________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૩૦૨
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. (હે મહાબાહે અન! મન એ ચંચળ છે, તેને નિગ્રહ કરવો એ દુર્ઘટ છે, તે બાબત કાંઈ પણ શંકા નથી. પણ અભ્યાસ અને વૈરાગ્યથી, હે કાંતેય ! તે પણ તાબામાં લઈ શકાય છે)
સમતા મનની એકાગ્રતા સ્થિર કરવાનું પરમ સાધન છે. અભ્યાસ અને વૈરાગ્યથી એકાગ્ર થયેલા અંત:કરણમાં વિષયસમૂહ અને આપણું મન:૫ટ પર પડેલા અનેક સંસ્કારો વિક્ષેપ ઉપજાવે છે. એકાગ્રતાની ભૂમિકા પરથી મનને ભ્રષ્ટ કરવા વિષય સમૂહ ભગીરથ પ્રયત્ન આદરે છે, મનના નાનાવિધ વ્યાપારથી મનપર સામ્રાજ્ય ભગવતી ઇન્દ્રિયો મનને ઉચ્ચ ભૂમિકા પરથી પદભ્રષ્ટ કરવા સારું અનેક પ્રયુક્તિઓ અને પ્રલોભનની જાળ બીછાવે છે, આંતરયુદ્ધને આ અણુને પ્રસંગ છે. અભ્યાસ અને વૈરાગ્યથી ઉદય પામેલા જ્ઞાનથી વિષયના પદાર્થોનું દોષદર્શન કરી મનની ચળી જતી વૃત્તિઓને આત્મભાવમાં સ્થિર કરવાથી સમતા સિદ્ધ થાય છે. બ્રાહ્યાવૃત્તિઓથી મનને ચલવા ન દેતા આત્મભાવની ભૂમિકામાં તેને અચળ રાખવું તેનું નામ સમતા. પદાર્થોના અનિત્ય સ્વરૂપને વિચાર કરવાથી મનમાંથી રાગદ્વેષની લાગણીઓ અસ્ત પામે છે અને મન તેનું શુદ્ધ નિર્મળ સ્વ રૂપ ધારણ કરે છે. અનાત્મપદાર્થોના અનિત્ય સ્વરૂપનું સ્પષ્ટ દર્શન થવાથી મન બાહ્ય પદાર્થોમાં રસ લેતું બંધ પડે છે અને આત્મભાવના એક રસમાં રમણ કરે છે. મનની રસવૃત્તિઓનો વિલય થવાથી ઈન્દ્રિયોના વ્યાપાર સ્વત: શાંત પડે છે. અંત:કરણમાં જ્ઞાનનું શુદ્ધ પ્રતિબિંબ પડે છે; આનંદના અમીમય ઝરણું ફૂટે છે. પ્રકૃતિની પરની અભેદભૂમિકામાં મન વિહરતું હોવાથી પ્રકૃતિએ વિસ્તારેલી નાનાત્વની સૃષ્ટિમાં ઉત્પન્ન થતાં સુખદુઃખ, રાગદ્વેષ, કીર્તિ અપકીર્તિ, જય અજય મનને સ્પર્શી શકતાં નથી. ભેદમયી સૃષ્ટિમાં દુ:ખ છે. આત્માની અભેદમયી સૃષ્ટિમાં નિરાબાધ આનંદ છે. મનની આ પરમ સ્થિતિ સમતા ઉપર અવલંબી રહી છે. રાગદ્વેષનો વિજય કરવાથી સમતા સિદ્ધ થાય છે; મનની વિમળતા પ્રગટે છે. અનિત્યાદિ બારભાવનાઓનું અવલંબન કરવાથી રાગદ્વેષની લાગણીઓ અસ્ત પામે છે; અંત:કરણના નિર્મળ આકાશમાં સમતાને શશી ઉદય પામે છે. કળીકાળ સર્વજ્ઞ શ્રીમાન્ હેમચંદ્રાચાર્યના નીચેના અમૃતાક્ષરો અંત:કરણમાં શિલાલેખની માફક કોતરી રાખવા જેવા છે
मनःशुद्धयैव कर्तव्यो रागद्वेषविनिर्जयः। મનુષ્ય ઘેન હિન્દ્રામાં દવāડવતિgતે ! (યોગશાસ્ત્ર , ૪. ઇ.) अस्ततंद्ररतः पुंभिर्निवाणपदकांक्षिभिः । વિધારવ્યઃ સમઘેન રામક્રિષયઃ | (યોગશાસ્ત્ર પ્ર. ૪, ૪.) (૧) મનશુદ્ધિ માટે રાગદ્વેષનો વિજય કરે, કે જેથી આત્મા મલિનતાને
For Private And Personal Use Only
