Atmanand Prakash Pustak 052 Ank 08

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 5

પ્રાચીન ભારતવર્ષના વિરલ અને વિશિષ્ટ છે
લેખાંકઃ ૧ર વાણવાસિયા (સં. વાનવાસિકા )
(લેખક: હીરાલાલ ર કાપડીયા એમ. એ.) મનુષ્ય પાસે વિચારોને વ્યક્ત કરવા માટે ઉપરથી આઠ મણ બને છે, એને ય, ર, ત, ભ, વાણીરૂપ સબળ સાધન છે. વાતચીત એવામાં આ જ, સ, મ અને ન એ નામે ઓળખાવાય છે. લઘુ વાણી સામાન્ય રીતે ગદ્યાત્મક હોય છે, પરંતુ વ્યવ- અક્ષર માટે “લ” સંતા અને ગુરુ માટે “ગા’ સંજ્ઞા સ્થિત રીતે સમુચિત સ્વરૂપે એને આવિર્ભાવ થઈ ગુજરાતીમાં વપરાય છે.
જ્યારે એ સાહિત્યના ક્ષેત્રમાં વિહરે છે ત્યારે એ ગલ, હસ્વ સ્વરની માત્રા એક ગણાય છે, જયારે પા તેમજ ગદ્ય અને પદ્ય એમ ઉભય પ્રકારને દીર્ધ વરની બે ગણાય છે. આ હિસાબે માત્રાના એટલે કે મિશ એમ ત્રણમાંથી ગમે તે એક જાતને વિવિધ સંજથી જાતજાતના માત્રા-ગણુ ઉદ્દભવે વિશિષ્ટ દેહ ધારણ કરે છે. આ દેહ એટલે શબ્દોની છે. જેમકે ક–ગણ, ચ-ગ), ટગગ, ત-મણ અને સુશ્લિષ્ટ રચના યાને ગોઠવણી.
૫-ગણ. આમાં અનુક્રમે બે, ત્રણ, ચાર, પાંચ અને સમત જગતનું જે સાહિત્ય આજે ઉપલબ્ધ છ માત્રા હોય છે. છે તે જોતાં એમ ભાસે છે કે સૌથી પ્રાચીન કૃતિઓ “વાણુવાસિયા' એ એક પ્રકારના છંદનું પાઈયા પ્રત્યેક દેશમાં પ્રથમ પદ્યમાં રજૂ કરાઇ છેઆ નામ છે. એને સંસ્કૃત ભાષામાં “વનવાસકા' કહે હિસાબે પદ્યાત્મક રચના પ્રાચીનતમ ગણાય છે. એનું બંધારણ માત્રા ઉપરથી એજયું છે. સામાન્ય
વર્ણોની અર્થાત અક્ષરની કે એ અક્ષરની રીતે દરેક છંદના ચાર ભાગ પડાય છે અને એ માત્રાની અમુક પ્રકારની–ગાં કરતાં ભિન્ન પ્રકારની પ્રત્યેકને ચરણ” કે “પદ” કહે છે. એવી રીતે આ યોજના તે “છંદ” છે. આથી છંદના માપદંડ બે વાણુવાસિયાનાં ચાર ચરણ છે અને એ દરેક ચરણમાં જાતના છે, એમ કહી શકાય. અક્ષર કેટલા વપરાયા સેળ સાળ માત્રા છે. આ ઉપરથી આને ' માત્રાછે અને એ હસ્વ છે કે દીર્ધા અને વિચાર જે સમય અને એક પ્રકારે ગણી શકાય, કેમકે માત્રાજાતના છે. દેશમાં કરાયો હોય તેને “વૃત” કે “અક્ષર સમકમાં સેળ માત્રા હોય છે. અને એમાં નવમી મેળ છંદ' કહે છે. એવી રીતે જે ઇદનું બંધારણ માત્રા લઘુ હોય છે અને અંત્ય અક્ષર દીધું હોય છે. માત્રાને એટલે કે છંદ માપવાના નાનામાં નાના એની સુપ્રસિદ્ધ નમૂના નીચે મુજબ છે – ઘટકને-એકમ(unit)ને અનુલક્ષીને કરાયું હોય તેને “પુનરપિ ના પુત્તર મા,
જાતિ ' કે “માત્રામેળ છંદુ” કહે છે. આમ છંદના પુનઝનની શાનમ્ | સામાન્ય રીતે જે બે પ્રકારે પડે છે તે પ્રત્યેકના इह संसारे भवदुस्तारे, ઉપપ્રકારોની સંખ્યાની સૈદ્ધાંતિક દૃષ્ટિએ તે કઈ
પા પા વાદિ મુરા! in » સીમા જ નથી; તેમ છતાં વ્યવહારમાં એ તમામ માત્ર સમકના વિવિધ પ્રકારો છે, જેમકે ચિત્રા, ઉપપ્રકારે ઉપયોગી નહિ જણવાથી એને મેટ વિશ્લેક, વાનવાસિક અને ઉપચિત્રા-આ વિવિધ ભાગ જાતે કરાયા છે અને કરાય છે.
પ્રકારના સંમિશ્રણથી ઉદ્દભવેલા કદને ‘પાદકુલક’ ગણ એટલે સમુદાય, ત્રણ અક્ષરેના સમુદાયને કહે છે. ‘અક્ષરગણુ” કહે છે. અક્ષરના હ યાને લઇ તેમજ માત્રા કહે કે કલા કહે તે એક જ છે. બે ગુરુ યાને દીધ એ બે પ્રકાર હોઈ ત્રણ અક્ષરે માત્રાને દિકલ, ત્રણને ત્રિકલ અને ચારને ચતુષ્કલ
( ૧૧૨ )૩.