________________
ઇચ્છાને વશ પણ ન થવું. આ કાયદો હું સમજું છું, પણ મારામાં એ પ્રમાણે વર્તવાની શક્તિ નથી. તમને મારતાં હું ન જોઈ શકું. તમારી ઉપર હુમલો થાય ત્યારે તમારો બચાવ કરવાની મારી ફરજ સમજું છું. પણ કેવળ મારીને તમારો બચાવ ન કરી શકું. તેથી કાં તો મારે તમને મારનારને મારીને બચાવ કરવો રહ્યો અથવા તો મારે તમારી ઉપર માર પડે તે જોયા કરવો અથવા ભાગી જવું ?” મેં તેને જવાબ આપ્યો, “તું ભાગી જાય અથવા તો મારો બચાવ ન કરે એ નામર્દાઈની નિશાની છે. જો તારાથી તારી જિંદગીને કેવળ જોખમમાં નાખીને મારો બચાવ ન થઈ શકે તો તારે જરૂર મારનારની સાથે લડીને બચાવ કરવો જોઈએ. નામર્દાઈ કરતાં તો પશુબળ વાપરવું વધારે સારું છે. આથી જ ગાંધીજી પોતે બોઅર લડાઈમાં જોડાયા હતા. ઝુલુના બળવા વખતે સરકારને મદદ કરી હતી અને ઇંગ્લેન્ડને પણ લડાઈમાં મદદ કરી હતી. હિંદુસ્તાનમાં પણ સૈનિકોની ભરતી કરવામાં રોકાયા હતા. દુષ્ટતાના દુષ્ટતાથી થતા પ્રતિકારથી કેવળ દુષ્ટતામાં વધારો થાય છે. જ્યારે દુષ્ટતાનો અહિંસાથી થતો પ્રતિકાર વધુ સક્રિય અને સાચો છે. આને માટે ગાંધીજી આત્મબળના પ્રતિકારનો આંતરિક ગુણ કેળવવા પર ભાર મૂકે છે. અહીં બે મહત્ત્વની બાબતોનો વિચાર કરીએ ! એમણે કહ્યું કે હિંદના એકેએક અંગ્રેજોને મારી નાખવામાં આવે તો પણ હિંદુસ્તાનનું તલભાર પણ ભલું થશે નહીં. એને બદલે આપણે સારા હોઈશું તો અંગ્રેજો હરગિજ બૂરું કરી શકવાના નથી તેથી જ તેઓ આંતરિક સુધારણાને મહત્ત્વ આપે છે.”
તેઓ કહેતા કે અહિંસા સાથે મારું લગ્ન અતૂટ છે. એ સ્થિતિમાંથી ચળવા કરતા હું આપઘાત વધુ
જ નજર
ન કરી
૨૪ અહિંસા-યાત્રા
