Atmanand Prakash Pustak 056 Ank 01 02

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 9

દાર્શનિક સાહિત્યમાં
દષ્ટાન્ત અને ઉપમાઓ
*)
'(જ.
(Parvail.!!
(પ્રા. જયંતિલાલ ભાઇશંકર દવે, એમ.એ.)
દર્શનશાસ્ત્રનું ધ્યેય શું ? એ પ્રશ્ન જો પૂછ- બૌદ્ધ ધાર્મિક સાહિત્યમાં કથાસાહિત્ય વાણું જ વામાં આવે તે જવાબમાં એમ કહી શકાય કે મેટું છે. બુદ્દે જુદા જુદા પ્રસંગોએ ધર્મોપદેશ કર્યો વિશ્વના બંધારણમાં કયા કયા તત્વે રહેલાં છે તેને અને પોતાના મતનું વિવરણ કર્યું એ બધાને સાચે યથાસ્થિત, તર્કશુદ્ધ ખ્યાલ આવે તે છે. અમાવેશ પટકમાં થાય છે. ખૂબ લાંબા પ્રવચનને પણ તરવજ્ઞાનના પ્રશ્નોનો ઉકેલ મુખ્ય દર્શનશાસ્ત્રની સંગ્રહ નિકાય કહેવાય છે. તદુપરાંત બૌદ્ધ ધર્મ ભાષામાં જ વ્યકત કરેલું હોય છે. સામાન્ય લોકોને ગ્રહણ કર્યા પછી ભિક્ષુઓએ અને ભિક્ષુણીઓએ તે આ બધું ગ્રીક અને લેટિન જેવું અપરિચિત જ જીવનમાં જે આમૂલ ક્રાંતિ કરી અને અનિર્વચલાગે. દર્શનશાસ્ત્રીઓને આ વાતની પહેલેથી જ નીય આનંદ અને શાંતિ પ્રાપ્ત થયાં તેનું ખબર હોવી જોઈએ કારણ કે જગતભરમાં તત્વ- વર્ણન ગાથાઓમાં છે. ભિક્ષુઓએ રચી તે જ્ઞાનીઓએ પિતાની તર્કશુદ્ધ દલીલે લોકોને જલદી શેર જાણ કહેવાય છે. સંસ્કૃત શબ સ્થવિરનું સમજાઈ જાય તે સારુ ઘણીવાર ઉપમાઓને અપભ્રંશ થેર છે અને તેને અર્થ સ્થિતપ્રજ્ઞ જે અને પ્રસંગોપાત દાંતને ઉપયોગ ખૂબ વિપુલ થાય છે. આ ગાથા સાહિત્યિક ષ્ટિએ અત્યંત પ્રમાણમાં કરેલ છે. ધર્મોપદેશમાં આ છાતને મનોહર અને કાવ્યમય છે. બૌદ્ધ ગાથાઓમાંથી એક ઉપયોગ ખૂબ વિપુલ પ્રમાણમાં થયેલું જોવામાં પ્રાંત અહિં આપવું અસ્થાને નહિં ગણાય. જગતમાં આવે છે. દાખલા તરીકે પુરાણની જ્યા, રામા- સાધુપુરુષે કરતાં દુષ્ટ લેકે વધારે હોય છે એવી પણ, મહાભારત, યોગવાસિષ્ઠ વગેરેમાં હિંદુ ધર્મની કાયમી ફરિયાદ આપણે સાંભળીએ છીએ. લેકે સાધુ અનેક કથાઓ જોવામાં આવે છે. બાઈબલમાં પણ તેને બહુ જ સતાવે છે, છતાં સાધમ તે એવે
પ્રીત ધર્મોપદેશકશળ હોવાથી ગ્રાંતને ઉપ છે કે સહન કરવું અને ક્ષમા કરવી. ક્રોધાયમાન યોગ છૂટે હાથે કરતા. ઉડાઉ દીકરાની વાત થવાને પ્રસંગ હોય છતાં ક્રોધ ન કરે અને ક્ષમા (Parable of the Prodigal son) તો બાઈ આપવી, આ વાત સામાન્ય લોકોને જરા બલમાં ખૂબ પ્રસિદ્ધ છે. જર્મન તત્વજ્ઞાની નિશે લાગશે પણ તેની જીવનકથાઓ આવા દષ્ટાંતથા પૂર્વજીવનમાં બાઈબલને અઠંગ અભ્યાસી હતા કારણ ભરપૂર છે. જમણે ગાલે તમારો વાગે તો ડાબે ગાલ કે તેને માબાપની એવી ઈચ્છા હતી કે મિત્રો પાદરી ધરવામાં સંત પાછી પાની નહિ કરે, બૌદ્ધભિક્ષુ કહે થાય. પરંતુ તેની વિચારસરણિ બદલાઈ ગઈ અને છે કે – તે પાકે નાસ્તિક થઈ ગયા. તેમ છતાં બાઈબલનાં સ૬ નાળા સંmrખે રાતે તિત વ ! કાવ્યમય તેની ઘેરી અને ઊંડી છાપ તેના મગ- અતિવાસ તિતિવિહરાં કુટણી હિ જમાં રહી ગઈ હતી.