવૃત્ત થાય છે અને ધમ ધ્યાનમાં કે આત્મ રમણતામાં લાગી જાય છે. કલિકાલ સર્વજ્ઞ શ્રી હેમચ દ્રાચાર્યજીએ કહ્યું છે કે “ કાધ, માન, માયા, àાભ એ ચાર કષાય તથા પાંચ ઇંદ્રિયાના વિષાના ત્યાગ સહિત જો આહારને ત્યાગ કરે તેા જ તેને ઉપવાસ કહેવાય. પણ જો માત્ર આહારના ત્યાગ કર્યાં હાય અને ચાર કષાય તથા પાંચ વિષય, એ નવ દોષમાંથી એકપણ દોષ અંતરમાં રહ્યા હોય, તા મહાપુરૂષો તેને ઉપવાસ નહિ પણ લાંધણ કહે છે. '
જૈનશાસ્ત્રાએ તપની વ્યાખ્યા કરતાં કહ્યું છે કે, ‘ જેનાથી રસ, રૂધિર, માંસ, મેદ, અસ્થિ, મજ્જા અને શુક્ર એ શરીરની સાતે ધાતુ તથા અશુભ કર્મો તપે-બળીને નાશ પામે તેને તપ જાણવું. જે પ્રવૃત્તિથી કર્માવરણા તથા વાસનાએ બળીને ભસ્મીભૂત થાય તેને તપ કહેવામાં આવે છે. તપ શબ્દ તપ ધાતુ ઉપરથી ખનેલે છે. તપ એટલે તપાવવુ', એટલે કે શરીરને તેમજ ઉપલક્ષથી ક્રમેનેિ તપાવે, બાળી નાખે. માત્મનઃ । અર્થાત્ જીવાત્મા અને પરમાત્માને તે તપ કહેવાય.
ઉપ સમિપે ચેા વાસા જીવાત્મપર
ઉપાધ્યાય શ્રી યશાવિજયજી મહારાજે પશુ કહ્યું છે કેઃ ‘ જે તપમાં કષાયના રાધ, બ્રહ્મચર્ય નું પાલન અને વીતરાગ દેવનું ધ્યાન થતું હાય તે જ તપ શુદ્ધ જાણવુ. બાકી સ તા માત્ર લાંઘણું સમજવી, ’
સમીપવાસ એ ઉપવાસ, પરમાત્માની સમક્ષ જીવન એજ ઉપવાસ માત્ર ભૂખ્યા રહેવુ' અને ફાવે તેમ વર્તવુ તે ઉપવાસ નહિ પણ અપવાસ અર્થાત્ ખરાબ વાસ, ખરાબ જીવન. ( અપ, ઉપસ`ના અથ નીચેનું, ઊતરતુ', દ્વીન થાય છે એ અમાં )
પૂ. ન્યા. ન્યા. શ્રી ન્યાયવિજયજી મહારાજે અધ્યાત્મતત્ત્તાલેાકઃ 'માં ઉપવાસ વિષે
તેમના