________________
કારણ એ
એ જંગલનો કાયદો છે. આ જંગલના કાયદા કરતાં કષ્ટ સહન કરવાના કાયદામાં વિરોધીનો હૃદયપલટો કરવાની અનંતગણી શક્તિ જુએ છે. અહિંસાપાલન માટે આત્મબળને ગાંધીજી મહત્ત્વનું ગણે છે. અહિંસા એ આત્મબળ છે અને આત્મા અવિનાશી, અવિકારી અને શાશ્વત છે. પશુરૂપે માણસ હિંસક છે જ, આત્મારૂપે જ અહિંસક છે. આત્માનું ભાન થયા પછી એ હિંસક રહી શકે નહીં. અણુબૉબ ભૌતિકબળની પરાકાષ્ઠા છે. અને તે ભૌતિક વિશ્વના વ્યય, ક્ષય અને નાશના નિયમને આધીન છે. ગાંધીજીની અહિંસા એ નિર્બળતા નથી પણ તેમાં માણસ પર નહીં પણ માણસની વૃત્તિ પર ફટકો મારવાની વાત છે. તેઓ દક્ષિણ આફ્રિકામાં જનરલ સ્મટ્સ સાથેના અનુભવને યાદ કરે છે. “હરિજન બંધુ'ના ૧૯૩૮ની ૧૩મી ઓક્ટોબરના અંકમાં તેઓ નોંધે છે કે “મારા સૌથી કડવા વિરોધી અને ટીકાકાર તરીકે તેમણે શરૂઆત કરેલી. આજે મારા દિલોજાન મિત્ર છે.” જનરલ સ્મટ્સ દક્ષિણ આફ્રિકાના ટ્રાન્સવાલ પ્રાંતના ગૃહપ્રધાન હતા. દક્ષિણ આફ્રિકાથી નીકળતા પહેલાં ગાંધીજીએ જેલમાં મજૂરીની સજા ભોગવી હતી, ત્યારે ચંપલની એક જોડ બનાવી હતી. તે એમણે સ્મટ્સને ભેટ આપી હતી.
આપણે જેને ચાહતા હોઈએ તેના પર પ્રેમ રાખવો તે અહિંસા નથી, પરંતુ જે આપણા પર દ્વેષ રાખતા હોય તેના પર પ્રેમ રાખવો તે અહિંસા છે. આથી જ ૧૯૪૬ની ૭મી જુલાઈએ હરિજન બંધુમાં હિરોશિમા પર ફેંકાયેલા અણુબોંબના સંદર્ભમાં ગાંધીજીએ કહ્યું, “અણુબોંબની આ અત્યંત કરુણ ઘટનાથી વાસ્તવિક રીતે જે બોધ તારવવાનો છે, તે એ છે કે હિંસાનો જેમ પ્રતિહિંસાથી નાશ ન થાય,
. જ
| ૨૨ અહિંસા-યાત્રા
