________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ૩૦૪ ]
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ
મ
ri # #
# #
૧
આ દૃષ્ટિએ બુદ્ધિમાન' શબ્દ ત્યાં સાર્થક છે. પૂરતું અંતર છે. ઉમાસ્વાતિને કાલ લગભગ પ્રથમ અને આ વાતના ઘોનક છે કે પુરાણ પંથીઓને શનાદિને નિશ્ચિત થયો છે, અને ભાષાના આધારે મહાન વિરોધ થવા છતાં આચાર્ય સિદ્ધસેન દિવા- એ અનુમાન કરવામાં આવે છે કે સિદ્ધસેન દિવાકર પોતાના વિચારો પ્રતિ દૃઢ રહ્યા અને રથાયી કારનો કાળ ત્રીજી અને પાંચમી શતાબ્દિની મધ્યને હશે. રૂપે જિનશાસનાક્ષા, સાહિત્યનિમણ, એવં દીર્ઘ ભાષાની કિલષ્ટતા અને દરેહતાના વિકાસમાં તપસ્વી ભગવાન મહાવીરસ્વામીના સિદ્ધાંતોનું પ્રકાશ ભાષાવિકાસની સ્વાભાવિકતાને અતિરિક્ત અન્ય અને પ્રભાવનાનું કાર્ય અંત સુધી કરતા રહ્યા. કારણોમાંથી એક કારણ એ પણ છે કે જેટલી અધિક
ટીકાદિ ગ્રંથ અને અન્ય મીમાંસા કિલષ્ટ, પરમાર્જિત અને ઘણા અર્થ ગાંભીર્ય મય સિદ્ધસેન દિવાકરરચિત કૃતિઓમાંથી કેવળ ભાષા લખે છે તે તેટલો જ અધિક વિદ્વાન સમબે ઉપર જ ટીકા વ્યાખ્યા આદિ મળી આવે જવામાં આવે છે. સંસ્કૃત ભાષાના ક્રમિક વિકાસછે અને અન્ય કોઈ પણ કૃતિ ઉપર ટીકા નથી એ ના અધ્યયનથી માલૂમ પડે છે કે બીજી શતાબ્દિથી આશ્ચર્યની વાત છે. ટીકામય કતિઓમાંથી એક તે જ સંસ્કૃત ભાષાના વિકાસમાં ઉપર્યુક્ત સિદ્ધાંતસમ્મતિત છે અને બીજું ન્યાયાવતાર. તેમની કાર્યો કરતો હતો અને એ કારણે સંસ્કૃત ભાષાનો અતિરિક્ત ઉપલબ્ધ બત્રીસીઓમાં કોઈ પર પણ જાંટતા દિનપ્રતિદિન વધતી જ ચાલી. વ્યાખ્યા, ટીકા કે ભાળે તે દૂર રહ્યાં પણ “શબ્દા સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિએ વિચાર કરવામાં આવે તે કાલિર્થ માત્ર પ્રકાશિકા' જેવી પણ કોઈ ટીકા મળી દાસની ભાષામાં અને સિદ્ધસેન દિવાકરની ભાષામાં આવતી નથી. તેનું કારણ કંઈ સમજમાં આવતું કંઈ કંઈ સામેના પ્રતીત થશે, અતઃ તેમને કાળ નથી. તેમની ટીકા રહિત બત્રીસીઓ નિશ્ચય જ ત્રીજથી પાંચમી મધ્ય પ્રતીત થાય છે. મહાન ગંભીર અર્થવાળી અને અત્યંત ઉપાદેય સમ્મતિ તર્ક ઉપર સૌથી મોટી ટીકા પ્રધતથી ભરેલી છે. તેમની ભાષા પણ કંઇક નુસૂરિના શિષ્ય અભયદેવસૂરિની મળી આવે છે. કઠિન અને દુરુહ અર્થવાળી છે. તેમની આ પ્રકારની તેમનો કાળ દશમી શતાદિને ઉત્તરાર્ધ અને અગીભાષા જોતાં તેમને કાળ ચોથી અને પાંચમી યારમીનો પૂર્વાર્ધ માનવામાં આવે છે. તેઓ “ન્યાયશતાબ્દિને જ જણાય છે.
વનસિંહ' અને “ તfપંચાનન 'ની ઉપાધિથી સંસ્કૃત સાહિત્યમાં જ્યાં જ્યાં શતાબ્દિ વિખ્યાત હતા. એ ટીકા પચ્ચીસ હજાર લોકવ્યતીત થઈ છે ત્યાં ત્યાં ભાષાની પૂરતા પ્રમાણે કહેવામાં આવે છે. આ ટીકા કંથ ગુજઅને લાંબી લાંબી સમાયુક્ત વાકયરચનાની
રાત વિદ્યાપીઠ અમદાવાદથી પ્રકાશિત થઈ ચૂક્યો વૃદ્ધિ થતી ગઈ છે. ઉદાહરણ તરીકે કામે રામાયણ,
છે.તેનું સંપાદન પં. સુખલાલજી અને પં.બેચરદાસજી
એ ઘોર પરિશ્રમ ઉઠાવી કર્યું છે. મહાભારત, ભાસનું નાટક, કાલિદાસની રચનાઓ, ભવભૂતિનું નાટક, બાણુની કાદમ્બરી, ભારવી, માઘ “સમ્મતિ તર્ક' પર બીજી વૃત્તિ આચાર્ય ભલઅને હર્ષના વાકોઠારા મારા ઉપર્યુક્ત મંતવ્યને વાદીની કહેવામાં આવે છે, જેની લોકસંખ્યા પૂર્ણ પુષ્ટિ મળે છે. ઉપરના ઉદાહરણ કાળક્રમે ૭૦૦ પ્રમાણ હતી એ ઉલ્લેખ બુદિપણિકા નામની લખવામાં આવ્યા છે અને પ્રત્યેકમાં ઉત્તરોત્તર પ્રાચીન જૈન ગ્રંથસૂચિમાં મળી આવે છે. વર્તમાનભાષાની કિલષ્ટતા અને અર્થની દુસાહતાનો વિકાસ માં આ વૃત્તિ અલભ્ય છે. આચાર્ય ભાવાદીએ થતો ગયો છે. એ પ્રકારે જૈન સાહિત્યમાં પણ ઉમા- આ વૃત્તિ લખી હતી એવો ઉલ્લેખ મહાન પ્રભાસ્વાતિની ભાષા અને સિદ્ધસેન દિવાકરની ભાષા વક આચાર્ય હરિભદ્રસૂરિએ પિતાના “અનેકાંતસાથે તુલના કરતાં જણાય છે કે બંનેની ભાષામાં પતાકા’માં અને ઉપાધ્યાય યશોવિજયજીએ પિતાની
For Private And Personal Use Only
