________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
દિવ્ય જીવન.
૧૨૧
કાસના મહામાર્ગ ઉપર કાપ પડે છે, કેટલું શીખવું પડયું છે. કેટલું વજન, કેટલુ ગ્રહણ કરવું પડ્યું છે, તેની કલ્પના પણ થઈ શકે તેમ નથી. સર્વત્ર એજ વિવર્તન-પ્રક્રિયા” કામ કરી રહી છે. વ્યકિતમાં, પરિવારમાં, સમાજમાં, ધર્મ માં, દેશમાં, વિશ્વમાં, એ એકજ નિયમનું અખંડ અનિમેષ પ્રવર્તન ચાલી રહ્યું છે.
આ “વિવર્તન-પ્રક્રિયાનું આંતરિક રહસ્ય એ છે કે કોઈ પણ પ્રાણું પદાર્થમાં કશું જ નવું તત્વ આવતું નથી. પરંતુ તેમાં જે કાંઈ મૂળથીજ હતું તેનું ઉત્તમરૂપે પરિવર્તન માત્ર થાય છે, માત્ર રૂપાંતરજ થાય છે. દરેક પરવતી અવસ્થાનું કારણ તત્વ તેની પૂર્વાવસ્થામાં સૂક્ષમ ભાવે હોયજ છે. વિવર્તન-પ્રક્રિયામાં મૂળ તત્વોને કાજ ફેરફાર થતો નથી; પરંતુ એ મૂળ તત્વે કાયમ રહીને માત્ર તેનું ઉચ્ચતર રૂપાંતર થયા કરે છે.
હવે મનુષ્યના ધર્મ–જીવન સબંધે આ નિયમ કેવી રીતે પ્રવર્તે છે તે જોઈએ. જે મહાનુભાવોએ મનુષ્યના ધર્મ–જીવન સંબંધે બહુ વિચાર કરેલા છે અને એ વિષયમાં સમાજની ઉન્નતિ કેવી રીતે થાય તેનું ચિંતન કર્યું છે, તેમને એમ જણાયું છે કે મનુષ્યના ધર્મ–જીવનની ઉન્નતિ તેના મનની અવસ્થા ઉપર આધાર રાખે છે. અને મનની ગતિ પવનના જેવી છે, એટલે કે મનનું પ્રવર્તન વાયુના જેવું અનિય ત્રિત અને અનિદ્દેશ્ય છે. ભગવદ્ ગીતામાં “મન અતિશય ચંચળ છે. અતિશય અશાસિત છે, તેનો નિગ્રહ કરે એ વાયુના નિગ્રહ કરવા જેવું કઠિન છે. ” એમ કહેલ છે. મનની ગતિને વાયુની ઉપમા આપવામાં પ્રથમ દષ્ટિએ એક વાણીના અલંકાર જેવું ભાસે એ સ્વાભાવિક છે, પરંતુ જરા ઉંડા ઉતરી વિચાર કરતા એ ઉપમા અક્ષરશ: સત્ય જણાય છે. વાયુની સાથે ઉપમા આપવાનું તાત્પર્ય એમ જણાય છે કે મન અને પવન એ ઉભયની ગતિને નિયમાધિન રાખવી, અગર તે ઉભય સંબંધે કાંઈ પણ સુનિશ્ચિતરૂપે કહેવું એ અશકય છે. જેમ વાયુ પિતાની દિશા અકસ્માત ફેરવી નાખી બીજીજ દીશામાં વહેવા માંડે છે, તેમ મન પણ અણુધાયે સમયે પિતાની ગતિ બદલાવીને આપણી ઈચ્છાથી વિરોધી દિશામાં વહે છે. પવનની દિશા જેમ આપણા ધાર્યા પ્રમાણે રાખી શકાતી નથી, તેમ મનની દિશા પણ આપણી ઈચ્છાનુસાર આપણે રાખી શકતા નથી. ચોમાસાની રૂતુમાં આપણે જોઈએ છીએ કે રાત્રે શયનકાળે આકાશ સ્વચછ હોય છે, તારામંડળ પ્રસન્ન વદને દેદીપ્યમાન હોય છે, મેઘ કે તોફાનનું નામ નિશાન હેતું નથી, પરંતુ અર્ધરાત્રિએ પવન પ્રચંડ ગતિએ વહેવા લાગે છે. અને વરસાદ મૂશળધાર વરસે છે. વાયુની ગતિ કેવી શીધ્ર અને અતર્કિત ભાવે ફેરફાર, પામી ગઈ તેની કલ્પના પણ થઈ શકતી નથી. માનવનું મન પણ કાંઈક આવાજ પ્રકારે કામ કરે છે. જેને આજે આપણે અમુક પ્રકારના મનભાવવાળા, રામાજ, ધર્મ અને નીતિ-વિષયક અમુક જાતની ભાવના ધરાવતા જોઈએ છીએ, તેમને ચેડા જ વખતમાં તેથી વિપરીત
For Private And Personal Use Only
