________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મનની એકાગ્રતા.
૩૦૬ તેનું શુદ્ધ નિર્મળ સ્વરૂપ ધારણ કરે છે. જીવનમાં શાંતિ અને આનંદ રેલાય છે. એકાગ્રતા સહજ સિદ્ધ થાય છે.
આપણું આંતર જીવનમાં પ્રાણશકિત સર્વોપરિ વતે છે. જ્ઞાનતંતુઓ દ્વારા મન, ચિત્ત અને બુદ્ધિમાં, પ્રાણશક્તિ વિવિધ સ્વરૂપે કાર્ય કરે છે. આપણા મનમાં પ્રાણશક્તિ કામના અને આસક્તિ ઉપ્તન્ન કરે છે, ચિત્તમાં હર્ષ અને શોકની લાગ. ણી ઓ ઉત્પન્ન કરે છે અને બુદ્ધિમાં આગ્રહ અને એકદેશીયતા ઉત્પન્ન કરે છે. આપણું મનન ધર્મ તે ઈનિદ્ર દ્વારા જે સંસ્કાર મળે તેને બુદ્ધિ સમક્ષ રજુ કરવાનો છે. પણ પ્રાણશક્તિને લઈને મનમાં કામના અને આસક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે અને તેથી મનમાં સંસ્કારો પ્રત્યે રાગ દ્વેષની લાગણીઓ ઉત્પન્ન થાય છે. કઈ સુંદર વસ્તુ નિહાળતા મનમાં ભેગવૃત્તિ ઉત્પન્ન થાય છે અને ભગવૃત્તિ ઉત્પન્ન થતાં મન ચંચળ અને વિવશ બને છે. આથી મન જ્યાં સુધી વિકારોથી વિરકત ન થાય ત્યાં સુધી તેમાં શાંતિ અને સ્થિરતા સ્થપાતા નથી. કામના અને વિકારો પ્રાણશતિની સંતતિ છે. પ્રાણશક્તિ પર વિજય મેળવ્યાથી વિકારને વિજય થાય છે. પ્રાણાયામના વિવિધ પ્રયોગ દ્વારા પ્રાણનું સંયમન કરવાથી મનમાં સ્થિરતા અને પ્રસન્નતા પ્રગટે છે. પ્રાણાયામ મનની એકાગ્રતા પ્રાપ્ત કરવાનું સુંદર સાધન છે.
વાયુની ગતિથી જેમ સરિતાના શાંત નિર્મળ જલ મલિન અને અસ્થિર બને છે તેમ રાગદ્વેષની લાગણીઓથી મન મલિન અને ચંચળ બને છે. રાગદ્વેષનો યોગ થતાં મન રાગદ્વેષના પદાર્થો પ્રત્યે દોડે છે. રાગદ્વેષે વિસ્તારેલી માયાની જાલમાં મન ફસાય છે. વનમાં ઉછરેલા નિર્દોષ હરિણની માફક મન રાગદ્વેષના વિષયની તૃપ્તિ અર્થે પ્રવૃત્તિ કરે છે, પણ અંતે મૃગ તૃષ્ણિકા પાછળ દોડતા ગરીબ બિચારા હરિની માફક હતાશ થઈ તે આખરે હણાય છે. રાગદ્વેષથી મુક્ત થવામાંજ ખરી મુક્તિ છે. વિકારોને વશ નહિં થવામાંજ સાચી વીરતા છે. વિકારોના વાદળો દૂર થતાં મનઃપટ પર શિતળ ચંદ્રિકાની રૂપેરી ચાદર પથરાય છે. આત્મામાં આનંદની હેલી વર્ષ છે. મનમાં જ્યારે કેઈપણ પદાર્થ પ્રત્યે રાગદ્વેષની લાગણી ઉત્પન્ન થાય ત્યારે તે પદાર્થનું પૃથકકરણ કરવાથી મનને તે પદાર્થ પ્રત્યે વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થશે. સ્ત્રીનું સુંદર શરીર નિહાળતા જ વિકાર ઉત્પન્ન થતું હોય તો તે શરીર નીચે ઢંકાયેલા માંસ અને અસ્થિને વિચાર કરવાથી વિકાર શમી જશે અને અંત:કરણમાં શાંત વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થશે આમ આસક્તિના પ્રત્યેક પદાર્થનું પૃથકકરણ કરવાનો અભ્યાસ પાડવાથી મન અનાત્મપદાર્થોથી નિવૃત્ત થઈ આંતર શાંતિ અનુભવશે. અભ્યાસ અને વૈરાગ્ય મનની એકાગ્રતા પ્રાપ્ત કરવાના અમૂલ્ય સાધન છે. ગીતામાં પણ શ્રીકૃષ્ણ ઉપસ્યું છે કે –
असंशयं महाबाहो मनो दुर्निग्रहं चलम् । अभ्यासेन तु कौंतेय वैराग्येण च गृह्यते ।। ( તા. દ. ૨૫. )
For Private And Personal Use Only
