________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
રાજસિક અને સાત્વિક ધર્મ. ધર્મભાવવાળે મનુષ્ય અનેક મનુષ્યનો ઉદ્ધાર કરી શકે છે. કેમકે તે કોઈના ઉપર પ્રહાર કરી તેને અધિક નિર્બળ બનાવતું નથી, પણ પ્રેમ અને ઉત્સાહ આપી તેના દેષને દબાવીને તેના સારા તત્વોને પિષણ આપે છે. તેનામાં જે કાંઈ ઉચ્ચ છે તેનું સંવર્ધન કરી તેને જીવન-વિકાસના રાજમાર્ગ ઉપર લઈ આવે છે. રાજસિક સવભાવવાળા મનુષ્ય મરતાને અધિક મૃત પ્રાય કરે છે, ત્યારે સાત્વિક પ્રકૃતિના મનુ મૃતપ્રાયને સંજીવન-શક્તિ આપી તેને પુન: જીવન-માર્ગમાં સ્થાપે છે. એક મારે છે. બીજે બચાવી લે છે. એક તેડે છે. બીજો રચે છે. એકના પ્રભાવથી સામાની સાધુતા મંદ પડી જાય છે, બીજાની દૃષ્ટિ પડતા આ સાધુતામાંથી સાધુતા સ્વયં ઉપજી આવે છે. એકની દષ્ટિથી લીલે બગીચે કરમાઈ જાય છે, બીજાની અમૃત-સ્ત્રાવિની દષ્ટિથી મરભૂમિમાં નંદનવન પ્રગટ નીકળે છે. એક સળગતી જવાળા છે, બીજે વસંતને મલય-મારૂત છે.
રાજસિક અને સાત્વિક ધર્મ–ભાવનાવાળા મનુષ્યમાં બીજે ભેદ અંહી જેવામાં આવે છે. રાજસિક ધર્મ–સ્વભાવવાળા સામા મનુષ્યના ગુણ કરતાં દેષનું નિરીક્ષણ કરવામાં અધિક પ્રેમવાળા હોય છે, ત્યારે સાત્વિક સ્વભાવના મનુષ્ય દેષ કરતાં ગુણની સમાલોચના કરવામાં અધિક પ્રીતિવાળા હોય છે. એમ હોવાનું કારણ એ છે કે રાજસ ધર્મ–ભાવની પછવાડે અહંકાર હોય છે અને સાત્વિક ગુણની પછવાડે વિનય હોય છે. આથી અહંકાર–પ્રેરિત રાજસ ગુણ બીજાના કરતાં પતે ઉચ્ચતર છે અને બીજા હીન છે એમ સાબીત કરવા હંમેશા ઈન્તજાર રહે છે. આ પ્રમાણે પારકાના દેશ જેવાને તેમને સ્વભાવજ બંધાઈ જાય છે. તેમને એક વાતમાં ઠીકજ જણાતું નથી. તેઓ દરેક મનુષ્યની, બનાની, અને સંસ્થાઓની વચ્ચે આવી વિરૂદ્ધભાવયુક્ત સમાલોચના કરે છે. આવી સમાલોચનાપ્રિયતા એ માનવ-જીવનને એક બહુ બુરે વિકાર છે. પારકાના દોષ જેવાની જેની ટેવ પડી જાય છે તેના અંતરમાંથી ધીરે ધીરે વિનય, શ્રદ્ધા, નમ્રતા આદિ સાત્વિક ભાવો નાશ પામવા માંડે છે. ધર્મ-જીવનના આધારભૂત ગુણે સુકાવા લાગે છે, અને તેમના અંતરમાં એક પ્રકારને વિધેશ, અવજ્ઞા, ઉપેક્ષા, અને કલેશ ઉત્પન્ન થવા લાગે છે. આમ થવા લાગે છે ત્યારે માનવ-જીવનમાંથી પ્રેમની રસમયતાને સ્થાને તિરસ્કારની તીખાશ અને રૂક્ષતા આવવા લાગે છે. પ્રેમ એ માનવ માનવને સાંધનારૂ તત્વ છે, અને તેનો વિનાશ થવા લાગતા તે માનવ-સંબં ધથી દૂર પડવા લાગે છે. અને કમેકમે તે મનુષ્ય અને ઈશ્વર બનેથી વેગળે પડી જાય છે. આવા વિષમ પરિણામનો તેને શરૂઆતમાં ખ્યાલ પણ હોતું નથી. પરંતુ શનૈઃ શને: આ ક્રમ અવશ્ય ઉપજ્યા વિના રહેતા નથી. આપણે સર્વે એ આપણા જીવનને તપાસતાં રહેવું ઘટે અને જે તેને માર્ગ આ ચીલા ઉપર હોય તે ત્યાંથી
For Private And Personal Use Only
